П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗЖАСАМДЫҚ ТІЗБЕК
273 сал ған создер егін, жиын, ақта, көгер негізді сөздер- ге жатады. Негіз сөздердің м ағы насы негізді сөздердің мағынасының жасалуына негіз болады. Сондық- тан да негіз сөз бен одан жасалған туынды сөздің м ағы насы байланысты болады. М ысалы, кант- кантсыз-кантсыздык деген тізбекті алсақ, түп негіз сөз осы тізбектегі туындылардың бәрінің құрамында бар, олардың м ағы насы нда кант сөзінің м ағы насы аны қ байқалы п тұр. Ал жеке алсақ, қант сөзі негізінде жасалған туынды кант- сыз деген сөздің м ағы насы кант созінің м ағы - насымен байланысты. Қантсыз сөзінің негізінде ж асалған кантсыздык сөзінің мағынасы тікелей кантсыз сөзінің мағынасымен байланысты. Соны мен, осы тізбектегі негіз создер қант, кантсыз, негізді сөздер кантсыз, кантсыздык. Негіз сөздердің біреуі негізгі түбір соз, екіншісі - туынды түбір. Бір тізбекте бір негізгі түбір болуы шарт, ал одан өрбіген, туы ндаған, одан ж асалған туынды түбірлер саны әр түрлі бола береді. Осымен байланысты сөзжасамдық тізбектің құрамында бір негізгі түбір сөз болады. Ол - түп негіз сөз. Түп негіз сөз ешбір сөзден жасалма- ғанды қтан, ол негізді сөзге жатпайды. Басқаш а айтсақ, ол - негізсіз сөз. Негізсіз создің қалай жасалғаны түсіндірілмейді, ол тілдің табиғатын- да солай берілген соз сияқты болып көрінеді. Кейбір негізгі түбір сөздерді ғана тарихи тұрғы- да дәлелдеуге тырысу ғылы мда бар. М әселен, кел, кет, той, ток сияқты создердің негізгі түбір емес екенін А .К .Зайончковский, т.б. ғалымдар- дың дәлелдегені ғылымда белгілі. Бірақ ол сөздер тілдің қазіргі даму сатысында негізгі түбір деп Ханылған. Сондықтан ондай создер тілдің қазіргі даму кезеңіндегі танылуына сай негізгі түбір ре- тінде алыну керек. С өзж асамдық тізбектің құрам ы нда ж алғы з ғана негізсіз соз болаты нды қтан, ол сөзжасам- ды қ тізбекте негізсіз создің саны шектеулі де- генді білдіреді. Сөзжасамдық тізбектегі түп негіз сөзден ба- сқа создердің бәрі - негізді сөздер. Созжасам- дық тізбектегі негізді создердің санына шек қой- ылмайды. Ол бірден бастап, 5 -6-ға дейін жете береді. М ысалы, тарт-тартпа деген тізбекте негізді емес түбір де, негізді түбір де біреуден ғана. Тарт-тартын-тартыншак-тартыншакта- тартыншактан деген сөзжасамдық тізбекте торт негізді соз бар. Мұндай тізбектер тілде жиі кез- деседі. А і коз-козға-козғал-козғалак-козғалақ- т а-қозғалақт ас-қозғалақт аст ы р-қозғалақт ас- тырт-қозғалақтастыртқыз сияқты сегіз негізді созден тұратын тізбектер тілде өте сирек кезде- седі. С оны м ен, созжасамдық тізбек түп негіз сөз бен негізді сөздерден тұрады. Тізбектегі түп негіз сөздің саны тұрақты, негізді создің саны тұрақ- сыз екені анықталды. Ал тізбектегі түп негіз сөз, я ғн и негізсіз созден басқалары әрі негіз сөз, әрі негізді соз қызметін атқарады. Мысалы, тол-толқы- т олқын-т олқында-т олқы ндат -т олқы ндат қы з. Осы мысалда тол толқы сөзіне, толқы толқын сөзіне, толқын толқында сөзіне, толқында тол- қындат сөзіне, толқындат толқындатқыз сөзіне негіз болған. Тектолқындатқызеш бір сөзге негіз болған ж оқ. Ал осындағы толқы, толқын, толқ- ында, толқындат сөздері әрі алды ндағы негіз сөзден жасалса, әрі оздері басқа сөздердің жаса- луына негіз болған: толқы - толқынның, толқын - толқынданың, толқында - толқындаттың, тол- қындат - толқындатқыздың негізі. Бұл арада тізбектің түп негіз сөзі мен соңғы созі ғана бір қызмет атқаратыны анықталды. Олар: тол ж әне толқындатқыз. Тол тек негіз сөз қы з- метін атқарады , ал толқындатқыз тек негізді сөз қы зметін атқарады , толқындатқыз басқа сөздің тууына негіз бола алмаған, сонды қтан ол негіз сөз қызметін атқармайды. С өзж асамды қ тізбектің бұдан түп негіз деп бастау алатыны және оның аяқтаушы мүшесі бо- латы ны анықталды. Бұл мүшелер сөзж асамдық тізбек атаулының бәріне қатысты, бәрінде бар. Сондықтан қанша сөзжасамдық тізбек болса, олардың бәрінде тізбек басталатын түп негіз сөз бен оны аяқтауш ы сөз болады. Бұл екеуінің өзіндік айырмаш ылықтары бар. Тізбекті бастау- шы сөз негізгі түбір сөз болады және ол бір ұяда қанш а тізбек болса, соның бәріне тізбекті бастау- шы сөз ортақ болады. Ал тізбекті аяқтауш ы соз туынды түбір сөз болады және туынды түбірден ж асалған туынды сөз болады. С оны мен бірге тізбекті аяқтауш ы сөз тек бір тізбекке ғана тән соз, ол басқа тізбектерден орын алмайды, басқа тізбектердің құрамында кездеспейді. Бұл пікірді дәлелдеу үшін мына сөзжасамдық ұяны мысалға келтірейік. Оны жүз сөзінен ж асалған ұядағы тібектер арқылы көрсетсек, ол төмендегідей: жүз —> жүздік -> жүздікті; жүз —> жүздеген; жүз —> жүздей; жүз —> жүздеп; жүз -> жүзінші. Осы ұя- дағы 5 тізбектің бәрінің құрамында бір негізгі түбір сөз бар, ол тізбекті бастаушы сөз (жүз), ол - осы тізбектердің бәріне ортақ, өйткені ол тізбек- тер бір созжасамдық ұяның тізбектері. |