П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
217 құрамы негізгі және көмекші морфемадан құрал- ған. Ал жолнүска (путеводитель), жылыжай (пар- н и к ),медбибі (медсестра), аскөк (укроп ),ж олки- ыс (перекресток), жолбасшы (гид), саябак(парк), саяжай (дача) сияқты туынды создерді алсақ, олардың құрамы да екі негізгі морфемадан құрал- ған. Бірақ мұнда екі морфеманың екеуі де негізгі морфемалар, тек медбибі дегенде бір негізгі мор- фема қысқартылып алынған. Туынды сөздің құрамы екі морфемалы бол- ғаны м ен, оларда айырма бар екен. Туынды соз құрамындағы морфемалар негізгі және көмекші м орфема болады, не екеуі де негізгі морфема болады. Осымен байланысты туынды сөздер ту- ынды түбір және күрделі сөз деген екі үлкен топқа бөлінеді. Туынды түбір негізгі және комекш і морфе- мадан құралғанда, олардың әрқай сы сы н ы ң ат- қаратын қызметі бар және кез келген комекш і морфема туынды түбір жасай алмайды. Комекші морфемалардың сәзжасамдық жұрнақтары ғана туынды түбір ж асайды. Сол си яқты туынды сөздің құрамындағы негізгі морфемалар да сөзжа- самны ң м ағы насы на өз үлесін қосу үшін қолда- нылады. Бұл айты лғандардан туынды соз құрам ы н- дағы морфемалардың қайсысы болсын сөзжасам- ды қ қызмет атқаратын морфемалар екені анық- талады. Осы қызметті атқара алмайтын морфе- малар туынды сөз құрам ы на кіре алмайды. Ту- ынды түбір ж асауға қаты сқан негіз сөз туынды түбірдің м ағы насы на өзек бөлады я ғн и туынды м ағы наны ң жасалуына негіз бөлады. Осымен байланы сты туынды түбір бір жерде міндетті түрде негіз сәз бөлады да, туынды түбір мен негіз сөз үнемі жұп бөлып келеді. Бұл арада біз туын- ды түбір мен негіз сөзді жұп сөз деп атап өтыр- мыз. Ойткені негіз сөзсіз туынды түбір жасал- майды да, бірі бар жерде екіншісі міндетті түрде бөлады. Туы нды сөздің ж асалуы на негіз бөлған сөзден туынды сөздің құрамы күрделі бөлады. Мысалы, экім - әкімшілік, катыс - катысым, еге- мен - егемендік, жекеше - жекешелендіру, сұхбат - сұхбаттас, шебер - шеберхана, мейрам - м ей- рамхана. Бұлардың біріншілерінен екіншілерінің құрамы күрделі екені көрініп тұр, өйткені өлар- ды ң алғаш қылары бір мөрфемадан, сөңғылары екі мөрфемадан тұрады. Осы сияқты негіз сөз бен одан жасалған туынды созді салыстыру ту- ынды сөздің құрам ы ны ң негіз сөзден күрделі екенін ан ы қ көрсетеді. Өйткені туынды сөздер негіз сөзден сөзжасамдық жұрнақ арқылы не сөз арқы лы ж асал а ты н д ы қ т ан , өл сө зж а са м д ы қ көрсеткіш негіз сөзге қөсылып туынды сөздің құрамын көбейтеді. Осыдан туынды сөздің құра- мы негіз сөзден кеп бөлып ш ығады. Ж алпы ал- ғанда мөрфөлөгиялық, синтаксистік тәсілдер ар- қылы ж асалған туынды сөздердің құрамы өнда- ғы мөрфемалардың саны ж ағы нан негізгі сөзден күрделі бөлып келетіні - ақиқат құбылыс, өл қатаң заңдылық, сондықтан оны туынды сездерді ажы- рататын бір белгі ретінде алуға бөлады. Бұл заң- дылыққа бағынбайтын туынды сөздердің бір ғана түрі бар. Ол - семантикалық тәсіл арқылы жасал- ған туынды сөздер. Олардың мөрфемдік құра- мында әзгеріс болмай, жаңа м ағы на ған а қосы - латын б олған ды қтан , морфемдік құрам бұларға белгі бола алмайды да, семантикалық күрделілік қана белгі болады. Мысалы:д,уя деген сөз экөнө- мика ғы лы м ы нда термин ретінде туынды сез, өйткені өл бұры нғы м ағы насы нан басқа ж аңа м ағы н аға ие бөлады, өны ң м ағы насы күрделе- неді, бұрынғы мағынасына қөса тағы бір мағына беретін бөлады, бірақ тұлғасы нда езгеріс жөқ. Мұндай ерекш елік туынды сөздерде көп емес. Туынды сөздің екі мөрфемадан құралуы өлар- дың тілдегі екі мөрфемалы құбылыстармен ұқса- сты ғын туғызады. Туынды сездерден басқа тілде екі м ө р ф ем ам ен қ ө л д ан ы л аты н сө зтұ л ғал ар (сөзфөрмалар) және сөз тіркестері бар. Бұдан ту- ы нды тү б ір л ер мен тілдегі с ө зтұ л ға л ар д ы ң , күрделі сөздер мен сөз тіркестерінің арасында ұқса- сты қ туады. С өнды қтан қазақ тілінің сөзжаса- м ы ны ң нэтиж есінде тілде пайда бөлған туынды сөзді бір ж ағы н ан сөзтұлғасы нан, екінш і ж ағы - нан сөз тіркесінен ажырату мәселесі ш ығады. Ол үшін сөзж асам ды қ талдауда туынды сөздердің өзіндік ерекшеліктеріне, белгілеріне сүйену керек. Ондай белгілердің негізгілеріне ғана төқталсақ, өлар төмендегідей. Туынды сөзді сөзтұлғадан ажыратуда туын- ды сөздің тілде лексикалық тілдік нұсқа қызметін атқаруына сүйенген дұрыс. Тілде бір категөрия- лы қ тарам ға (парадигмаға) жататын бір грамма- тикалық категөрия көрсеткіштері арқылы түрлен- ген бір сөздің түрлі сөз тұлғалары бар да, бір түбірден тараған түбірлес сөздер бар. Бір түбірден тараған, жасалған түбірлес сөздер түрлі лексика- лы қ мағыналы түрлі сөздер бөлғанды қтан, өлар- дың әрқайсы сы сөйлемде түрлі грамматикалық тарамның мүшесі тұлғасында қөлданылады. Мы- салы, ақ деген түбірден жасалған акта, актык сияқты сөзжасамдық тарамдағы түбірлес сөздерді |