Химия есептері мен жаттығулары

158 
 
23.  Егер аммиак  шығымы 90%  болса, 1  т  аммиак  алу  үшін  қанша  азот 
және сутегі қоспасы қажет? 
24.  Сӛндірілген  әктің  құрамында  80% 
2
)
(OH
Ca
болса,  8,5  г  аммиак  алу 
үшін  сӛндірілген  ізбестің  қанша  грамы  аммоний  хлоридімен  реакцияға 
қатысады? 
25.  Ауа  құрамында 
5
4
кӛлемдей  азот  мӛлшері  болса  және  ол  түгелдей 
азот  қышқылының  құрамына  енеді  десек,  қалыпты  жағдайда  1 
т  азот 
қышқылын ӛндіру үшін ауаның қанша кӛлемі қажет? 
26.  Аммиакты,  азоттың  диоксидін  және  азот  қышқылын  зертханада 
қалай алады? Олардың реакция теңдеулерін жазыңдар. 
27. 
7
N
14
, 
7
N
15
  азот  атомдарының  ядросында  қанша  протон  және  қанша 
нейтрон бар? 
28.  Аммиак  пен  аммоний  тұздарының  ӛнеркәсіптегі  және  ауыл 
шаруашылығындағы маңызы қандай? 
29. Тӛмендегі реакция теңдеулерін теңестіріңдер: 


;
2
2
2
3
3
O
H
O
N
NO
Mg
HNO
Mg




 


;
2
3
4
2
3
3
O
H
NO
NH
NO
Fe
HNO
Fe




 
.
2
3
3
2
O
H
NO
HJO
HNO
J




 
30.  Чили  селитрасы,  аммиак  селитрасы.  аммоний  сульфаты  және 
кальций цианамиді тыңайтқыштарының қайсысында азот кӛп? 
31.  Аммиактың  азот,  күкірт,  cipкe  қышқылдарымен  әрекеттесуіндегі 
реакция теңдеулерін молекулалық және иондық түрде жазыңдар? 
32. 1 т 80 % азот қышқылының ерітіндісін алу үшін натрий нитратының 
қандай мӛлшері керек? 
33.  Тығыздығы  1,41  г/мл,  500  мл  68  %  азот  қышқылы  ерітіндісінен 
қанша л 2 н ерітінді алуға болады? 
34.  Мына  азотты  тыңайтқыштарды:  аммиак,  кальций,  натрий 
селитрасын,  аммоний  сульфатын,  кальций  цианамидын  алудың  реакция 
теңдеулерін жазыңдар. Бұлардың қайсысы тиімді? 
                                              
Фосфор және оның қосылыстары 
 
Грек тiлiнде фосфор  — ―сәуле берушi‖ деген сӛз. Оның себебi фосфор 
қараңғыда ӛздiгiнен сәуле шығарады. 
Фосфор — ақ, қызыл және қара, яғни аллотропиялық түрде болады. 
Ақ фосфор  — таза күйiнде мӛлдiр кристалл зат. Ол 44oС-та балқиды, 
280,5oС-та  қайнайды.  Қараңғыда  сәулеленедi,  тiптi  ӛздiгiнен  жанып  кетедi. 
Сондықтан  оны  судың  астында  сақтайды.  Ақ  фосфор  суда  ерiмейдi,  ол 
органикалық ерiткiштерде (күкiрттi кӛмiртегi) жақсы еридi. Ақ фосфор - улы 
зат. Ол химиялық тұрғыдан ӛте активтi. 

159 
 
Қызыл  фосфор  —  ақ  фосфорды  ауа  қатыстырмай  250—300oС-та 
қыздырған  кезде  пайда  болады.  Ол  —  қызыл-қоңыр  түстi  ұнтақ  зат.  Ақ 
фосфорға қарағанда активсiз. Улы емес. Ауада бiршама тұрақты. 
Ақ  фосфорды  жоғары  қысымда  200oС-та  қыздырған  кезде  ол  қара 
фосфорға  айналады.  Ол  —  графитке  ұқсас,  қара  зат.  Жартылай  ӛткiзгiш 
қасиетi бар. 
Фосфор  сутегiмен  және  металдармен  —3,  ал  оттегiмен  +3,  +5  тотығу 
дәрежелерiн кӛрсетедi. 
Фосфор  екi  түрлi  оксид  және  соларға  сәйкес  бiрнеше  қышқыл 
түзедi.Фосфорды оттегiн жетiстiрмей бiртiндеп қыздырған кезде фосфор (III) 
оксидi  түзiледi.Фосфор  (III)  оксидi  -  ақ  түстi  кристалл  зат.  Ол  бӛлме 
температурасында суда ерiп фосфорлы қышқыл түзедi: 
3
3
2
3
2
2
3
PO
H
O
H
O
P


 
Бұл  қосылыстарында  фосфордың  тотығу  дәрежесi  +3  болғандықтан, 
олар  күштi  тотықсыздандырғыштар  болып  табылады.  Фосфорлы  қышқыл  - 
суда жақсы еритiн ақ түстi кристалл.  
Фосфор ауада жанғанда фосфор (V) оксидiн түзедi. Фосфор (V) оксидi - 
ӛте  гигроскопиялық  ақ  түстi  кристалл  зат.  Ол  су  сiңiргiш  зат  ретiнде 
колданылады.  Фосфор  (V)  оксидi  ӛзiне  суды  бiртiндеп  сiңiрiп,  түрлi 
қышқылдар  түзедi.  Ол  суық  суда  ерiгенде  алғаш  метафосфор  қышқылы 
түзiледi: 
3
2
5
2
2HPO
O
H
O
P


 
Басқа температурада одан әрi суды сiңiрсе пирофосфор (
7
2
4
O
P
H
) және 
ортофосфор  (
4
3
PO
H
)  қышқылдарына  айналады.  Осы  қышқылдар  iшiнде  ең 
маңыздысы  ортофосфор  немесе  жай  фосфор  қышқылы 
4
3
PO
H
.  Техникада 
ортофосфор  қышқылын  экстракция  және  термиялық  әдiспен  алады. 
Экстракция әдiсiнде табиғи фосфаттар күкiрт қышқылымен ӛңделедi. 
Есептер мен жаттығулар. 
1.  Фосфордың  қандай  аллотропиялы  түр  ӛзrepicтepi  белгілі  және 
олардың қасиеттері қандай? 
2.  Фосфорды  ӛнеркәсіпте  қалай  алады?  Қандай  қосылыстарды 
фосфоридтер дейді? Мысал келтіріңдер. 
3. Фосфор ангидридіне қандай қышқылдар сәйкес келеді? Ортофосфор 
қышқылы қандай тұздар түзетіндігіне мысал келтіріңдер. 
4.  Жай,  қос  суперфосфатты  және  фосфор  қышқылын  алудың  реакция 
теңдеуін  жазыңдар?  Олардың  ауыл  шаруашылығында  қандай  маңыздары 
бар? 
5.  Тӛмендегі  тотығу-тотықсыздану  реакцияларын  аяқтап,  электрон-
баланс әдісі бойынша теңестіріп, коэффициенттерін қойыңдар: 
.....;
4
3
2
3




PO
H
O
H
HNO
P
 
....;
3
2
2
3



O
As
O
AsH
 
6. Фосфордың сутекті қосылыстарының қасиеттері қандай? 

160 
 
7.  Күкірт  қышқылына  дейінгі  күкірттің,  фосфор  қышқылына  дейінгі 
фосфордың тотығу реакциясының теңдеуін жазыңдар? 
8.  Құрамында  50%  кальций  фосфаты  бар  40  кг  сүйекте  қанша  кг 
фосфор бар? 
9.  Фосфориттің  құрамында  28%  фосфор  ангидриді  бар.  Қоспаның 
проценттік мӛлшері қандай? 
10.  Фосфорлы  (
3
3
PO
H
),  метафосфор  (
3
HPO
),  ортафосфор  (
4
3
PO
H
), 
пирофосфор (
7
3
4
O
P
H
) қышқылдарының структуралық формуласын жазыңдар. 
11.  Калийдің  дигидро-,  гидрофосфаттарын  қыздырғанда  қандай  заттар 
түзілетіндігін реакция теңдеуі арқылы кӛрсетіңдер. 
12.  100  т  преципитат  (
4
СaHPO
)  алу  үшін  құрамында  80% 
2
)
(OH
Ca
бар 
қанша сӛндірілген әк қажет? 
13.  Құрамында  75% 
2
4
3
)
(PO
Ca
бар  400  кг  фосфориттен  қанша  70  % 
фосфор қышқылын даярлауға болады?  
 
5. IV А -топ элементтері 
 Көміртегі және кремний, олардың қосылыстары 
 
Қасиеттері 
C 
Si 
Ge 
Sn 
Pb 
Рет нӛмірі 
6 
14 
32 
50 
82 
Салыстырмалы атомдық 
массасы, а.м.б. 
12,01 
28,08 
72,59 
118,69 
207,19 
Валентілік 
электрондары 
2
2
2
2
p
s
 
2
2
3
3
p
s
 
2
2
4
4
p
s
 
2
2
5
5
p
s
 
2
2
6
6
p
s
 
Атом радиусы,нм 
- 
0,134 
0,139 
0,158 
0,175 
Салыстырмалы 
электртерістілігі 
2,50 
1,74 
2,02 
1,72 
1,55 
Балқу температурасы, 
0
С  3750 
1415 
397 
232 
327 
Стандарт электродтық 
потенциалы, В 
- 
- 
+0,05 
-0,136 
-0,126 
 
Кӛмiртегi  табиғатта  ӛте  кең  тараған  элемент.  Ол  кез  келген  ӛсiмдiк. 
жануар  клеткаларынын,  негiзi.  Сол  себептi  оны  Жердiң  биологиялық 
сферасының  элементi  деп  атайды.  Сонымен  қатар,  кӛмiртегi  мұнай,  тас 
кӛмiр, табиғи газ құрамына кiредi. 
Кӛмiртегi  табиғатта  таза  күйiнде  де  кездеседi.  Ол  —  алмаз,  графит 
және карбин деп аталатын кӛмiртегiнiң  аллотропиялық түрлерi. 
Алмаз  —  түссiз,  қатты  кристалл  зат.  Ол  сәуленi  ӛте  күштi 
шағылыстырады.  Алмаз  морт  келедi,  бiрақ  ӛте  қатты  минерал.  Оның 
қаттылығы  Моос  шкаласы  бойынша  10—ға  тең.  Алмаз  электр,  жылу 
ӛткiзбейдi. Оған қышқыл, сiлтi қыздырған кезде де әсер ете алмайды. Тек ӛте 
жоғары температурада (700—800oС) жанып оксидке айналады. 

161 
 
Алмаз  —  аса  бағалы  тас.  Ӛңделген  алмаз  бриллиант  деп  аталады. 
Алмаздың салмағын каратпен ӛлшейдi— (1 карат — 0,2 г.). Графиттi жоғары 
қысыммен қатты қыздырса (2000oС), ол алмазға айналады.  
Графит  —  металдық  жарқылы  бар,  сұр  түстi  кристалл  зат.  Ол  ӛте 
жұмсақ,  электр  мен  жылуды  жақсы  ӛткiзедi.  Графит  химиялық  әсерлерге, 
ыстыққа тӛзiмдi. Электр тогын жақсы ӛткiзетiндiктен одан түрлi электродтар 
жасайды,  Ол  нейтрондарды  сiңiрiп  алады.  Сол  себептi  оны  атом 
реакторларында  нейтрон  тежегiш  ретiнде  пайдаланады.  Графиттен  қара   
бояу,   майлағыш заттар қарындаш жасайды. 
Карбин  —  қатты  кристалл  зат.  Ол  жасанды  түрде  алынған.  Карбинде 
кӛмiртегi атомдары бiр—бiрiмен үштiк және бiр байланыс арқылы сызықтық 
молекула түзедi. 
Кӛмiртегiнiң  оттегiмен  қосылғанда  тотығу  дәрежесi  +2  және  +4 
болады. Яғни, ол оттегiмен екi түрлi оксид 
CO
және 
2
CO
түзедi. 
Кӛмiртегi (П) оксидi оттегi жетiспеген жағдайда жоғары температурада 
кӛмiртегi жанғанда түзiледi: 
CO
O
C
2
2
2


 
Оны зертханада құмырсқа қышқылынан алуға болады: 
O
H
CO
HCOOH
2


 
Кӛмiртегi  (II)  оксидi  -  түссiз,  иiссiз,  ауадан  жеңiл  газ.  Суда  ерiмейдi. 
Ӛте улы. Оны халық иiстi газ, улана қалса иiс тидi дейдi. Иiстi дейтiн себебi 
кӛмiр жанғанда құрамындағы қосалқы заттардың иiстерiне байланысты. Бұл 
газбен  уланудың  себебi  ол  кан  құрамындағы  гемоглобинмен  әрекеттесiп, 
организмнiң оттегiн сiңiруi бұзылады. Алғашқы кезде адамның басы ауырып, 
ұйқысы  келедi.  Осы  кезде  адамды  таза  ауаға  шығарып,  таза  ауа  жұтқызу 
керек.  Бұлай  iстемеген  жағдайда  ӛлiп  кетуi  мүмкiн.  Осы  жайт  от  жағатын 
үйлерде  тұратындардың  есiнде  әрқашан  болуы  керек.  Кӛмiртегi  (П)  оксидi 
СО химиялық активтi зат. Ол — ӛте күштi тотықсыздандырғыш. 
Кӛмiртегi (II) оксидi әрi қарай тотығады: 
2
2
2
2
CO
O
CO


 
Кӛмiртегi  (IV)  оксидi
2
CO
—  кӛмiртегi  ауада  толық  жанған  кезде 
түзiледi: 
2
2
CO
O
C


 
Кӛмiртегi  (IV)  оксидi  әрқашан  ауа  құрамында  болады.  Оның  себебi 
түрлi органикалық заттар шiрiгенде, демалу процесi кезiнде, ашу процесiнде 
әрқашан СО2 бӛлiнiп отырады. зертханада оны Кипп аппаратында, мәрмәрға 
тұз  қышқылымен  әсер  етiп  алады.  Техникада  iзбес  тасын  ӛртеу  арқылы 
алады. 
Кӛмiртегi  (IV)  оксидi  —  түссiз,  иiссiз,  ауадан  1,5  есе  ауыр  газ. 
Қысымды  арттырғанда  (5,  11  МПа)  20oС—та  ол  сұйыққа  айналады.  Сұйық 
2
CO
  —  56,2oС—та  мұз  сияқты  қатты  затқа  айналады.  Оны  құрғақ  мұз  деп 
атайды. Ол тоңазытқыштарда пайдаланылады. 

162 
 
Кӛмiртегi 
(IV) 
оксидiнде 
кӛмiртегi 
+4 
тотығу 
дәрежесiн 
кӛрсететiндiктен  ол  әрi  қарай  тотыға  алмайды,  яғни  жанбайды.  Оны  әдетте 
ӛрт сӛндiру үшiн пайдаланады. 
Кӛмiртегi (IV) оксидi суда нашар еридi. Судың бiр кӛлемiнде тек 9,88 
кӛлемi ғана еридi. 
Суда ерiген кӛмiртегi (IV) оксидiнiң 1 % сумен химиялық әрекеттесiп 
ӛте әлсiз кӛмiр қышқылын түзедi: 
3
2
2
2
CO
H
O
H
CO


 
Кӛмiртегi  оттегi  мен  сутегiнен  басқа  күкiртпен,  азотпен  және 
металдармен маңызды қосылыстар түзедi. 
  Кремнийдiң  екi  аллотропиялық  түр  ӛзгерiсi  бар:  кристалл  және 
аморфты.  Ӛнеркәсiпте  кремнеземдi  кӛмiрмен  электр    пештерiнде 
тотықсыздандырып  кристалл  кремний  алады.  Егер  кварц  құмын  магний 
ұнтағымен қосып қыздырса, аморфты кремний алынады. 
Кристалл кремний — металдық жарқылы бар, сұр зат. Ол 1415oС—та 
балқиды, электр тогiн және жылуды жақсы ӛткiзедi. Химиялық активсiз. 
Аморфты  кремний  —  қоңыр  аморфты  ұнтақ.  Ол  химиялық  жағынан 
кристалл  кремнийге  қарағанда  активтi,  фтормен,  кейбiр  металдармен  және 
металл еместермен әрекеттеседi. 
Кремний — нағыз металл емес. Оттегiмен қосылыстарында ол +2 және 
+4 тотығу дәрежесiн кӛрсетедi, ал сутегiмен — 4. Оның электрон қосып алу 
қасиетi  кӛмiртегiне  қарағанда  әлсiз.  Сондықтан  оның  сутектi  қосылыстары 
тұрақсыз.  
Кремнийге  балқытқыш  қышқылдан  басқа  қышқылдар  әсер  етпейдi. 
Алайда, ол сiлтiмен жақсы әрекеттеседi. 
Кремний  оттегiмен  екi  түрлi  оксид  түзе  алады:  кремний  (II)  оксидi 
SiO
және кремний (IV) оксидi —
2
SiO
. Кремний (II) оксидi 
SiO
 табиғатта жоқ 
және  iс  жүзiнде  онша  қолданылмайды.  Маңызды  қосылысы  кремний  (IV) 
оксидi 
2
SiO
  (кремнезем).  Бұл  полимер  зат,  оның  құрамын  (
2
SiO
)n  деп 
кӛрсетедi.  
Кремний (IV) оксидiне бiрнеше қышқыл сәйкес келедi. Мәселен,  
 
                                        SiO2•H2O        H2SiO3  
метакремний қышқылы  
SiО2•2Н2О      Н4SiО4   
ортокремний қышқылы 
 
Құрамында одан да кӛп су молекуласы болса, поликремний қышқылы 
түзiледi. Жалпы түрде оның формуласын хSiO2•уН2О деп белгiлеуге болады. 
Кремний  (IV)  оксидi  қышқылдық  оксид  болғанымен  ол  суда 
ерiмейтiндiктен сәйкес метакремний қышқылын тек қосымша жолмен алуға 
болады.  Ол  үшiн  кез  келген  силикатқа  қышқылмен  әсер  етедi,  сонда 
метакремний  қышқылының  тұнбасы  түседi.  Кремний  қышқылы  -  ӛте  әлсiз 

163 
 
қышқыл. Ол кӛмiр қышқылынан да әлсiз. Қыздырған кезде ол кремний (IV) 
оксидi мен суға ыдырап кетедi. 
Кремний  қышқылы  тұздарын  силикаттар  дейдi.  Оларды      алу  үшiн 
кремний (IV) оксидiн сiлтiлермен не карбонаттармен қосып балқытады. 

164 
 
 
Есептер мен жаттығулар. 
1.  IV  топ  элементтерінің  атом  құрылысын  квант  сандарымен 
кӛрсетіңдер. Валенттілік электрондары қай орбитада болады? 
2.  Кӛміртегінің  аллотропиялық  түр  ӛзгepicтepi  және  олардың 
физикалық қасиеттерінің әртүрлі болу себептері неге байланысты? 
3. Карбидтер дегеніміз не? Олардың практикалық маңызы қандай? 
4. Генератор газдарын, су газдарын және аралас газдарды қалай алады? 
Олар қайда қолданылады? Реакция теңдеуін жазыңдар. 
5. Кӛміртегінің тотықсыздандырғыш қасиетіне мысал келтіріп, реакция 
теңдеуін жазыңдар. 
6.  Kӛмip  қышқыл  газы  мен  балқыған  магний  арасындағы  реакция 
теңдеуін  жазыңдар.  Осы  реакцияда  кӛмір  қышқыл  газы  қандай  қасиет 
кӛрсетеді? 
7. А. М. Бутлеров теориясының негізгі қағидалары қандай? 
8. Кремнийді қалай алады, қандай аралық реакция жүреді? 
9.  Карборундтың  алынуы  және  қайда  қолданылатындығы  айтып 
беріңдер. 
10.  Поликремний  қышқылдарының  жалпы  формуласы  мен  алынуы 
және маңызды қасиеттері қандай? 
11. Еритін шыны дегеніміз не? Оны қайда қолданады? 
12.  Кәдімгі  шыны  ӛндіру  үшін  қандай  материалдар  қажет?  Шыны 
талшығы дегеніміз не, ол қайда қолданылады? 
13.  Цементті  неден  және  қалай  алады?  Оның  ӛнеркәсіптегі  маңызы 
қандай? 
14. Кӛміртегі пен силикагельдің адсорбциялық қасиеті қандай? 
15. Құрамында 90% кальций карбонаты бар 1 кг ізбестасты күйдіргенде 
қанша л кӛмір қышқыл газы алынады? 
16.  Kӛмip  қышқыл  газында  қандай  заттар  жанады,  реакция  теңдеуін 
жазыңдар. 
17. Қалыпты жағдайда құрамында 96% кӛміртегі болатын 40  т кокстен 
неше кӛлем кӛміртегі (І) оксиді алынатынын есептеңдер. 
18.  Егер  ӛндірісте  шығымы  3%  болса,  1000  мг  су  газын  алу  үшін 
құрамында 95% кӛміртегі бар кӛмірден қанша алу керек? 
19.  Құрамында  95%  кальций  карбонаты  бар  1  т ізбестасынан  қалыпты 
жағдайда қанша кӛмір қышқыл газын алуға болады? 
20.  Кремний,  оның  табиғаттағы  қосылыстары,  силикаттар  және 
олардың түзілуі туралы не білесіңдер? Тӛмендегі қосылыстарды: кӛміртегі (І) 
оксидін,  кӛмір  қышқыл  газын,  метанды  және  ацетиленді  лабораторияда 
алудың реакция теңдеуін жазыңдар. 
21. Кальций карбонаты кальций бикарбонатына қалай айналады? 
22.  Тӛмендегі  теңдеулерді  молекулалық,  иондық  түрде  жазып 
аяқтаңдар:  
a) 


HCl
NaHCO
3
; 

165 
 
ә) 
;
3


NaOH
NaHCO
 
б) 


;
2
3


NaOH
НCO
Ca
 
в) 


 
.
2
2
3


OH
Сa
НCO
Ca
 
23.  Тығыздығы  1,05  г/мл,  құрамында  20  л  8%  натрий  бикарбонаты          
(
3
NaHCO
)  бар  ӛрт  сӛндіргіштен  қалыпты  жағдайда  неше  кӛлем  кӛмір 
қышқыл газын алуға болады? 
24.  Магний  силицидінің  сумен,  тұз  қышқылымен,  натрий  гидроксиді 
ерітіндісімен қосылу реакциясының теңдеуін жазыңдар. 
25.  Құм  мен  соданы,  құм  және  натрий  гидроксиді,  сақар 
3
2
CO
K
мен 
кремний  қышқылын  және  кремнезем  мен  сӛндірілген  ізбесті  балқытқанда 
жүретін реакция теңдеуін жазыңдар. 
26.  Құрамында  90%  бар  құмнан 
2
SiO
,  98%  кӛміртегі  бар  кӛмірден  100 
кг карборунд алу үшін қанша кг ӛнім жұмсалады? 
27.  Егер  силикат  құрамында 
2
SiO
  —  68,7%, 
3
2
O
Al
—  19,5%,                   
O
Na
2
—  11,8%  болса,  ол  силикаттың  толық  түріндегі  формуласы  қандай 
болады? 
28.  М. В. Ломоносовтың және химиктердің шыны ӛндіру саласындағы 
еңбектері және шыны ӛндіріci жайында не білесіңдер? 
 
6. III А -топ элементтері 
Бор және алюминий қосылыстары. 
 
Қасиеттері 
B 
Al 
Ga 
In 
Ti 
Рет нӛмірі 
5 
13 
31 
49 
81 
Салыстырмалы атомдық 
массасы, а.м.б. 
10,81 
26,98 
69,72 
114,92 
204,37 
Валентілік 
электрондары 
1
2
2
2
p
s
 
1
2
3
3
p
s
 
1
2
4
4
p
s
 
1
2
5
5
p
s
 
1
2
6
6
p
s
 
Атом радиусы, нм 
0,91 
0,143 
0,139 
0,166 
0,171 
Салыстырмалы 
электртерістілігі 
2, 01 
1,47 
1,82 
1,49 
1,44 
Балқу температурасы, 
0
С  2075 
660 
29,8 
156,4 
304,0 
 
Бордың  екi  аллотропиялық  түрi  белгiлi  —  аморфты  және  кристалл. 
Аморфты бор қоңыр түстi ұнтақ, кристалл бор — қара сұр кристалл зат, ӛте 
қатты. Қаттылығы жағынан алмазға пара—пар. Электр тогiн нашар ӛткiзедi. 
Бор  -  әдеттегi  жағдайда  инерттi  зат.  Ал  қыздырған  кезде  галогендермен, 
кӛмiртегiмен, азотпен, сумен әрекеттеседi. 
Қатты қыздырған кезде бор сумен сутегiн  бӛле  әрекеттеседi: 
 2В + 6Н2О = 2Н3ВО3 + 3Н2 
Бор сұйылтылған қышқылдармен әрекеттеспейдi. Ал концентрлi күкiрт 
және  азот  қышқылы  борды  бор  қышқылына  дейiн  тотықтырады.  Бор 

166 
 
концентрлi сiлтiлермен әрекеттесiп метабораттар түзедi.Сонымен қатар, бор 
кейбiр  металдармен  әрекеттесiп  боридтер  түзедi  (Мg3В2). Бор  сутегiмен  де 
қосылыстар  түзедi.  Бiрақ  оларды  тiкелей  емес,  қосымша  жолмен  алады. 
Мәселен,  металл  боридiне  тұз  қышқылымен  әсер  еткен  кезде  қарапайым 
борсутегi  В2Н6  түзiледi.  Бордың  сутегiмен  қосылыстарын  —  борандар  деп 
атайды (метанға ұқсас). Диборан В2Н6—газ, тетраборан В4Н10 — сұйық, ал 
В10Н14 — қатты заттар. 
Бордың  тотығу  дәрежесi  +3  болғандықтан  жоғары  температурада 
(700оС) ол оттегiмен қосылып 
3
2
O
B
оксидiн түзедi: 
3
2
2
2
3
4
O
B
O
B


 
Бор оксидi ауада ылғал сiңiрiп бор қышқылына айналады: 
3
3
2
3
2
2
3
BO
H
O
H
O
B


 
Бор  қышқылы  -  ақ  түстi,  ыстық  суда  жақсы  еритiн  зат.  Оны  натрий 
тетраборатына (бура) күкiрт қышқылымен әсер ету арқылы алады. 
Бор  қышқылы  —  әлсiз  қышқыл.  Қыздырған  кезде  алдымен  метабор, 
содан соң тетрабор қышқылына, ең соңында бор оксидiне айналады. 
Таза  алюминий  —  күмiстей  ақ,  қатты  металл,  пластикалық  қасиетi 
жақсы.  Алюминий  оттегiмен  оңай  әрекеттеседi.  Соның  салдарынан  ауада 
алюминий  бетiн  оксид  қабығы  жауып,  оны  әрi  қарай  бұзылудан  сақтап 
тұрады. 
Сыртындағы оксид қабығын тазартатын болса, алюминий сумен жақсы 
әрекеттеседi. 
Алюминий  -  амфотерлi  элемент.  Ол  сұйытылған  қышқылдармен  және 
сiлтiлермен  жақсы  әрекеттеседi.Сонымен  қатар,  алюминий  галогендермен 
галогенидтер (
3
AlCl
) азотпен нитрид (
AlN
), күкiртпен сульфид (
3
2
S
Al
) түзедi. 
Маңызды  қосылысы  -  алюминий  оксидi
3
2
O
Al
.  Оны  ауада  жағу 
жолымен алуға болады.  
Алюминий  оксидi  -  аппақ,  суда  ерiмейтiн  зат.  Химиялық  тұрғыдан 
алғанда  алюминий  оксидi  амфотерлi  оксид.  Ол  қышқылмен  де,  негiздермен 
де әрекеттеседi: 
O
H
AlCl
HCl
O
Al
2
3
3
2
3
2
6



 
Оны құрғақ сiлтiмен балқытса металюминий қышкылы тұзы түзiледi: 
O
H
NaAlO
NaOH
O
Al
2
2
3
2
2
2



 
натрий металюминаты 
Алюминий оксидiне гидроксид сәйкес. Ол да оксид сияқты амфотерлi. 
Алюминий оксидi суда ерiмейді. 
3
)
(OH
Al
ерiмталдығы тӛмен болғандықтан ақ 
түстi  тұнбаға  түседi.  Бұл  тұнба  қышқылда  да,  сiлтiде  де  еридi.  Алюминий 
гидроксидiн  құрғақ  сiлтiмен  қосып  балқытқан  кезде  мета  алюминий 
қышқылдарының тұздары түзiледi. 

жүктеу/скачать 3,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: