О ббк 83. 3 (5 Қаз) б 20 Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі Ақпарат және мұрағат комитеті

250
Шежіре, заман хат, өмірбаян, мінездеме – бәрі де тарихтың 
жемі  есебіндегі  нәрселер.  Тарих  олардың  айтқанының  бәрін 
ала  бермейді.  Аударып,  ақтарып  түрлі  жағынан  қарап,  түрлі 
мағлұматтармен  салыстырып,  сипатталған  мағлұматтардан 
ғана алады. Тарихшылардың мақсаты уақиғаның уақытын ғана 
көрсету яки не түрде болған тысқы сиқын ғана керсету емес, ол 
уақиғаның болуына нендей нәрселер, нендей уақиғалар себеп 
болғанын көрсетіп, ішкі мәнісімен де таныстыру.
Тарих беретін дерегінің түріне қарай бірнеше түрге бөлінеді. 
Бүкіл  адам  баласы  дүниеде  қандай  өмір  шеккенін  сөйлейтін 
тарих  «Жалпы  тарих»  деп  аталады.  Адам  мәдениет  жүзінде 
жүрген жолдарын баяндайтын тарих «Мәдениет тарихы» деп 
аталады.  Мәдениеттің  түрлі  тараулары  «Тарих  тармақтары» 
деп аталады. Мәселен, шаруа тарихы, өнер тарихы, дін тари-
хы, даналық тарихы, ғылым тарихы, әдебиет тарихы, тағысын 
тағы сондай тарихтар.
Жалы тарихтар – түрік-монғол тарихы, қытай тарихы, жа-
пон тарихы және сондай бөлек-бөлек жұрттардың, ұлттардың 
тарихы.
тарихи  әңгіме.  Тарих  жүзінде  белгілі  адамдар,  нәрселер, 
уақиғалар  турасында  сөйлейтін  әуезелер  тарихи  әнгіме  деп 
аталады.  Тарихи  әңгіме  тек  лақап  әңгімеден  мазмұнның 
шындығымен  айырылады.  Жұрт  аңыз  қылып  айтып  жүрген 
әңгімелердің өтірігі көп болады. Тарихи әңгіме тарих асасына 
сүйенетін шын әңгіме болады.
Мәселен,  «Қазақ»  газетінде  басылған  «Әзірет  Сұлтан», 
«Тұрғанбай датқа» турасындағы әңгімелер тарихи әңгіме бола-
ды (нұсқалықтың 13, 14-інші нөмірлерінен қара).
2. әліптеме (суреттеу)
Бір  нәрсенің  тұрпатын  реттеп  айтып,  әлібін  суреттеп 
шығару  әліптеме  болады.  Дүниедегі  түрлі  нәрселердің,  түрлі 
адамдардың, түрлі күйлердің бәрін де әліптеуге болады. Бірақ 
әліптемеде  сөзбен  суреттелетін  табиғат  жүзінде  яки  өнер 
жүзінде назар түсірерлік көрнекті нәрселер ғана.

251
іі. әліптеме, жоспары
Бір нәрсені әліптеуден бұрын сол нәрсенің өзін әбден анық 
тану керек яғни көрнекті болып, назар түскендей не белгілері 
барын білу керек. Нәрсені әліптегенде оның ірілі, уақты белгі- 
лерінің бәрін түгелдеу қажет емес, көрнекті көрсетерлік түрін, 
өзгеше белгілерін ғана айтуға керек.
Белгілерін бет-бетіне айтпай, өңіне, орнына үйлестіріп ай-
тып, нәрсенің сүгіретін ойқы-шойқы, қиқа-сиқа қылмай дұрыс 
тұрпаттап, адамның қиял саңылауына сүгіреті өзіне ұқсап, дәл 
түсерлік етіп шығару керек.
Тиісті  жерінде  нәрсенің  көңілге  еткен  әсерін,  нәрсенің 
адамға келтірер пайдасы бар-жоғын айтып жіберуге де бола-
ды.
Әліптеме жоспары. Әуелі нәрсенің айқын тұрған сыртқы 
жағы  әліптеледі.  Сонан  соң  ішкі  жағы  айтылады.  Нәрсенің 
жалпы түрінен бастап, жалқылай айтып шығаруға болады. Я 
жалқы түрінен бастап, жалпылай айтып шығаруға болады.
Е с к е р т у. Нәрсе уақытқа қарай әліптенетін болса, әліптеме 
тәртібі уақыт ретінше болады. Егерде нәрсе әліптегенде мезгілі 
бір, орындары түрлі-түрлі болса, онда әліптеме реті жазушының 
бастаған орнына қарайды. Егерде әліптеменің мезгілі де, мекені 
де бір болса, онда әліптеу реті нәрсенің ыңғайына, әліптеушінің 
назарына қарайды.
Әліптеме  мазмұнының  кемдем  жері  мен  дендем  жерін 
айыру керек. Дендем жері нәрсенің өзін әліптеген жері болады. 
Кемдем жері – әліптеуге алынған нәрсе мен басқа нәрселердің 
арасын әңгіме еткенде ұшырайтын жері.
Әліптеме түрлері
Әліптеу  көзделген  мақсатқа  қарай  екі  айрылады:  1.  Пәнді 
әліптеме. 2. Сәнді әліптеме. 
Пәнді әліптеу нәрсені пән мақсатымен алып, дәлдеп әліптеп, 
сыр-сипатын дұрыс танытып, нәрсе туралы дұрыс ұғым беру 
үшін  істеледі.  Пәнді  әліптеменің  өзі  екі  түрлі  болады:  1. 
Жалқылай әліптеме. 2. Жалпылай әліптеме.

252
Жалқылай  әліптегенде  нәрсе  дербес  алынып,  дара  басы 
әліптеледі. Мұнда әліптеушінің назары нәрсенің өзгеден айры-
латын айрықша әліптерінде болады. 
Жалпылай әліптегенде нәрсенің бүтін табы алынып, табы- 
на  тиісті  сипатпен  әліптеледі.  Мұнда  әліптеушінің  назары 
таптағы  нәрсенің  бәрінен  табылатын  белгілерінде  болады 
(нұсқалықтың 18-19-ыншы нөмірлерін қара).
Сәнді  әліптемеде  қандай  белгілерін  алу  әліптеушінің 
көздеген өз мақсаты бойынша болады (нұсқалықтың 18, 19-ын- 
шы нөмірлерін қара). 
Жол  әліптемесі.  Жолаушы  жүріп,  дүние  кезіп  көрген 
жерінің, елінің әлібін, қалпын жазу жол әліптемесі яки жолай 
деп аталады.
Әліптемеге қатыспайтын әңгіме аз болады, бірақ әңгімеде 
не  әліптеме  болып  келетін  түрлері  бар.  Соның  бір  түрі  жол 
әліптемесі. Жол әліптемесінің әңгімесі әліптегенде түрлі нәр- 
сені  түрлі  тарапынан  әліптегендіктен  пәлендей  нәрсе  тақы- 
рыпты  сөйлейді  деуге  болмайды.  Жол  әліптемесінде  нәрсені 
әліптеу  реті  ұшырау  ретінше:  алдымен  ұшыраған  алдында, 
соңынан ұшыраған соңында әліптеледі.
Қияли жол әліптемесі деген әліптеменің бір түрі бар. Он-
дай әліптемелер жолаушының жазған сөзі емес, қиял кезуінің 
сөзі болады. Жазушы қиялын жолаушы жүргізіп, қиял көзімен 
көргенін сөйлейді. Ондай жол әліптемесі ғылым мағлұматын 
беру мақсатпен де жазылады. Қазақта қиялмен жазылған жол 
әліптемесі жоқ: жай жол әліптеме де аз
(Жай  жол  әліптеме  мысалын  нұсқалықтың  20-ыншы 
нөмірінен қара).
3. Байымдама (зейіндеме)
Көсе  сөзбен  жазылған  шығарма  бір  пікірді  қуаттап, 
толықтырып баяндаса, баяндауын түрлі сипаттармен дәлелдесе, 
ондай шығарма байымдама деп аталады.
Әуезе,  әліптеме,  түрлі  сөздермен  дүние  әңгімесі  бітпей-
ді.  Әуезе  мен  әліптеме  дүниедегі  жаратынды,  жасатынды 
нәрселердің өздерімен, олардың әдістерімен, жай-күйлерімен 
ғана таныстырады. Дүниедегі нәрселердің барлығын, олардың 
қалай өмір шегетінін танумен білім тәмам болмайды. Үйткені 

253
дүниедегі  нәрселердін  бәрі  сабақтас,  іліктес,  құрмалас.  Ол 
сабақтас,  іліктес  әм  құрмаластығы  белгілі  себептер  бойын-
ша болып, себеп жүзіндегі белгілі бір заңға мойынсұнып, сол 
заңның  жолынан  бұрылмайды.  Ол  заң  табиғат  заңы,  ол  заң 
жолы табиғат заңының жолы. 
Нәрселер арасында қандай сабақтастық, іліктестік, құрма- 
ластық бар екенін ашу жағын, олардың бар болуы қандай себеп-
термен, қандай заң бойынша екендігін айыру жағын байымдап, 
ғалым адамдардың шығарған сөздері пән шығарма деп атала-
ды.  Пән  шығарманың  асылы  байымдама  болады,  сондықтан 
пән шығарманың жалпы аты да байымдама болады.
Байымдаманың зор мүшесі төртеу: 1. бастамасы, 2. ұсынбасы, 
3. баяндамасы, 4. қорытпасы. Бастамасында әңгіме болатын 
нәрсе туралы басқалар тарапынан айтылған пікірлер барлығын 
иә жоқтығын айтады. Оны айтпай бастауға да жазушы ықти- 
ярлы, сондықтан бастаманы қалай бастау жазушының ықтия- 
рында десек те болады.
Ұсынбасында әңгіме болатын пікірмен таныстырады.
Баяндамасында алынған нәрсе баяндалады, оның турасын-
да айтылған пікірлерге дәлелдер, сипаттар келтіріледі.
Қорытпасында  айтылған  пікірлердің  иә  маңызы  қайта  ай-
тылады,  иә  пікірлерден  шыққан  нәтиже  айтылады.  Пікірді 
мәністеу,  дәлелдеу,  сипаттау  баяндамасында  болатындықтан 
баяндама байымдаманың нағыз дендем бөлімі болады. 
Сипаттау түрлі болады: 1. Мәністеп, дәлелдеп сипаттау бар. 
2.  Керек  пікірді  яки  нәрсені  басқа,  соған  ұқсас  нәрселермен 
салыстырып сипаттау. 3. Керек пікірді қостайтын, қуаттайтын 
мысалдар келтіріп сипаттау бар. 4. Белгілі адамдардың айтқан 
иә  жазған  пәтуаларын  келтіріп  сипаттау  бар.  5.  Қаралатын 
пікірге қарсы пікірдің нашарлығын яки қателігін көрсетіп си-
паттау бар.
Байымдама әдістері. 
Байымдама  әдісі  екі  түрлі:  1)  негізгі  пікірді  шығарманың 
басында айтып, оны қуаттайтын пікірді соңынан келтіру бар. 
Яғни  әуелі  жалпы  пікірді  айтып  алып,  оны  бөлекей  пікір-
лермен  қуаттап  байымдау  бар.  Бұл  жалқылау  әдісі  болады. 

254
2)  Әуелі  бөлекей  пікірлерді  айтып,  жалпы  пікірді  солардың 
дәлелдерімен қуаттап байымдау бар. Бұл жалпылау әдісі бо-
лады.
Ойлау оңтайы да екі түрлі: 1. айырыңқы оңтай, 2. жиылыңқы 
оңтай. Талдама оңтай – нәрсені бұтарлап, мүшелеп, ұсақтай 
түсіндіргенде  қолданатын  оңтай.  Терме  оңтай  –  нәрсенің 
мүшесін  жинастыра,  құрастыра,  іріктей  түсіндіргенде  қолда- 
натын оңтай. (Байымдама мысалдарын нұсқалықтың 20, 21, 22, 
23-інші нөмірлерінен қара).
Байымдама түрлері
Қара сөз байымдаманың қатыспайтын шығармасы болмай-
ды. Әуезе, әліптеме, байымдама деп жіктерін бөлектеп көрсет- 
кенімізбен,  әуезе,  әліптеменің  қайсысына  болса  да  байым-
дама  кіріспей  тұрмайды.  Сондықтан  байымдама  түрлерін 
көрсеткенде, байымдама жағы басым шығармалардың түрлерін 
ғана көрсетуге болады.
Байымдама  жағы  басым  шығармалар  толып  жатыр.  Олар-
ды негізгі ұлы белгілермен айырғанда мыналар болады: 1) пән 
(ғылым), 2) сын, 3) шешен сөз, 4) көсем сөз.
1. Пән (ғылым). Пән яки ғылым деп жүйеленген білімді ай-
тамыз.  Жүйеленген  білім  жайын  сөйлейтін  байымдаманы  да 
пән яки ғылым дейміз. 1. Білім үйрету мақсатпен де, үйлестіру 
мақсатпен  де  жүйеленеді.  Қай  мақсатпен  жүйеленсе  де, 
жүйеленген білім пән (ғылым) болады, сондықтан ғалымдардың 
білімді таза білім жүйесімен жүйелеп шығарған кітаптары да, 
үйретушілердің  білімді  тек  үйрету  қолайына  қарай  жүйелеп 
шығарған оқу кітаптары да бәрі пән табына жатады (пән мыса-
лы: оқу кітаптары, пән кітаптары).
2. Сын. Сын деп адам ісінен шыққан нәрсені тексеріп, баға 
беруді  айтамыз.  Сынға  салуға  болады  –  ғылымнан  шыққан 
нәрсені де, өнерден шыққан нәрсені де, кәсіптен өнген нәрсені 
де, қоғамшылықпен құралған нәрсені де. Ол нәрселер көп адам 
күшімен, ісімен жасалған мемлекет сияқты ұлы нәрсе болуға да 
ықтимал. Жалғыз адам жасаған ұсақ нәрсе болуға да ықтимал. 
Адамның қай ісінен шыққан нәрсе болса да, сынға салудағы 

255
мақсат – жақсы, жамандығын ашу, мән-мағынасын анық таны-
ту.  Ғылым  тарапынан  шыққан  нәрсе  болса,  ғылым  жүйесіне 
дұрыс, терісін көрсету. Өнер тарапынан шыққан нәрсе болса, 
мақсатқа  сәйкес  келген-келмегенін  көрсету.  Кәсіп  тарапынан 
шыққан нәрсе болса, тіршілікке жайлы-жайсыздығын көрсету. 
Қоғамшылық  тарапынан  шыққан  нәрсе  болса,  адам  қалпына 
қолайлы  келу-келмеуін  көрсету,  сүйтіп  адам  ісінен  шыққан 
нәрсенің түрлісі түрлі мақсатпен сынға түседі.
Әдебиет адам ісінің бір түрінен шыққан нәрсе болғандық- 
тан,  бұ  да  сынға  түспек.  Мұның  түрлісі  түріне  қарай  сынға 
түседі,  бірақ  қайсысы  сынға  түссе  шығармалардың  түсетін 
сынының жалпы аты – әдебиет сыны деп айтылады. Әдебиет 
алқасына  кіретін  шығармалар  қара  сөз,  дарынды  сөз  болып, 
екі айрылатыны жоғарыда баяндалды. Сынға түскенде, мұның 
екеуі екі жүйе таразымен өлшеніп, сынға түседі. Қара сөздер, 
мейлі әуезе, мейлі әліптеме, мейлі байымдама болсын ғылым 
таразысына  түсіп,  ғылым  жүйесінің  сынымен  тексеріледі. 
Ғылым сыны ғылым жүйесіне дұрыс, терісін қарайды, шынын-
да сондай нәрсе ме? Топшылауы дұрыс па, дәлелдері толық па, 
сипаттары күшті ме? деп, со жағынан тексереді.
Пән  шығарманың  ғылым  жүйесіне  дұрыс,  теріс  келуін, 
пәннен  хабардар  адам  болмаса,  пәннен  хабары  жоқ  адам 
білмейді.  Сондықтан  ғылым  сынын  ғылым  иесі  ғана  жасау 
қолынан келеді.
Қара сөзде әдебиет жөнінде таласы көп сөздер әлеумет ме-
селелері  турасындағы  пікірлер  де  болады.  Тұрмыс  мәселесі 
тоқсан түйіннің тоғысып, шиеленісетін жері. Оны дұрыс ше-
шуге көпті көрген көсем болуға керек, адамның, халықтың иә 
бір  таптың  мінезін,  құлқын,  салт-санасын,  жан  жүйесін,  ой 
жүйесін,  тарихын,  мұң-мұқтажын  жақсы  білетін  дана  болу, 
ғалым  болу  керек.  Тұрмыс  мәселелері  деп  қандай  мәселелер 
айтылады?  Тұрмыс  мәселесі  деп  айтатын,  айтылатын  шын 
адамшылық  мәселесі,  өмір  мақсатының  мәселесі  яғни  өмір 
бақытты болу мәселесі, ошақ басының, жұрт қамының, мемле-
кет жайлылығының, дүние тыныштығының мәселесі. Мұндай 
ұлы, ұйысқан мәселелерді дұрыс шешу оңай нәрсе емес, ондай 
ірі іс ердің ерінің, дананың данасының ғана қолынан келмек. 

256
Сондықтан тұрмыс мәселелері туралы шыққан сөздерді сынға 
салмай  сенуге  болмайды.  Сондықтан  да  тұрмыс  мәселелері 
турасындағы пікірлер талқыға салынып барып мақұлданады.
Дарынды сөзді сынау үшін де білім керек, бірақ қара сөзді 
шығармаларға керек болған пән білімі емес, басқа түрлі білім 
керек. Бұған ғылым білімінен гөрі өнер білімі көбірек керек! 
Ұстаның мінін көбінесе ұсталар көреді. Сондай-ақ, дарынды 
сөздің мінін ақындық дарыған адам көбірек көрмек, бірақ ұста 
істеген нәрсенің мінін ұстаның бәрі көре бермейді. Жақсы ұста 
ғана  ұста  істеген  нәрсенің  мінін  көре  алады.  Жаман  ұстаға 
өзінен артық ұстаның істеген нәрсесінің бәрі де жақсы көріне 
береді.  Ондай  ұстадан  да  жақсы  ұстаның  істеген  нәрсесін 
тұтынып, көзі үйренген жай адам ұстаның ісін артық сынай-
ды. Сол сияқты, дарынды сөзді ақындығы шамалы адамнан да, 
жақсы ақындардың сөзін оқып, әдемілігінен әсер алып үйреніп 
қалған, оқыған жай зейіні ашық адамдар дарынды сөзді артық 
сынауы ықтимал. Сондықтан дарынды сөзді сынауға ақындық 
керек болғанмен, ақын емес адамның да қолынан келмейтін іс 
емес. Сүйтіп, ғылым сыны ғалымдықсыз жасалмайтын сын да, 
дарынды  сөз  сыны  ақындықты  керек  қылғанмен,  ақындығы 
жоқ, ақындықтан шыққан әдемі сөздерге үйір болған адамдар 
да жасауға болатын сын.
Дарынды сөз қай жағынан сыналмақ деген мәселеге келсек, 
оның  жөнін  дарынды  сөздің  шығатын  жолы  көрсетіп,  айтып 
тұр.  Қара  сөзді  әдебиетте  пікір  сүлде  түрінде  айтылады.  Да-
рынды  сөзде  пікір  сурет  түріңде  шығады  яғни  сүлде  үстіне 
өң, ажар, жан, мінез, қылық беріліп, тұрпат, тұлға, түс бітіп, 
тірі нәрсе болып шығады. Сондықтан да дарынды сөз көркем 
сөз  деп  аталып,  қара  сөздер  жалаң  сөз  деп  айтылады.  Қара 
сөздің сынында пікір дұрыстығы, істің растық жағы тексеріл-
се, көркем сөздін сынында, пікір дұрыстығының үстіне, пікірге 
берілген сурет сұлулық жағы да тексеріледі. Көркем сөзді әрі 
сүлде, әрі сурет екі жағынан да тексеруге тиіс болғандықтан, 
оның сынында мынадай сұраулар боларға керек:
Тұрмыстың қай жағын алып сөз қылған? Мазмұны дұрыс 
па яғни өмірде ондай қалып ұшырай ма? Яки ұшырауға мүмкін 
бе? Өмірде болатын қалып болса, неден болады, неден болатын 

257
себебін  біліп  айтқан  ба?  Адам  баласының  бәрінде  боларлық 
қалып па, белгілі бір табында ғана боларлық қалып па? Мұрат 
қалып па? Кейіп қалып па? Бұл шығарманың сүлде жағының 
сыны. Сурет жағының сынында сұраулар мынау түрде болмақ:
Көркем сөз табына шын қосыларлық сөз бе? Қиял жасаған 
тұрпаттар,  ойдан  үйлестірген  уақиғалар  пікір  санасына  тура 
келіп, дұрыс сүгіреттеп, өңдендіріп көрсете ала ма? Тілі өрнекті 
ме?  Әуезді  ме?  Лұғаты  таза  ма?  Анық  па?  Қысқасы,  ойды 
өрнектеп, көрнектеп, суреттеп көрсеткендей тілінде шеберлік 
бар ма? Екінші сөзбен айтқанда, ақылдың аңдағанын, қиялдың 
меңзегенін, көңілдің түйгенін тілі дұрыс жеткізе алған ба?
Манағының бәрін қорытып айтсақ, асылында, көркем сөзде 
екі тысқы, екі ішкі сын болалы.
Тысқы  сындар:  1)  тілінің,  лұғатының  сыны  яғни  тілінің 
дұрыстығы, анықтығы, тазалығы, дәлдігі, көрнекілігі, әуезділігі, 
өрнектілігі жағының сыны.
Сүгіретінің сыны: яғни кестесін келтіріп, ұнасымды түрде 
үйлестіріп суреттеуінің сыны.
Ішкі сындар: 1) алынған мінез, айтылғаң кылық, көрсетілген 
қалып, жан жүйесінің жөнімен қарағанда, дұрыс бүгіп шығу, 
шықпауының  сыны.  2)  Өмір  жүзінде  айтылған  нәрсесінің 
болатындығының  себебін  дұрыс  көрсеткен,  көрсетпегенінің, 
адам қауымындағы қалып түзелу жағына әсер етерлік (пайда-
зиян келтірерлік) қуаты бар-жоғының сыны.
Көркем сөзді сынағанда, әдебиет түрінің осы төртеуі түгел 
жұмсалады (сын мысалдарын нұсқалықтың 24, 25, 26, 27-інші 
нөмірлерінен қара).
3. Шешен сөз. Шешен сөз қара сөз шығармалардың бөлекей 
бір түрі емес, бұ да байымдама болады. Мұның байымдамадан 
бөлектенетін жері мынау ғана:
Байымдамада  жазушының  пікірі  –  негізгі  пікірін  баяндап, 
түрлі дәлелдермен сипаттап, анық түсіндіріп беру.
Шешен  сөзде  айтушының  мақсаты  –  баяндап,  сипаттап 
түсіндірумен қоймай, пікіріне нандыру, сеңдіру, ұйыту, бұйыту, 
иман келтіру болады.
Оны істеу үшін шешендер жай байымдаушыларша айтқан 
сөзі адамның ақылына қону жағын ғана көздемейді, сөз қанға, 
жанға  әсер  етіп,  арбау  сияқты  адамның  ойын  да,  бойын  да 

258
балқытып, билеп алып кетуге ыждаһат етеді. Сондықтан ше-
шен сөздің «қыздырма» яки «қоздырма» деген айрықша бөлімі 
болады. Оның қызметі адамның жүрегін билеп, жүйесін боса-
ту, қанын қыздыру, намысын келтіру, арқасын қоздыру.
Шешен  сөздің  бұл  бөлімі  пікірді  дәлелдеп,  сипаттап, 
мәністеп  болғаннан  кейін  келеді.  Үйткені  пікірді  баяндап, 
түсіндіріп,  дәлелдеп,  сипаттап,  ақыл  жағы  қанағаттанғаннан 
кейін жүрек жағына әсер етіп, бойын балқыту жеңіл болады.
Осы айтылған мақсаттарға қарай шешен сөздің тілі уытты, 
лепті, әсерлі, қанды қайнатып, жүрек тулатып, естен айырып, 
ерікті алып кететін күшті, көрнекті, сәнді, мәнді тіл болады.
ІІІешен сөздің зор мүшелері бесеу: а) Бастамасы, ә) ұсын- 
басы, б) мазмұндамасы, в) қыздырмасы, г) қорытпасы.
Шешен сөздің түрлері
Шешен сөздер бес түрлі болады: а) шешендер жиынды аузы-
на қаратып, нандырып, сендіріп, мемлекет ісіне қарар шығарту 
мақсатпен сөйлегенде саясат шешен сөзі деп аталады.
ә)  Шешендер  сотта  айыпкер  адамдарды  ақтау,  иә  қаралау 
мақсатпен  сөйлегенде  сот  билігіне  әсер  ету  үшін  айтқан 
сөздерді билік шешен сөзі деп аталады.
б) Біреудің халық алдында еткен еңбегін, өткізген қызметін 
айтып, қошеметтеп сөйлеген шешеннің сөзі қошемет шешен 
сөз деп аталады.
в) Білімділердің, ғалымдардың мәнді, мазмұнды сөйлегені 
білімір шешен сөз деп аталады.
г)  Дін  жайынан  сөйлеген  ғұламалар  сөзі,  молдалар  сөзі 
уағыз деп аталады.
(Шешен сөз мысалдарын нұсқалықтың 
28, 29- ыншы нөмірінен қара).
4.  Көсем  сөз.  Көсем  сөз  шешен  сөз  сияқты  әлеуметке 
айтқанын істету мақсатпен шығарылатын сөз. Шешен сөзден 
мұның айырылатын жері – шешен сөз ауызбен айтылады. Көсем 
сөз  жазумен  айтылады.  Көсем  сөз  әлеумет  ісіне  басшылық 
пікір жүргізегін сөз болғандықтан да көсем сөз деп аталады. 
Көсем сөз кезіндегі әлеуметке керек іске мұрындық болып, іс-
тету ыждаһатымен айтылады.

259
Әлеумет, шаруашылық, қазыналық, мектептік, соттық, сая- 
саттық,  тағысын  тағы  сондай  қоғамшылық  істерін  түзеу, 
жаңалау,  өзгерту  керек  болған  кезінде,  халықты  соған  көсем 
сөз арқылы ұйытып, көптің миына қондырып, көңіліне сіңіреді. 
Көсем  сөз  күндегі  мәселе  жайын  сөйлейтін  сөз  болған  соң, 
кезіндегі шығып тұрған газет, журнал жүзінде шығады. Көсем 
сөз әлеуметке басшылық есебінде айтылатын сөз болғандықтан, 
жұрт ісіне мәні зор болады. Басшылығы дұрыс болса, әлеуметті 
түзейді. Теріс басшылық қылса, әлеуметті адастырады. Солай 
болған  соң  көсем  сөз  жазып,  әлеуметке  басшылық  қылатын 
адам көпті көрген көсем, білімді адам боларға керек. Әйтпесе, 
дүмше  молда  сияқты,  көбі  көсемдік  қыламын  деп,  әлеуметті 
адастырып, пайда орнына зиян келтірмек.
(Көсем сөз мысалдарын нұсқалықтың 
30, 31-інші нөмірлерінен қара).
іі. ДАрынДы сӨз
Дарынды сөз деп ақын тілді шығармаларды айтатынымыз 
алдыңғы  баптарда  айтылған  сөздерден  мәлім  болғандықтан, 
мұнда қайта баяндаудың қажеті жоқ.
Қара  сөз  көбінесе  ғалымдардың,  шешендердің  сөзі  бола- 
тындығы  қара  сөз  түрлерінен  анық  көрінді.  Дарынды  сөз 
олай емес, ақындардың, арқалылардың сөзі болады. Ақындар 
ғалымдар сияқты болған уақиғаны яки нәрсені болған күйінде, 
тұрған қалпында бұлжытпастан айтып, дұрыс мағлұмат беріп, 
қақиқаттауға тырыспайды, тұрған нәрсе тұрған күйінде, болған 
уақиға  болған  күйінде  ақынға  өте  үйреншікті,  жай  қалыпты, 
жабайы көрінеді. Оның бәрін ақындар өз көңілінше түйіп, өз 
ойынша жорып, өз ұйғаруынша сүгіреттеп көрсетеді. Сол өзі 
ұйғарған түріндегі ғаламды сөзбен көрсетуге бар өнерін, ше-
берлігін жұмсайды, сүйтіп шығарған сөзі көркем сөзді шығарма 
болады. Оны шығаруға жұмсайтын өнердің аты ақындық болады.
Ақындықтан  шыққан  сөзді  яғни  көркем  лебізді  шығар- 
маларды  үлгілі  жұрттар  айтылуына  қарай  үшке  бөледі:  
1) әуезеленіп айтылуына қарай, 2) толғанып айтылуына қарай, 
3) ғамалдап айтылуына қарай. Бұлайша бөлу қазақтың жазба 
әдебиетінің  түрлеріне  келсе  де,  ауыз  әдебиетінің  түрлеріне  

260
келмейді.  Сондықтан  қазақ  ауыз  әдебиетінің  шығармалары 
айтылу түріне қарай бөлінбей, тұтыну орнына қарай бөлінеді. 
Осылай  бөлінбесе,  ауыз  әдебиетінің  сөздерінің  көбі  жоғарғы 
айтылған  үш  салаға  үйлеспей,  далада  қалып  қояды.  Ауыз 
шығармаларды сөз қылғанда, көркем сөзді шығармаларды ғана 
сөз қыламыз. Қазақ ауыз әдебиетінде көсем сөзді шығармалар 
жоқ. Неге болмайтындығын азырақ айтып, түсіндіріп өту қажет 
болады.
Жазу-сызу жоқ жұртта көсем сөзді шығармалар болмайды, 
себебі жазу-сызу жоқ жұртта өнер-ғылым болмайды. Ғылым де-
геніміз – дүниені яғни табиғатты дұрыс тану, ғылым жоқ болса, 
дүниені тану дұрыс болмайды. Дүниені дұрыс танымаған соң, 
дүние турасындағы мағлұмат жиысатын сана-саңылауы дұрыс 
болмаған  соң,  табиғаттың  күшін,  ісін,  қасиетін  бұрынғылар 
теріс  танып,  теріс  әуезе  қылған.  Сондықтан  бұрынғылардың 
ертегі сияқты, ертегі жырлар сияқты шығарған сөздері біздерге 
шып-шылғи  өтірік  көрініп,  біздің  ақыл  арнамызға  жуыспай-
ды.
Қай халықтың да болса, жазу-сызу білмеген заманы болған, 
сондықтан ерттегі сияқты өтірік қай халықта да болса бар.
Әдебиет  сөзін  тәртіптеп,  тапқа  бөлу  керек.  Жұртынан 
шыққан  олар  ауыз  сөзді  де  айтылу  түріне  қарай  негіздік  үш 
тапқа бөлген: 1) әуезе, 2) толғау, 3) айтыс. Не үшін олай бөл- 
ген мәнісі әр табы бас-басына баяндалғаннан көрінбекші.
1. Әуезе
Әуезелеуші  айтатын  сөзіне  өзін  қатыстырмай,  өзінен 
тысқарғы ғаламда болған істі әңгіме қылады.
Е  с  к  е  р  т  у.  Тысқарғы  ғалам  деудің  мәнісі  –  адамда  екі 
ғалам  болады:  ішкі  ғалам,  тысқы  ғалам.  Ақыл,  көңіл,  қиял 
сияқты адамның рухына қараған жағы ішкі ғалам болады да, 
онан басқалары – басқа адамдар, мақұлықтар, нәрселер, бүтін 
дүние тысқы ғалам болады. Әуезе – тысқы ғалам турасындағы 
сөздер.
Ақын әуезе түрінде сөйлегенде, уақиғаның ішінде өзі болып, 
басынан кешірген адамша сөйлемей, тек сыртта тұрып бақылап, 
уақиғаға көз салған адамша, қатта біреуден естіген адамша ай-

261
тады. Уақиғаны бұлайша түрде айтып көрсету тысқарғы түрде 
айту болады, сондықтан әуезе көркем сөздің тысқарғы түрлісі 
болады. Бірақ әуезеге алынған уақиға болғандықтан және де ол 
уақиғаға айтушы өзінше көрік беріп шығарғандағы сөзі әуезе 
болады.
2. Толғау
Толғағанда айтатын нәрсесін толғаушы тысқарғы ғаламнан 
алмай, ішкергі ғаламнан алады. Толғаушы ақын әуелі көңілінің 
күйін,  мұңын,  мүддесін,  зарын,  күйінішін,  сүйінішін  ай-
тып,  шер  тарқату  үшін  толғайды.  Екінші,  ішкергі  ғаламында 
болған халдарды, нәрселерді тысқа шығарып, басқаларға біл-
діріп, басқаларды сол көңілінің күйіне түсіріп, халін түсіндіру 
мақсатпен толғайды. Толғау қысқасынан айтқанда, іш қазандай 
қайнаған уақытта шығатын жүректің лебі
,
,
 
көңіл құсының сай-
рауы
,
,
 
жанның  тартатын  күйі.  Ақындық  жалғыз  өз  көңілінің 
күйін толғай білуде емес, басқалардың да халін танып, күйіне 
салып толғай алуда.
Әуезе – тысқарғы ғаламның жыры, толғау – ішкергі ғалам- 
ның  күйі  деп  екі  айырғанымызбен,  екі  ғаламның  ісінің  ара-
сында  зор  іліктік  бар.  Нәрсені  танығанда,  сол  тануымыздың 
өзі  екі  жақты  болатындығы  жоғарыда  «Қара  сөз»,  «Дарын-
ды сөз» деген бапта айтылды. Әр нәрсені саңылап санамызға 
алған уақытта, ол нәрселер турасындағы ұғымдарымызға көңіл 
кіріспей тұрмайды. Адам дүниедегі көрген, білген нәрселерін 
тек  байқап,  тек  пікірлеп,  тек  саңылаулап  қана  қоймайды,  ол 
нәрселермен қатар адамның көңіліне күй де жасалады. Адам 
көрген-білген нәрсенің иә істің біріне күйінеді, біріне сүйінеді, 
бірінен сескенеді, бірінен шошынады. Сезіліп тұрған тысқарғы 
ғалам  мен  сезіп  тұрған  ішкергі  ғаламның  екі  арасы  санаға 
келіп түйіскен жерде жыртылып айырылғысыз болып бірігеді. 
Тысқарғы ғаламнан санаға түскен саңылау мен сана жанында 
тұрған көңілдің күйін бір-біріне қатыстырмай, бөлектеп қоюға 
мүмкін  емес.  Адамның  санасы  фотография  (сүгірет  машина-
сы)  емес,  нәрсенің  тұрпатын  ғана  түсіріп  қоятын.  Нәрсенің 
саңылауы келіп адамның санасына түскенде, адамның ойын да, 
көңілін де бірдей оятады. Адамның көңілін оятпаған нәрсе тіп-

262
ті сезілмей, дерексіз өтеді, бірақ адамның ілтипаты тысқарғы 
ғаламға,  бірде  ішкергі  ғаламға  көбірек  ауатын  орындары  бо-
лады.  Кейде  тысқарғы  нәрсе  өте  қорқытса  яки  өте  қуантса, 
иә  болмаса  өте  тамаша  күйде  болып  таңдандырса,  адамның 
есін алып, ілтипатын өзіне аударып кетеді. Кейде қайта адам 
оз ойы, өз қиялы, өз көңілінің күйімен болып, айналасындағы 
болып  жатқан  уақиғаларды,  істеліп  жатқан  істерді,  тамаша-
лы,  тысқарғы  ғаламды  байқамай  қалады.  Бұл  адамның  ілти-
патын тысқарғы ғаламнан ішкергі ғалам аударып алып кеткен 
уақытта болады. Ондай адамдардың көбі ілтипатын көбінесе 
ішкі ғалам жағына салатын адамдар болады. Кейде тысқарғы, 
ішкергі  екі  ғаламның  да  күші  бірдей  болып,  ілтипатымызды 
бірдей түсіреді. Мәселен, бір нәрсе яки іс қандай көркем, әдемі 
болса, сондай оған сүйінеміз. Қанша сүйкімсіз, жаман болса, 
сонша жек көреміз.
Сүйтіп,  манағыдан  бергі  айтылған  сөздің  қорытуы  мынау  
болады: ертек – тысқарғы ғаламның жыры деп, толғау – ішкер-
гі ғаламның күйі деп бөлгенімізде, тіпті сорпасы қосылмайтын 
бөлектік бар деп ұқпасқа керек.
3. Айтыс 
Айтысқанда,  екі  күрескен  палуандар  сияқты,  бірін-бірі 
аңдиды, бірін-бірі бағады. Күрескендегі бірін-бірі жығу үшін іс-
тейтін әдіс-амалдарды, тәсілдерді мұнда да істейді. Айтысқанда, 
жай сөзбен айтыспай, өлеңмен айтысады, сондықтан өлеңмен 
ғана  айтысу  айтыс  деп  аталады.  Өлеңсіз  айтыстың  аты  әзіл-
ерегіс болады. Бәлки, өлең айтыс та о басында әзілден, ерегіс-
тен шыққан болар, бірақ бұл күнде айтыс деп өлең түріндегісі 
ғана  айтылады.  Айтыс  өлеңді  сөз  болған  соң,  оған  ақындық 
керек. Ақындықтың үстіне әдіс керек. Күрескенде күшке әдіс 
серік болу сияқты, айтысқанда ақындыққа да әдіс серік бола-
ды. Әдісі жоқ әйдік ақынды әдісті анау-мынау ақын жеңіп кетуі 
мүмкін.
Айтысқанда  түрлі  нәрселер  жайынан  сөйлеп,  бірін-бірі 
тосуға  тырысады.  Көбінесе  бірінің-бірі  басындағы,  еліндегі, 
жұртындағы  міндерін  айтып,  тоспақшы  болады.  Айтысының 

263
бұл жағының әлеумет алдында пайдасы зор. Адамның, елдің, 
жұрттың  басындағы  келіссіз  ғамалдарын,  мінездерін  айтып 
көрсету  халықтың  құлқын  түзеуге  зор  пайдасы  тиетін  нәрсе. 
Мұнысын байқағаннан кейін, айтыс екінші түрге түсе бастаған. 
Айтыс бастапқы кезде шын екі ақынның айтысқаны болса да, 
соңғы кезде айтысты ақындар оз ойынан шығаратын болған. 
Яғни бір ақын екі ақынның айтысқаны қылып, екі жағының да 
сөзін өзі шығаратын болған. Сүйтіп, айтыс шын айтыс емес, тек 
шығарманың түрі болуға айналған. Адамның, елдің яки бүкіл 
жұрттың  келіссіз  істерін,  мінездерін,  пиғылдарын  айтқысы 
келсе, ақындар өз атынан айтпай, айтысқан ақындардың сөзі 
қылып  шығаратын  болған.  Ондай  айтыстырып  шығарған 
сөздерді соңғы кездерде екі ақынның өзіне екі адам айтысқан 
сияқты болып, бара-бара айтыс өлеңде айтылатын келіссіз іс-
терді,  мінездерді  алаң  ауданда  істетіп  көрсететіндер  болды. 
Онан әрі бара-бара осы күнгі ойналатын түрлі алаң алданышы 
болып шығар еді. Алдыңдағы көрсетілетін істерге алаң алда-
нышы деп ат қоюда мәніс бар: ондағы көретініміз өмірдің өзі 
емес, тек түрі: сәулесі айнаға түскен сияқты, алаңға өмірдің өзі 
түспей, сәулесі ғана түседі. Алаң айнасына түсіріп көрсететін 
көбінесе өмір жүзінде, адам арасында болатын ұрыс-керіс, та-
лас-тартыс,  алыс-жұлыс,  қуаныш-қайғы  сияқты  түрлі  халдер 
болған себепті, сөз өнерінің бір түрі Европа тілінде тек «айтыс» 
мағынада емес, «айтыс-тартыс, арпалыс» мағынада ұғылады. 
Біздің қазақ Европа әдебиетінен үлгі алмай, әдебиетін өз беті-
мен жетілдіргенде, қазақтың айтыс өлеңдері алаңға түсе-түсе 
барып, алаң алданышына айналып, айтыс-тартыс түрге түсетіні 
даусыз еді. Үлгіні өзге жұрттан алғандықтан, алаң әдебиеті біз-
де төтеннен шығып қалды.
Әуезе,  толғау,  айтыс-тартыс  үшеуінің  кәрісі  –  әуезе,  ор-
таншысы – толғау, кішісі – айтыс-тартыс. Айтыс қазақта ауыз 
әдебиет  түрінде  болғанмен,  айтыс-тартыс  түріндегі  сөздер 
басқа жұрттарда жазу-сызу, өнер-ғылым шыққан уақытта пай-
да болған. Шын айтыстар емес, шығарма айтыстар қазақта да 
соңғы кезде шыққан. Асылында, айтыс-тартыс түрлі шығарма 
ауыз әдебиетінде жоқ. 

264

жүктеу/скачать 1,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: