Г. К. Сатыбалдиева биология гылымдарының кандидаты

Түрлі  пішінді  сойдақтастар.  Жел  түз  бөлшектерін  орасан  зор 
қашыктықка  айдап  апарады.  Мысалы,  Африка  шөлдерінің  тозаңын 
2100-2500  ш.  астам  қашықтықка  ұшырып  экетеді.  Атлант мұхитының 
кейбір  орындарындағы  тұнбаларда  едәуір  мөлшерде  осы  қүмпың 
коспасы  кездеседі.  Оңтүстіктен  соққан  жел  Сахараның  шаң-тозаңын 
Игалияга  жеткізеді.  Сахараның  эолдык  шаң-гозаңының  Германияга 
жеткен  кездері  де болган.  Атмосферадан  жер  бетіне  түскен  шаң-тозаң
ауданы  жүздеген  шаршы  шақырым  келетін  өңірлерді  жауып  кетеді. 
Осылайша желдік шөгінділер жиылады.
Денудация
  —  бұзылган  тау  жыныстары  өнімдерінің  жер  бетінің 
төмендеу  орналасқан  бөліктеріне  ысырылуы  мсн  гасымалдануь: 
(сумен,  ауамен,  мұзбен,  ауырлык  күшімен)  нэтижесінен  болатын 
жинақталу  үрдістерінің  жиынтыгы.  Денудаңияның  жылдамдыгы  мен 
сипатына тектоникалық қозгалыстардың  жылдамдығы  мен  аукымы да 
әсер  етеді.  Егер  денудация  жылдамдыгы  тектоникалык  көгерілімдер 
жылдамдығынан  артып  кетсе,  бедердің  төмендеуі  мен  тегістелуі 
жүреді,  денудация  ұзал  болғанда  таулардың  орнында  пенеплендер 
пайда  болуы  мүмкін.  Егер  денудация  жылдамдыгы  тектоника,іық 
көтерілімдер  жылдамдыгынан  кем  болса,  ондагы  бедердің  тілімдеиуі 
ұлгайган сайын абсолю п і  және  шартты биіктік арта түседі.
немесе  топырақтың  агын  сумен 
жемірілуі  мен  шайылуы,  бедердің  қалыптасуындагы  басты  экзогендік
факторлардьщ бірі.  Ол тау жыныстарының механикалық жемірілуінен 
(нағыз  эрозия),  химиялық  ерітілуінен  және  өзен  тубінің  сумен  агып
келген  жыныс  сынықтарының  көмегімеи  ысқыланып  теіістелуінеп
түрады. 
Эрозия 
беткейлік  (биік  жерлерді 
томсндегетін 
және 
тегістеитін  жауын  мен  еріген  қар  суының  ісі),  сызыісгық  (өрларда,
судың  әсерінен  озен
і  агысыііың  беткейгс  епуі) 
болып  жіктеледі.  Регрессивтік  эрозияға  байланысты  суаралыктың
орын ауыстыруы  немесе оның көршілес өзенге ауысып  кетуі  мүмкін.
Аккуліуляция
 
-  
борпылдақ 
минералдық 
материалдар
*   ■ Г
 
'
 
- ■ *  
------------------ ---------------   ■
 
^
 
V
  X
 
1
псмесе  су  түбінце
жинақталу  үрд1Сі.  Ол  көбінесе  ойпаң  жерлерде  жүреді  де.  бедерді 
тегістеиді, сонымен  қатар ол  үрдіс өзен атырабында да жүреді.
Нивация
  -   мұздықгар  эрозиясы,  қардыц  өз  асты н д аш   тау 
жыныстарын  бұзуына  (қиратуына)  байланысты  бедердің  ерекше 
формалары:  беткеи  қуыстары,  кең  үңгірлер  т.б.  қалыптасады.  Ондай
Ш
 полярдағы, субполярдагы және асқар таулардағы  мұздыктар 
мен  кар  калыц  жинақталатын  орындарда  жиі  кездеседі.  Экзогепд* 
үрдістерге  тауларда  болатын  қар  кошкінін,  сыргыманы  жэне
селді
64

жаткызуга болады.  Бұл үрдістердің болуы  загщылык, оларлыц  ксціетік 
пен  уақыт  аралыгында  болуын  алдын  ала  білу  киындау,  сондықіан 
олар  табиғи  сұрапыл  кұбылыстар,  сұрапыл  апаггар,  кауігпі  нсмесс 
экстремал  жагдайларға жаткызылады.
Шөгінді  жинсіцталуы 
(седиментация)
  - .   табиги  жагдай/іа 
жылжымалы,  жүзінді  немесе еріген  күйдегі  материалдардым (ауадагы. 
судагы) жылжымайтын,  шогінді  күйге  отетін  үрдістерінің  жиынтыгы. 
Ол  үрдістер  мұхит,  теңіз,  көл,  озен  түбінде  жәнс  кұрлык  бстіидс 
жүреді.  Шөгінді  жинакталуы  нәтижесінде  материктер  бетініц  75  % 
бүркейтін  шөгінді тау жыныстары  пайда болган.
Ж ер  қ аб ы гы н ы н   типтсрі.  Жер  кабыгының  нсгізгі  скі  титіі  -
материктік және  мүхиттык -  және үш  ауыспалы  нсмесе  ара;ч,и<  іипгср
-   субматериктік,  субмүхиттык  жәие  күрлык  кабьныныц  матсриктіц 
метаморфтык-гранитті 
қабаты  бар. 
Мезозойга  дейіигі  жастагы 
материктік  қабык  өте  қалып  кабат  (орташа  58  ш.  ксй  түстарда  80  ш.) 
ретінде  сипатталады.  Ол  негізінен  жогаргы  кабагында  шоіінді 
жыныстардан  (орташа  калыңдыгы  15  ш.),  сосьгн  гранит  кабатынан 
(13  ш.)  және  онын  астындагы  базальт  кабатыиан  (30  ш.)  түрады.  Ьүл 
кабық  типін  мезозойдын  басыпа  дейіп 
жаралган 
материктер. 
материктік  қайраңдар  және  материк  табаны  қүрайды.  Мүхигтык 
кабық  -   жас,  мезозойдың  басыида  жаралган,  казіргі  кезде  оныц 
калыптасуы 
материктердің 
горизонтал 
багыггагы 
қозгалысы 
нэтижесінде  өзара  алыстауына  байланысгы  әлі  де  токтаган  жоқ. 
Мұхиттық  қабықтың  орташа  қалыцдыгы  7  шакырым.  Ол  үш  кабаттап 
гұрады:  жогаргы  —  салыстырмалы  түрде  боргіылдак  болыи  келетіи 
теңіз  шөгінділері,  екінші  (базальтүсгі)  —  базалтты  лапкын  меи  тау 
жыныстарына айиалған тығыздалган  шөгінділер кабатшалары,  үшіиімі 
базальт 
кабаты. 
Мұхиттык 
кабық 
мезозойда 
қалыптаскап 
мұхиттардың  табанын  кұрайды.  Субматсриктік  кабык  кү.рылысы 
бойынша  материктік  қабыкка  жакын,  бірак  одан  жүкалау.  Ол 
материктен  шетіндегі  теніздер  аркылы  боліиген  аралдар  иінін 
кұрайды.  Субмұхиттык  кабык  аралдар  иініи  материктсрдсн  боліп 
гұратын  шеткі  геніздердіи  терсн  бөліктсріи  күрайды.  Күрылысы  мен 
құрамы  бойынша  ол  мұхиттык  кабыкка  жакын,  бірак  онымсн  бірігін 
жаткан  жоқ.  Материктің  метаморфтык-граниггі  кабаты  оныц  теціз 
деңгейінен  төмен  түсуі  кезіндс  кальштасады  да,  грапит  кабаіы
#
жакындаған  мантияның  жогары  температурасы  мсп  кысымы  осерпіеп
біразы  ыдырап базальтқаайналады.
Л и т о с ф с р а п ы н  
тск то и и к ал ы к   кұры лы м лары .  Гсктоиикплык 
кұрылымдар  әртүрлі  мөлшердс  болуы  мүмкін  ~  огап  млкроекоп 
аркылы  зерттелетін  микрокүрылымнан  бастаи.  маитияга  дейін
65
і

созылатын  кең  аумактарды  камтитын  өте  ірі  кұрылымдар  жатады. 
Солардың  ішіндегі  ірі  әрі  кең  таралган  тектоникалық  қүрылымдарды
қарастырайық. 
Н   -  . 
•. 
і
  «
уч
Б а й ы р г ы  
п л атф о р м ал ар   (кратопдар)  -   жер  кабыгыпың 
салыстырмалы  түрдегі  жылжуы  өте  баяу,  бедері  жазық  немеее  үсіірт 
кейпіндегі,  қүрылысы  екі  қабатты болуы да  мүмкін  байтақ аумактары. 
Өзінің 
қүрылысына 
қарай 
байыргы 
платформалар 
келесі 
күрылымдарга 
жіктеледі. 
Қалңандар
 
байыргы 
платформаның 
кристалдық  негізінің  жер  бетіне  шықкан  бөлігі.  Олар  архей  және
протерозой  дэуіріндегі  орогенезде  қалыптаскан,  кейде  мантияга дейін 
жететін негізден түрады.
Байыргы  платформалардыц  тацталары
  -  қүрылысы  екі  каба п ы
платформалар:  астында  байыргы  кристалды  іргетас,  ал  жогарғы
қабатында  негізінен  шөгінді  жыныстардан  түратын  платформалык 
күндақ орналасады.
Ж ас  (эииііалеозой  жэне  мезозон)  ііл атф о р м ал ар   байыргы 
платформаларга  қареғанда  жасырақ  кристалдық  іргетастан  түрады 
жэне  олардың  салыстырмалы  түрдегі  тектоникалык  белсенділігі 
жогары.  Олардың бөліктері  эпейрогеидік  тербелістерге  емес,  көбінесе
бүзылу  мен  айырылуга байланысты  болатын  көтерілу  мен  томен  гүсу
күбылыстарына үшырайды.
Мысалға  Скиф,  Түран,  Батыс  Сібір  платформаларын  келтіруге 
болады.  Жас  платформалардың  кристалдық  іргетасы  екіқабатгы 
қүрылымнан түрады да, ондағы кристалдық іргетас  шөгінді  қүндакпен 
қапталған  болады.  Олар  кең  алқаПты  қамтитыи  тегіс  жазықтарды 
немесе бедердегі  кішігірім ойпаңдарды  қүрайды.
Г ео си н кл и н ал д ы к   белдеулер  -   сілкініс  жэне  тектоникалық
жағынан белсенді, жер қабыгының түзу әрі үзақ қашықтықка созылгаи
аукымды  бөлігі.  Материктің  байыргы  плагформалары  аралыгыпда
немесе 
материк 
платформасы 
мен 
мүхит 
табаны 
арасі.інда 
орналасады.
Мысалы  Анд,  Жерорта  теңізінің  геосинклоналдық  белдеулері. 
Бүл  белдеулердегі  тектоникалык  гербслістер  аукымды,  жиі  жэнс 
жогары  жылдамдықта  жүріп  жатады,  ерекше  қатгалумен,  гүрлеш-ен 
магмалык үрдіст^рмсн, өцірлік мстаморфизммсн  сип«і'ітсілиды.
Антиклинориялар
 -  жер  қабығының ондаган,  жүздеген  шакырым 
кашықтыққа  созылатын,  ірі,  қүрылысы  күрделі  боліктері.  Оларга 
бедердің  ортаңгы  боліктері  биік,  үлкен  қашықтықтарга  созылған  жер 
кабыгының  қатгалған  кешендері  жатады.  Мысалы,  Гималай,  Тян-
Шань антиклинориялары.
66

Синклинорііялар
 -  жалпы  синклонапдык  кұрылыстыц  күрдслі  әрі 
қатгалган  қүрылымы,  олар  ірі  тау  жүйелерінің  антиклонарияларын
бөліп жатуы мүмкін.
Ортангы  массивтер
  -   жср  кабыгыныц  гсосипклоііаллық
белдеулердегі 
шартгы 
түрде 
орнықты 
бөлікгері. 
Олар 
геосинклоналдык  жүйелер  мен  антиклинорияларды  бөліп  жагады. 
жылжымалылыгының 
4—7460 
томендігімен 
жэие 
жасыиыц
үлкендігімен (кембрийге дейінгі) ерекшеленеді.
Шеткі  (алдыңгы,  тсгу  боурайы)  иіндер
  —  платформа  мсп 
геосинклоналдық 
тау 
жүйелері 
шекаралары 
арасыидагы 
ассимметриялы,  ұэыннан  ұзақ  орналасатын  (1000  шақырымнан  ары), 
платформа мен  геосинклоналды тау жүйелері  аралығында орналасқан, 
әрі 
сынықты 
материалдармен 
толтырылган 
иіндер. 
Бедсрде 
арасындагы  көлденең  орналасқан  биіктер  арқылы  бөлшектенгсн 
ойыстар  ретінде  корінеді.  Шеткі  иіндсрдс  мұнай  мсн  газдыц
жинақталуына қолайлы  кұрылымдар қалыптасады.
Бедер.  Қүрлык  пен  мүхитгардын  орналасуы  мем  бедердш
түрленуі 
I 
Жердің  әр  бөліктеріндегі  табиги  жагдайлардыи  эртүрлі 
болуына  себепкер  маңызды  факторлар.  510  млн.  шаршы  шакырым 
Жер  жүзіндегі  құрлықтың  үлесіне  тек  149  млн.  шаршы  шакырымы 
гана  тиесілі  (шамамен  29  %).  Егер  жердін  пайда  болуын  акадсмик
О. Ю. Шмидттің пайымдауы бойынша түсінсек, онда табиги аумактык 
кешендерді  қүрайтын  қүрамдас бөліктер тізбегі  алгашкы  иайда болгам 
күрамдас  бөліктердің  бірі  —  жер  қыртысынаи  басталады.  Ол  жер
тарихында  күрделі  эволіоциялық  даму  дәуірлерін  басынан  ксшірісн. 
Әрбір  дәуір  сайын  геологиялық  күрылысы  әртүрлі  кслегіп  жыиыс 
қабаттары 
жинакгалган. 
Жер 
қыртысын 
іүзетін 
кабапар 
жаратылысына  қарай  геосинкпиналды,  теніздік,  жанартаулық  жоне 
материктік  болып  белінеді.  Олар  табиги  аумактык  ксшсндсрдіц 
таксономиялық  бірлігі  -   физика;іык-географиялык  онірдіи  негпш
қүрайды. Табигатта геологиялык негіздіц түрактылыгы салыстырмалы 
шама.  Ол  пайда  болган  күннен  бастап-ақ  жсрдін  ішкі  яісргиясы 
(тектоникалық 
қозгальтсы) 
'мен 
сыргқы 
күштср 
әрексішс 
(денудациялық  жэне  аккумуляциялык  үрдістер)  байланысты  алгашкы 
кұрылымдарын  өзгертеді.  Оны  литогендік  жыпыстык  күрамын
әртүрлі болып келетін жамылгы басып жатады.
Геологиялык  негіздін  осы  кездегі  қүрылымының  калыитасуында 
неоген-антропоген  дэуірлеріндегі  жер  кыртысыныц  псоіскгоиика.іык
(жана  тектоникалык-неоген-антропоген 
дэуірінде 
пайда 
боліаіі
тектоникалык  үдеріс)  қозгалыстарыныи  мацызы  зор  болган.  Жер
қыртысының  тектоникапық  козгалыстары  иэтижесінде  жер  оеп
67

қазіргі  морфоқұрылымдық  және  морфомүсшдік  бедердің  пішіндеріпе 
иеболған.
Жер  қыртысының  дамуы  барысында  ең  ірі 
құрылымдык 
элементтер-- материктер  мен  мұхит ойыстары  пайда  болганы  белгілі. 
Екінші 
қатардагы 
элементтеріне 
олардың 
құрамына 
кіретін, 
қаттылыгымен  эрі  тұрақтылыгымен  ерекшеленетін  плагформалар  мен 
өздері  тар,  жылжымалы  әрі  «икемді»  геосинклоналдар  жатады. 
Платформаларга құрлық аумагының 57 
%
 кіреді.
Мысалы,  Батыс-Сібір  және  Қытай  ойпаттары  Азия  құрлыгының 
көп  бөлігін  қамтиды.  Платформалар  ядро  іспетті  болады,  олардын 
айналасындыгы  геосинклоналдарда  тау  жаралу  ұдерістері  жұрді.  Бұл 
жаралу  орогенездік  (гректің  огоз-тау,  §епе§із  -   жаралу)  дәуірлер  деп 
аталатын  бірнеше  кезеңнен  тұрды.  Геологиялық  тарихгагы  соңгы 
500-600  млн  жылдагы  ең  ірі  орогенездік  дэуірлерге  каледон  (240  млн 
жыл),  герцин  (125  млн  жыл)  және  алпі  (185  мли  жыл)  дәуірлері 
жатады. 
Қазіргі 
тау 
жаралу 
үдерістері 
Тынық 
мұхиттың 
жагалауларында  жиі  жүріп  жатыр.  Бұл  қазіргі  ксзеңдегі  геосиклинал. 
оның дамуы жүріп жатқанына сол өңірлердегы жанартау агқылаулары 
мен  сейсмикалық  тербелістер  дәлел.  Тау  жүйелері  құрлықтың  43  % 
қамтиды:  олар  алпі  жасындагы  жас эрі биік таулар  мен  көне  әрі  аласа, 
уақыт  әсерінен  бұзылуга  ұшыраган  таулар.  Бедер  ішкі,  тектоникалык 
(эндогендік) үдерістерге  гана емес,  сыртқы  (экзогендік) үдерістерге де 
байланысты  қалыптасады.  Біріншісіне  байланысгы  тау  сілемдерінің 
көтерілуі  жүретін  болса,  екіншісі  (мысалы  аққан  сумен  заттардың 
шайылуы 
мен 
тасымалдануы) 
олардың 
ерекше 
белгілерін 
қалыптастырады.  Осы сыртқы  себептерден бірде тар эрі терец,  немссе 
байтақ  эрі  ашық  атыраптар,  бірде  тік  немесе  көлбеу  беткейлер 
калыптасады.  Осы  экзогендік  үрдістер  бедердің  әргүрлі  формаларыи 
«калыптастырады».  Олар  ысырылымдардан  құралгаи 
сіккумулятивтік 
және  су  агысы  мен  жел  арқылы  тасымалданган  мүжілі*ен  гау 
жыныстарынан  құралган 
денудациялық
  бедерге  жіктеледі.  Егер 
сыртқы  бұзушы  факторлардың  біріккен  эсері  жер  қабыгьшың 
көтерілуінен  артып  кегсе,  онда  бедердің  тегісгелуі  мен  жоталардын 
аласаруы  жүреді.  Ал  егер  үрдісгер  керісініие  жүрсе,  жер  бегі 
көтеріледі.  Бұлай  болган  жагдайда  эрозияның  белсенділігі  артады  да, 
бедерді  экзогендік  күштердің  қайга  «қалыгітастыруы»  басталады. 
Қазіргі  кезеңде  жер  бетіне  эсер  ету  ауқымы  бойынша  адамиың 
тіршілік  әрекеттері  табиги  үрдістермен  қатар  қойылады,  осыган 
байланысты техногендік бедер деген ұгым да қолданысқа енді.
М орфо қ ұ р ы л  
ы 
мда р 
— 
жер 
бетініц 
ірі 
формалары 
— 
материктердің  бедерлі  пішіні  мен  теңіз  түбіндегі  ойысгардың
68

калыптасуындағы  басты  рөлді  ішкі  (эндогсмдік)  үрдістср,  олардып 
ішінде 
негізінен 
гектоникалык  тербелістер 
аткарады. 
Күрлык 
морфокұрылымына 
жазыктық-платформалык, 
жонс 
таулык 
(орогендік)  облыстар  жатады.  Жер  бетінін  морфокүрылымдык  бсдсрі 
кешендерінін  бірлігі  ретіне  карай  табиги  аумаюык  кеміендсрімін 
эртүрлі дәрежедегі таксономиялык бірлігімен  кабысады.
Мысалға  Тянь-Шань  тауларын-бірінші,  Солтүстік  Тянь-Шапьды-
екінші,  Іле  Алатауын -  үшінші,  Қараш-Қараш  тау жотасыи -  тортімші 
катардағы 
морфокұрылымдык 
бедер 
кеміендсрміің 
бірлігіне 
жатқызуга  болады.  Олар  өз  кезегінде  физикалык-географиялык  оцір- 
облыс-провинция-аудан 
(ландшафт) 
деген 
табиги 
аумақтык 
кешендердің  токсономиялык  бірлігіне  жіктеледі.  Морфокүрылымдар 
жердің  ішкі  энергиясыәрекетіне  байланысты  болгандыктан,  ор 
уакытта белдемдік (жергілікті) сипаты аркылы ерскшс козге  гүседі.
Морфомүсіндер  -   бедердіц  салыстырмалы  түрдс  ірі  смес 
формалары. 
Олар 
сырткы 
күштер 
(денудациялық 
жоне 
аккумуляциялык 
үрдістер) 
әрекетіне 
байламысты 
калыгпасым, 
морфоқұрылымның беткі  пішіиін  мүсіндейді.  Бедердің морфомүсімдік 
кешендері ландшафтпен  кабысады.
Мысалга  Медеу  текгоникалык-эрозиялык  шаткалын.  Қараой 
денудациялық  жазығын,  Мойынкұм  эолдык-аккумулятивтік  қүмым, 
Шу өзенінің тау бөктеріндегі текшелеріп т.б. атауга болады.
Шу  өзені  ж айы ліиасы ны ц  текшелері:  ацғар,  бірімші,  еісіміііі 
жэне  үшіііші  текш слер.  Морфомүсіндік  бедер  кешені  ламдшафтнен 
кабыса беруі  шарт емес.  Кейде бір морфомүсіндік бсдер  кешсшиіц өз
і
, 
белдемдік  немесе  секторлык  биоклиматтық  ерекшслігімс  карай, 
бірнеше ландшафттарга бөлінуі  мүмкін.
Мысалы,  Каспий  маңы  ойпаты  Оралдан  Атырауга  дейін  дала. 
шөлейт, шөл  белдсмі  ландшафтгарыпа бөліисді.  Жср  кыртысы туралы 
айтылғандарды 
корыта 
келіп, 
табиги 
аумақтык 
ксшепдсрдіц 
литогендік  кұрамдас  бөлігін  үш  кабатка  бөлуге  болады.  Ол  сжелгі 
негізі,  кұрылымдык  плиталар теөриясы  бойынша, терсц тектоникалык 
жзрыктармен  бөлшектенеді  дс,  физикалык-гсографиялык  оцірлерді 
кұрайды.  Жер  кыртысынын  екінші  кабатым  тузстіи  жамы.ны 
неотектоникалык  козғалыстардың  нотижесінде  ортүрлі  катардагы 
морфоқұрылымдык 
бедер 
қалыптасгырады. 
Олар 
физикалык- 
географиялык  өңірлерді  бөлетін  облыстардан  лаидшафт  дсцгейіме 
дейінгі табиғи аумақтық кешендермен  кабысады.  Ал  жер қыртысынын 
бетіндегі  үгінді  және  үйінді  жыныстардан  тұратын  үшінші  кабагьміда 
морфокұрылымдык  бедер  кешсидері  пайда  болады.  Олардыи  жымыс 
кұрамы  түрліше  болыи  келеді.  Жер  кмртысынмн  капдай  болігі  бсшса
69

да  аумағына  қараи  түрлі  жағдаида  (ірісі  оаяу,  ұсагы  жедел)  ұдайы
өзгеріп  тұрады  да,  табиғи  аумақтық  кешендердің  басқа  қүрамдас 
бөліктерінің  өзгерістерімен  салысгырганда  жетекші  рол  атқарады. 
нәтижесінде  климаттың  континенттігі  артатындыгын,  соган  орай 
баска да құрамдас бөліктер күрделене түсетіндігін  көруге болады.
Ж ер  қ а б ы ғ ы н ы ң   антропогендік  шөгуі  мсн  жер  сілкіністері. 
Бұл  үрдіс  қатты  пайдалы  қазбаларды  өндіруге,  флюидтерді  (суды, 
мұнайды,  газды) сорып шыгаруга, су  қоймаларын салуга,  құрылыс  пси 
биік  үйлер  салуга  байланысты  туындайды.  Ол  жер  бетінің  табиги 
тектоникалық  тербелулерімен  қатар  жүреді,  ап  жиілігі,  жылдамдыгы 
және кері  әсерлері  бойынша антропогендік шөгу табиги тектоникалық 
тербелістерден  асып  түседі.  Жер  қабығының  антропогендік  шогуі 
Силезияның,  Жапонияның,  Англияның,  Ресейдің  т.б.  мемлекетгердін 
кен  орындарында  анықталган.  Егер  кен  орнының  үстіндегі  жамылгы 
қабатының 
қалыадыгы 
ондіріліп 
жатқан 
кен 
кабатының 
қалыңдығынан  300  еседен  кем  болса,  тау  жыныстарынын  шөгуі  мен 
жылжу  қаупі  туындайды.  Жер  қабыгының  шөгуіне  жер  бегінде 
пайдасыз  жыныс  үйінділерінің  мол  жинакталуы  да  себеп  болады 
(мысалы,  бір  жыл  ішінде  Донбасстагы  кен  орнының  үстіне  10  млн. 
тонна  үйінді  жинақталады).  Жер  асты  суларын  сорып  алуга 
байланысты  Мехико  қаласы  8,5  метрге  шөкті;  Жапонияның  Токио,
Осака, 
Ниигита  калаларында  жердің 
шөгуі 
жылына  бірнеше 
сантиметрден  елу  сантиметрге,  кей  жерлерде  4  метрге  дейін  жетсе, 
ондағы 
шөгу 
аумағы 
жүздеген 
шаршы 
шақырымға 
тарады. 
Калифорнияда  суды  соруга  байланысты  жер  3—4,5  метрге  шөісгі. 
Мұнай  мен  газ  өндіретін  аудандардагы  жер  астындагы  қысымпың 
кемуі  гидро-  және  жылу  режимінің  бұзылуына  әкеп  соқты.  Гылым 
осылардың  соңы  жақын  арада  жэне  болашақта  неге  душар  ететініне 
жауап  таба  алган  жоқ.  Флюидтерді  сорыгі  алу  нәтижесіпде  Жер 
қабыгының  қатгы  отыруына  мысал  ретінде  Лос-Анжелес  маңындагы 
Лонг-Бич  қаласындағы  жагдайды  келтіруге  болады.  Онда  іиогу
жылдамдығы  жылына  10-70  см  құраганда  жер  шогуі  8,8  метрге жетті, 
горизонтал  жылжу 3,7  метрді  құрады,  Одан өндіріс  орындары,  әскери- 
теңіз  флоты,  теміржолдар,  көпірлер,  гимараттар  және  жүздеген  мұнай 
ондіретін  кәсіпорындар  зардап  шекті.  Жер  қабыгының  шогуі  көптеген 
су  қоймаларының  астында:  Колорадо  езенінің  Мид  су  қоймасьшда, 
Замзеби  өзенінің  Кариба  су  қоймасында,  Красноярск,  Братск  су 
коймаларында,  Шыршық,  Нарын  т.б.  озендердс  байқалды.  Ірі 
қалалардың,  ондагы  биік  гимараттардың  салынуы  да  жер  қабыгының
шогуіне  әкеліп  соғуы  мүмкін.  Ондай  жағдайлар  коптеген  калаларда 
байкалган.
70

Мысалы  Москвада,  шөгу жылына бір, скі  мм  юүрайды. 'І оннслдср 
мен  метро  стансаларының  бойындагы  шөгу  50-80  см  жсіті. 
XX  гасырдың  соңында  жасалган  есептеулер  бойынша  ірі  калалгрлын. 
су  коймаларының,  пайдалы  казбалардың  кен  орыидарынын  жа.іпы 
ауданы  ең  аз  дегенде  юүрлыктың  15  %  юүрады. 
Егер, 
юүрлык  аумагы
149,1  млн.  шаршы  шакырымды  юүрайтынын  есксретін  болсак.  онла 
аталган  үдерістер  22,3  млн  шаршы  шакырымды  камтилы,  ол 
Австралия  аумагынан  үш  есе  артык.  Осындай  колемді 
аумакгар 
мәселеленің 
галамдык 
сипатын 
көрсетеді. 
Потижесінлс 
жер 
кабыгыньің  осыншама  бөлігі  адамзат тірлігіиен  туындаган  озгерісгср 
мен 
қозгалыстарга  енген. 
Бұл 
козгалыстар,  тсрбслістер  жэнс 
өзгерістер  негінен  халык  кәп  шогырланган,  ягни  кауиі  еселенетін 
әңірлерді  камтиды.  Антропогендік  жер  сілкіиістері  адамзатгың 
мынадай  әрекеттерінен  туындайды. 
Жер  қыріпысынан  фдюшУтерді 
сорып  іиыгару  мен  кері  енгізу  кезіндегі  гидростатикаіық  жлне 
гидродинамикалық  жагдайды  өзгерту.
  Адамзат  оз  гірлігі  аркасыпда 
жер  кабыгының  тербелісін  аз  дегенде  беткі  қабаттарда  коздырады, 
ал 
кей жерлерде одан да тереңдетіп жіберсді. Сол себспгеп  мүнай  мен  газ 
өндіретін  өңірлерде  жер  сілкіністсрі  болып  жагады.  I  розныйлаіы 
1971  жылгы  7  балдық  жер  сілкінісі  соның  алдыидагіэі  жылдары  жср 
кыртысындагы  кысымның 250  атм  гүсіп  кетуінен туындагаи.  I азлидс.
мамандардың  пайымдауы  бойынша,  жер  сілкіпісі  жср  қыртысыплагы
кысымды  сақтап  қалмак  болып  мүнайлы,  газды  орындарга  600 
текше 
метр  суды  айдаганнан  больіп  отыр. 
Сейсмобелсенді  аудандарда 
салынган  су  қоймалары  аумагындагы  антропогендік ж ер  сілкіністері 
кеңінен  танымал.  Ондай  жагдайлар  1967  жылы  Индияиың  Койиа 
өзенін  бойынша  болып,  700  шақырымды  камгыды.  Нәтижссіидс 
180  адам  кайтыс  болып,  2300  адам  жараланды  (күші  8-9  балл).  ІМД
елдерінің  аумагында  жер  сілкіиістері  келссі  су  коймаларыпа  катысты 
болды:  Вахш  өзеніндегі  Нурек  ГЭС,  Нарын  озеніидегі  Гоктогүл  1  )С, 
Дагыстандагы 
Чиркей 
ГЭС, 
т.б. 
Сейсмикаіық 
жигОииги 
антропогендік  жарылыстар
  да  эсер  етеді.  Әр  тоулік  сайын 
планетамызда  кұрыльіс,  шаруашылык,  оскери  максатгарда  5000  аса 
жарылыс  жасалады.  Жер  астындагы  ядролык  жарылысіарлың 
амплитудасы  5-8  балга  жетеді.  Американын  Невада  илатындаіы. 
біздің  еліміздегі  Ссмей  полигоныпдагы.  және  Қазаксганиың  баска 
өнірлеріндегі  ядролык  жарылыстардыи  зардабыи  халкымыз  олі  ле 
тартып  жатыр,  ол  жагдайлар  туралы  дерсктер  де  жегкілікті. 
Антропогендік  жер  сілкіністері  табиги  сейсмикалық  үдсрісісрді 
бұзады, 
соган 
байланысты 
сейсмикалык 
эиергияиың 
таоиги
7

жинакталуында  өзгерістер  болады.  Жер  оган  бірден  емес,  бір-екі 
жылдан еоң ғана жауап береді.
Геоморфологкіялық  үрдістср  белсеііділігінің  антроііогсікдкк 
артуы .  Геоморфологиялық  үрдістер  негізінен  таулы  аудандарда  жол, 
түргын  үй  және  өндірістік  кұрылыстар салган  кезде  үдеп  кетеді  де,  ол
жерлерде  оиырьілым,  сыргыма  немесе  сел  жүруі  мүмкін.  Ондай 
жағдай  Кавказда  болған.  Рок  ауданындағы  тау  асуында  тоннелі  бар 
жол  салу  кей  жерлерде  қасындагы  беткейлсрді  гегістеу  аркылы 
жүргізілген,  ал  беткейлерді  мықтап  бекіту  жұмыстары  кейіиге 
қалдырылған.  Нәтижесінде  бірнеше  дүркін  сел  жүріп,  опырылымдар 
орын  алды.  Тау  беткейлеріндегі  ормандарды  отау  мен  онда  малды 
шамадан тыс жаю да эрозияның дамуы  мен  көшкіндер болуына ықпал 
етеді.  Сібірдің  мұнай-газ  кен  орындарындагы  өндірістерде  өзіндік 
қиыншылықтар 
туындайды. 
Барлау 
жұмыстарын 
дамыту 
мен 
көпжылдық  тоң  жағдайында  кен  өндіру  кезінде  антропогеидік 
үрдістердін-топырақ ісінуі,  солюфлюкация, термокарст  құбылыстары- 
ның  етек  алуы  байқалады.  Қүбырлардың  осер  ету  аумагының  ені 
100  метрге  дейін  жетеді,  термокарст  шұқырларыным  диаметрі 
40  метрге дейін  жетуі  мүмкін.  Қазақстанда  мұпай  мен  газды  өндіруді 
қарқындатып,  оны  шег  елге  сату  үшін  тартылған  және  гартылым 
жатқан қүбырлардың айналасындағы онсыз да деградацияга ұшыраған 
аумақтарының көлемі бұрынгысынан да арту үстінде.
Ан гропогендік үрдістердің  ерекш еліктері. Адам тірлігінен  күйі 
құлдыраған  немесе  нашарлап  кеткен  аумақтардагы  антропогендік 
үдерістердің  негізгі  ерекшеліктеріне  мьіналар  жатады; 
Багытталуы
 -  
антропогендік 
үдерістердің 
туындауы 
«табигат-адам» 
арақатынасындағы  адамзаітың-  неше  түрлі  әрекеттері  себебінен
болады. 
Осындай 
әрекеттер 
барысында 
адам 
өзіпе 
қажстті 
экономикалық  немесе  жеке  пайда  табу  мақсатын  жүзсге  асырады. 
Қазіргі  гылым  мен  гехника  дамыған  күннің  өзінде,  табигат  пен  адам 
арасындағы 
орекеттестікті 
шешу  жолында 
жедел 
пайда 
габу 
козделеді.  Оның  сол  табиги  нысанга,  жалпы  алганда,  планетага 
келешектегі  келтіретін  зияны  ескерілмей  қалады.  Адам  тірлігіпіц 
табиги  ортаға әсері  жагынан  алгандагы багыты  болуыи  табиги  ортаны 
жасанды,  техногендік  ортага  алмастыру  багыты  ретінде  түсіндіруте 
болады. 
Энергетикалыц негізіне
 адам  өзі  шыгарган тсхника көмегімсп 
өзгерткен  немесе  өндіріп  шыгарган  энергия  жатады.  Осы  максатта 
табиги  энергетикалық  қорларды  (мұнай,  газ,  комір,  т.б.)  шексіз 
пайдаланудың  міндетті  түрде  пайдалы  қазбалар  қорының  сарқылуына
әкеп  согатынын  есте  сақтау  қажст.  Сонымен  қатар  когггеген 
антропогендік  үдерістер  де  етек  алатыны  да  ескерілуі  керек  (орта
72

ластануы, 
тастандылар 
жинақталуы, 
тл\). 
Қазіргі 
ксчдсгі 
антропогендік  әсерлердің  аукымы  өте  кең.  Жерге  адамзатгың  зияиды 
антропогендік эсерін  зерттеу  кобінесе біржакты  жүргізіледі.  Исгпіиси 
жер  кабығының  катіы,  сұйық  жэне  газды  кабатгарына  әссрі  гаиа 
зерттеледі.  Осы  уақытка  дейін  адамзаттың табигатка  міиез-күлыктык, 
психологиялык  түргыдагь:  эсері  галымдардың  иазарынан  тыс  ка.іып 
оіыр.
Антропогендік 
удерістер 
жылдамдыгы
 
габиги 
үдсрістср 
жылдамдығынан  әлдекайда  жогары,  ал  олардың  үзактыгы  табиги
үдерістер  ұзактығынан  элденеше  есс  артық  (мысалы,  паидалы  ксн 
орны  ондаган  млн  жылдарда  калыгітасатын  болса,  оны  адамдар  он 
жыл  ішінде-ак  өндіріп  алуы  мүмкін).  Егер  адамның  сыргкы  эссрге 
жауабын  Жердін  эсерге  жауап  беру  жылдамдыгымен  салыстырсақ, 
үлкен  айырмашылықты  көруге  болады.  Айталық,  адам  ыстык  үтіктсн 
колын  дереу  тартып  алуы  үшін  0,7-0,8  сек  кажет.  Ал,  Жср,  өзі  үпіін 
ете  маңызды  «жүйке»  ретіндегі  кенді  жүлып  алганга  жауагі  бсруі 
үшін,  әртүрлі  жагдайларга  байланысты  80-150  жыл  кажст  ексн. 
Соидыктан  табиғаттагы  антропогеидік  озгерістср  байкалмайды,  ягпи 
соншалықты  ерекшеліктер  болып  жатпагандай  коріпсді. 
Зат  псн 
энергияның  табиги  айналымга  ену
  аукымы  баргап  сайын  артуда.  ол 
ғылыми-техникалык  даму  мен  техиикалык  құрылгылардын  табиги 
ортаға  әсерінің  үдеуіие  байланысты  артты.  Өидіріс  табиги  айчалымга 
тән  көптеген заттарды  шикізат ретінде алады,  ал  адам  бүкіл  планстага 
өндіріс  шығарган  миллион  түрлі  онімдерді  жэнс  миллиардтагаи  тониа 
калдықтарды  таратады.  Зат  пси  энергиянын  табиги  айналымының 
бұзылуы  техногендік  заттар  мсн  энергиянын  табиги  үдсрістсрмсн 
араласып, 
түрленген 
күйге 
ауысуына 
байланысты, 
эсіресс 
урбандалған  аудандарда  үдей  түседі.  Ол  құбылыстың  аргы  не 
болатыны  беймэлім,  белгілісі  гехногендік  эсердің  үдсуі  иланета  үиші 
өте  қауіпті.  Планетаиың  негізгі  коры  зат  пен  энсргия  смсс, 
зандылыктар  қоры.  Жерден  шыгарып  алынгаи  зат  пси  энсргия  жалиы 
алганда  жерде  калады,  дегенмси,  олар  литосферадагы  гсодогиялык- 
геофизикалык  ортаның  катал  заңдылыктарынаи  боліпіи  алынгаи.
Ягни,  планеганың  осы  заңдыльиъін  томендету  аркылы  адамзаі  оны 
тікелей  киратумен  айналысатындай.  Жердің  де  тірі  оргапизм  сиякты 
өз  функцияларын  аткаратындыгыи  түсінстіи  уакыг  жсгті  дсп
корытындылауга болады.
2.4 Биосфсра жәие тірі затты ң экологиялы к кы зм еітсрі 
Биосфера термииі элі  колданыска сибсй тұрын биосфсра түсіпігіп 
француз 
жарат ы л ыстану ш ыс ы 
Ж. 
Б. 
Ламарк 
(1744-1829)
73

XIX  гасырдың  басында  гылымда  қолдаиган.  XIX  гасырдыи  аягында, 
1875  ж.  Австрия  геологы  Э.  Зюсс  тірі  организмдер  тіршілік  етечін 
атмосфера, 
гидросфера,  литосфера  кабаттарын 
жердің  ерекше 
биосфералық  кабыгы  деп  атады.  XX  гасырдың  басында  орыс  галымы 
В. 
И. 
Вернадский 
(1863-1945) 
биосфера 
ілімін 
дамьпты. 
В.  И.  Вернадскийдің  1926  жылы  шыккан  «Биосфера»  атты  кітабында 
биосферага  толық  түсінік  берілді.  Ол  жер  қыртысының  бүкіл 
геологиялық 
тарихы 
бойында 
гірі 
организмдердің 
әсерінеп 
қалыптасқан 
барлык 
қабаттарын 
биосфера 
қүрамына 
енгізді. 
В.  И.  Вернадскийдің  «Биосфера»  деген  жалпы  атпен  «Ғарыштагы 
биосфера»,  «Өмір  аймагы»  атты  очерктері  Ленинградта,  кейінірек 
Парижде,  1926  жылы  Берлинде,  «Жер  биосферасының  химиялык 
қүрылысы  мен  оның  қоршаган  айналасы»  еңбегі  1965  жылы  жарык 
көрді. В. И.  Вернадскийдің анықтамасы бойынша,  биосфера -  тіршілік 
иелері  мен  тіршілік  көздерінің  Жер  бетіндегі  белгілі  бір  қабаты.  Ал 
гіршілік  иелері,  ягни,  тірі  органикапық  загтар,  биосферадагы  еркін 
энергияның тасылмалдаушысы.  В.  И.  Вернадскийдің  еңбегі  шыққанга 
дейін  Жердегі  тірі  организмдердің  аткаратын  рөлі  шамапы  болып 
көрінетін  еді.  Бірақ,  В.  И.  Вернадский  зр  организм  жеке  алганда  әлсіз 
бол*анымен,  олардың  жиынтыгы,  ұзақ  уақыт  бойында  тіршілік  егу 
барысында,  планетамызда  маңызды  рөл  аткарып,  қуатты  геологиялык 
фактор  ретінде 
жұмыс 
істейтінін 
дәлелдеді. 
Жердің 
сыртқы
қабыгының  химиялық  жагдайы  толыгымен  гіршілікке  тәуелді  жэие 
оның  күйі 
тірі 
агзалар 
тіршілігімен 
айқындалады. 
Биосфера 
құрамында  тірі  организмдердің  катысуымен  зат  алмасуы,  энергия 
және  ақпарат  агымы  өне  бойы  жүріп  жататын,  тірі  және  өлі  габигат 
компоненттерінен 
тұратын 
.табиги 
жүйе. 
Баскаша 
айтсақ, 
биосфераның  тіршілік  етуі  —  өлі  және  тірі  компоиенттердің  өзара
тыгыз  байланыстагы  жұмысы  мен  онда  энергияның  көп  мөлшсрде
жинақталуы  мен  ауысып  отыруының  салдары.  Биосфераның  негізгі 
қасиеттері  —  термодинамикалық  жагынан  ашықтыгы,  динамикалык
тепе-теңдігі,  озіндік  ұйымдасуы,  озіндік  ретгелуі,  тұраісгылыгы, 
галамдылыгы. 
Щ щ ||
Б и осф еран ы ң  
негізгі 
қасиеттері 
меи 
ф у н к ц и я л ар ы . 
В-  И,  Вернадский  былай  деп  жазган:  «Жер  бетінде  тірі  зат  аздыкопті 
үздіксіз таралган,  ол  жұка бірак тұтас  жамылгы  ісүрайды,  онда тірі  зат 
Күн 
энергиясынан 
қалыптастырган 
еркін 
гарыштык 
энергия 
жинақталған.  Осы  қабат австрия  экологы  Э. Зюсс биосфера деп  атаган 
жер  қабаты,  ол  біздің  планетаымыздың  ұйымдастыгының  ең  негізгі 
сипаіын  көрсетеді».  Осында  В.  И.  Вернадский  айтыгі  кеткеп  үш 
мәселені  карастырайық. 
Бірінии  -
  биосфераның  кеңістіктік  таралуы.
74

Биосфера  әркилы  кеңістіктердеи  кұралган,  ягии  гірі  оргамичмдер 
литосферада,  атмосферада,  гидросферада  және  тогіыракта  тіршілік 
етеді.  Бұл  жагынан  алсақ  биосфера  санкилы,  ормекті.  Дсгенмен,  ол 
біртұтас  жамылгы  немесе  жер  шарын  көмкерігі  жаткан,  әр  болігінле 
әртүрлі  сфералары  қабысып  жаткан  қабык  қальштас гырады. 
І|үл 
кабыктың  ерекшелігі,  онда  тірі  зат  гарыштык  энсргиядан  онлірген 
энергияның  жинақталуы.  В.  И.  Вернадский  (1863-1945)  Осыдан 
В.  И.  Вернадскийдің 
екінші  мәселесіне  -
  оргапизмдер  опдірстіи 
энергия  көздеріне  келеміз.  Биосфераны  гарыштық  соулслсрді  электр 
және 
химия 
энергиясына 
айналдыратын 
трансформаторлар 
орналаскан  жер  кабыгы  ретінде  қарасгыруга  болалы.  Ьіз  ол 
энергияның  шамалы  гана  болігін  сезінеміз,  олардың  ішіидегі  Кун 
сәулелерін  ғана  зерттедік.  Энергия  сіңірген  биосфера  заты  белсенді 
болады, сондыктан  жердің бұл  қабығы  заттар облысына  емес,  эиергия 
облысьіна  жатады.  Сөйтіп,  биосфера  -Жерге  келген  гарыштык 
энергияны  тірі  зат  қабылдап,  тасымалдап  химиялық,  механикалык, 
электр,  жылу  және  баска  энергияға  айиалдыратын  Жер  сферасы. 
Үшінші  мәселе
  биосфераның  ұйымдастыгы.  В.  И.  Всрпадский 
биосфера  біздің  планетаымыздын  ұйымдасуының  срскшс  дэрсжсдсгі 
сферасы 
екенін 
айтып 
кеткен. 
Осы 
илеяны 
дамыта 
кслс 
Ф. 
Я.
  Шипунов  мынадай  корытынды  жасайды:  биосфсра  гіланета 
жүйесі  ретінде  өзінен де  аукымды,  ғарыш  жәие  жср  үрдістсрі  бірлесе 
әрекеттестікте  болатын  Жер  жүйесіне  кіреді.  Табиіагка  гехникалык 
кұрылгылар  аркылы  антропогендік  осер  ету  баргап  сяйым  жср 
койнауына тереңдей  түсуде  (кей  жерлер  мантияга таяу  түстарга  дсйіп 
бұргыланды,  ал  адамның  жер  қыргысы  мсн  оиың  бстіидегі  ауқымлы 
өзгертулерінің  әсері  астеносфераға  жегуі  мүмкін)  жоне  баска 
планеталармен  байланыс  жүргізу аркылы  (гарыш  ксмелері,  ракста;іар, 
әртүряі  антропогендік  сәулелеидіру),  гарыш  кеңісгігіие  дс  енудс. 
Биосферанын ғарыштык міндеті -  Күн жүйесінің жалпы  эволюииясын 
камтамасыз  ететін  Жердің  жалпы  планегааралык  тспс-теңдііі  мсн 
энергетикалык  акпарат  байланысыи  белгілі  бір  жиілікте  үсгам 
т ү р > . 
Эволюция  барысыида  иегентропия  (ксрі  эитропия)  каркыпдады  жоие 
биосфераның  үйымдасіыгы  да  жетілді.  Адамэат  найда  болды,  оның 
саналы  тірлігінің  дамуына  карай  биосфера  эволюиияиыи  жаңа 
сатысына  — 
ноосферага
  көшу  мүмкіндіктеріне  ис  бола  басіады.  Жср 
дамуындағы  биосфераның  өте  маңызлы  фупкиияларыпыи  оірі 
гарыштық  сәулелерді  электрлік,  хилшяіық,  механикалық 
жяне  оасқсі 
энергия  түрлеріне  ауыстыру.
  Биосфераиыи  тагы  бір  маиышы 
функциясы 
биогендік  мшгрщш
  нсмесс  габигаггагы  затгар  мен
75

•
 
•  
ш
  «
энергияның  алмасуы.  Бұл  функция  мынадай  өте  кең  көлемде 
байқалады: 
.
; і
- органикалык заттардың түзілуі  мен  ыдырауында; 
барлык  тірі  организмдердің,  олармен 
коса  адамдардың
тіршілігінде; 
.  -  . ;
-  биоценоз  жүйесіндегі  барлык  элементгердін  әреқеггесуінде. 
Жасыл  өсімдіктердің  геохимиялық  жүмысы  оте  маңызды:  олардын 
массасы  планегадагы  тірі  заттыц  99  %  күрайды,  тек  солар  гана 
органикалық  затгарды  түзеді  және  тау  жыныстарынан  химиялық 
элементгерді 
ассимиляциялау 
аркылы 
жаңа 
табиги 
денені 
-  
топырақгы  жасап  шыгарады.  В.  И.  Вернадский  (1928)  биогсндік 
миграцияны бірнеше негізгі  формага жіктеді, олар:
і  т фі  организмдермен  тікелей  байланысгагы  миграция  (сыртқы 
ортадан  организмге  келетін  және  организмнен  сыргқы  ортага  кететін
атомдар агымы); 
• 
і
Х»#*
I 
атомдардың биогендік ағымының қарқындылыгына байланысты 
миграция;
|  
организмдердің  тіршілігінен 
туындаган 
миграция 
(жер 
қазгыштардың, 
терм ипердің 
т.б. 
салган 
қүрылымдар). 
В.  И.  Вернадский 
антропогендік  миграцияны
  соңгы  миграция 
формасына  жаткызғанын  айта  кеткен  жон.  Биосфера  табигагтагы 
диналіикальщ  тепе-тецдікті  сақтап  түруды
  қамтамасыз  етеді.  Тірі 
зат  табиги 
жүйелердің  орныктылығын, 
олардың 
тегіе-геңдігін 
айқындайды.  Мысалы,  дүниежүзінің  өидіріс  ошақтары  атмосферага 
жыльіна  300  млн  т  кеміртегі  тотыгын  шыгарады,  ал  ауаның  ыс 
газымен  көптеп  ластануы  40  және  50°  с.  е.,  жаксы  дамыган  елдср
орналасқан  аумақгарда  байқалады.  Атмосферага  антропогендік  ыс 
газыныц  түсуі  табиғидан  20  есе  артық  болса  да,  биосфераның 
динамикалык  тепе-теңдікті  сақтап  түруы  арқасында,  ауадагы  СО 
мөлшері  артпайды.  Атмосфераның  жерге  жақын  кабагында  -  
анаэробты  бактериялар,  кейбір  микроорганизмдер  жоне  жер  бетінің 
адсорбциясы  аркылы  дамыса,  топырақта  -   СО  готыгуымен  омір 
сүретін  көптеген  микрофлора  арқылы 
{ЛсһготоЬасіег рПіфмт,  УіЬпо 
реізоіапз,  НусІго§етопаз  /а с іііз
  т.б.,  жалпы  массасы  9  кг/га  жуык) 
дамиды,  СО  концентрациясы  неғұрлым  жогары  болгаи  сайыи 
микрофлора 
да 
қарқынды 
дамиды. 
Атмосфераның 
жогаргы 
қабатгарында  ультракүлгін  сэулелер  әсерінен  СО  комірқышкыл 
газына  (С 0 2 )  айналады.  Озон  белсенді  тотыктыргыш  болгандыктан 
СО концентрациясы озон кабатының маңында томен болады.
В.  И.  Вернадский (1965) мен  А.  М.  Алпатьев (1974) биосфераныц 
газдық функциясы
 туралы -  атмосферадагы  оггегі, азот,  кемірқы.нқыл
76

газы  т.б.  газдардың  шығу  тегі  биогендік  ексиіи 
атап 
ксгксн.  Опы.мси 
т
отьщтыру  —  тотьщсыздандыру  фупкциясы
  да  тыгьп 
башіаныста. 
Тотықтыру  функциясы  бактериялар  меи  кей 
саңыраукүлакгарлым 
топырақтағы,  гидросферадагы  огтегіге  кедей  қосылыстарды  оітсгімсн 
байытуынан  байкалады.  Тотыксыздандыру  сульфаттардыц 
ортүріі 
бакгериялар  өндірген  биогендік  күкіртсутектерден 
немссе  кікелсй 
түзілуінен  байкалады. Жер сфераларындагы  иіашыранды 
элсмснтгсрді 
жннаңтау 
функцнясы 
-
 
тірі 
организмдср 
жсрдіц 
бар.іык 
сфераларында  сутегі, 
коміртегі,  азот, 
оггегі. 
иатрий, 
мапіий, 
алюминий,  фосфор,  күкірт,  хлор,  калий,  крсмиий,  кальций,  тсмір 
элементтерін 
және 
олардыц 
косылыстарыи 
жинактайды. 
Ксй
организмдер  шашыранды 
элеменггсрді  ерскше  мол  жинактанды. 
Мысалы, теңіз суында  йод мөлшері 
тым  аз 
(0,06 
г/ім ) болса да.  ксйбір 
геңіз  балдырлары,  эсіресе  ламинария 
оз  денесінде  соншшіыкты  ііод 
жинақтап,  йод  шикізатын  өндіретін  нысанга  айналады. 
Ксйіигі  ксзлс 
биосфераның 
өзіндік  тазару  және  қориіаган  ортаны 
таюрту 
функциясының  маңызы  артты.  Бұл  ерекшелік  эртүрлі 
фотохимиилык 
реакциялар  жүруін  реттейтін  ультракүлгін  радиацияныц 
молшсріис, 
белсенді  ауа  жэне  топырақ  температурасыныц 
косыпдысыиа  тэуслді. 
Осы  факторлар  әсерінен  ластаушы 
органикалық  затгардың  ыдырау 
жылдамдығы  озгереді.  Коршаган  орта  тазаруында 
топырак  фаугіасы
үлкен рөл аткарады:
аяқкұйрықтылар  мен 
кенелер  пестицидтердіц  химиилык
құрамын  біраз  өзгертіп,  оларды  адам  меи  жануарларга  зиянсыз  смсс
күйге ауыстырады;
-  жауын  құрттары, жерказгыштар жәнс  көртыіп қаидар тогіыракты
араластыру  аркылы  жер  бетіне  ауадан  түскен  улы  запарды  -  
корғасын,  мыс,  калайы,  кадмий  жэне  баскаларды  топырак  астына
көмеді;
топырақ  фаунасы 
патогенді 
микрофлораны, 
күртгард 
ыц
жұмыртқаларын жылдам олтіреді.
Теңіз  суының  табиги  тазаруы  судагы  дайын  органикалык
заттармен 
қоректенетін 
гсгеротроф 
микроорганизмдсрдіц
(бактериялар)  тіршілігіне  байланысты  ексні 
аныкгалан. 
Олар
акуыздар,  көмірсулар,  минералдык  косылысгар, 
азот  ы дыра\ында 
ксн
биохимиялық  белсенділік  спектрімеп  срекшсленеді.  Ьір 
кьпыгы,
микроорганизмдер 
белсенділігі 
теңіздің 
ец 
катгы 
ласіаінап
боліктерінде  жоғары.  Теңіз  суынын  тазаруыида  мидиялар  — 
ксц
таралған,  ұзындығы  15  см  моллюскалар  да  үлкен  рол  агқарады.  Ірі
мидия  өзі  аркылы  тәулігіпе  70  л  су  өткізс  алады,  сол  аркылы
механикалык  косындылар  мен  кейбір  органикалык  косылысіардан
77

тазартады.  Қара  теңіздің  солтүстік-батыс  бөлігінің  өзінде  мидиялар 
тәулігіне  100  кмЗ  суды  өзі  аркылы  сүзетіні  е с е т е г і  шыгарылган. 
Оның үстіне мидия тез көбейеді -  ұргашы  моллюска уылдырық шашу 
кезінде  миллиондаган  уылдырық  шыгарады.  Биосфераның  таз<

жүктеу/скачать 6,89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: