А. М. Мүсаев Қ. Жұбанов атындагы Лцтөбе

ӘОЖ 80

Ө Р РУХТЫ  А Қ Ы Н

А.М.Мүсаев

Қ.Жұбанов атындагы Лцтөбе 

мелаекеттік университет 

Гуманитар.чъщ зерттеулер институтыныц 

директоры,  профессор,  ф.г.д.

Қоңыр  сазды  казактың  кара  өлеңінің  казынасын  молайтуда

өзге де ұлттық сөз  үлгілерімен  катар біздің  бүгінгі  әдебиетімізді

Жұбан  Молдағалиевтың  өлендерінсіз  елестету  мумкін  емес.

Дүбірлі  дәуір  шындығын  шынайы  шабытпен  ентікпей  еркін

көсіле  жырлап  өткеннің  бірегейі  де  өзі.  Акын  өмірінің,  акын

творчествосының жорык жолдарының бермен тартылған кос шегі

оньщ  бүкіл  творчествосының  негізін 

анықтап  келеді.  Ол  кос

шектің  біреуі  -   жорык  жолдарындай  катты,  марш 

екпіндей

серпінді  болып  келсе,  екіншісі  — туған  елге  деген 

сүйіспеншілік

сезіміндей  коңыр,  туған  даласындай  жазык.  Осы  кос  шектін

бұрауы  келіп,  үндескен  шағында біз  Жұбан жырының 

тегеурінді

екпіні,  калтарыссыз,  капысыз,  үн  ырғағын  естиміз.  Бұл  онын

акындык  -   кредосы,  Жұбан  поэзиясының 

мінездемесі. 

Жұбан

Молдагалиев  поэзиясының  ең  басты  стилдік 

ерекш елігі 

де  -

өршіл  рух  өз  халқын  туған  жерін  жан  тәнімен  сүю.  Бұл 

касиет

оның  жырларында  бетке  теуіп  білінбей,  дараланбай  -   бүкіл

өлевдерінің  өн  бойына  сіңісіп  кірісіп  кеткен.  Оның 

каламынан

туған  сырлы  да  сазды  лирикалык  философиялық,  ойлы  да  отты

романтикалық,  публицистикалық  сарынды  әркилы 

такырыпкз

жазылған  көптеген өрнекгі  өлеңдері  мен  поэмалары, 

дастандары 

соньщ куэсі.

Қай  ақынның  болмасын  түп  қазығы  туған  жер. 

Поэзияғз

жакындық  та,  аскар  ақындық та туған  жерден  басталады.  Бүкіл

ан туған  жердің топырағын басып қаз тұрған  алғаш 

кадамнан

басталмай  ма?  Жұбанның  да  туған  жеріне  тебірене, 

төгіле

жырлаған  өлеңі  көптеп  кездеседі.  Мүндай  өленяерде  акын  нэзік 

лирик, сыршыл суреткер.

Тайпағым туған Тайпағым,

Жерлестер кандай дыр еді.

Дырдуға бар-ау сайтаның,

Алкабың нендей жыр еді! -  дей келіп:

Жерлестер ғажап зиялы,

Өрім мен білім дос екен.

Құдіретті поэзияны,

Сүйетін бір жер -  осы екен,  - деп жырлайды.

Ауылына  келген  акын  өз  жерлестерін  көріп,  осылай 

масаттана  жырлайды.  Ақын  туған  жерге  неге  келеді?  Оған 

ақынның жауабы эзір.

Саған мен дәйім баламын,

Ана деп сені айтамын.

Жаяулап,  калса қаламым,

Жыр мініп сенен кайтамын.

Осылай  өлеңнің  аяғын  еркелі  назбен  түйіндейді.  Бұл  туған 

жерге  деген  балалық  пәк,  кіршіксіз  махаббат.  Бұл  сияқты  сезім 

серпінінен  туған  шырайлы  да  шуакты  өлеңдер  Орал  өңіріне, 

алтын  Аркаға,  сұлу  Алматыға,  Торғай  таңына  арналған  акын 

туындыларынан  мол  табылады. 

Бұл  өлеңдерінде  ғажайып 

жырмен  бірге  сол  жерді  өзгертіп,  түрлентіп  жаткан  ерлердің 

еңбегі  де  қоса  жырланады.  Жұбан  казак  поэзиясының  көгінде 

жарық  жүлдыздарымыздың  бірі  болғанымен  жерлестер  арасына 

келгенде тым кішіпейіл  көрінеді:

Қонақсыман астаналык ақын боп,

Бұл өңірде бас ұстауға какым жоқ.

Құлак берсең бопты «біздің бала» деп,

Артың  сіңген  еңбегім  жоқ  ақым  жоқ, 

-  дейді  ол. 

Жайык  тасқынындай  таланттың  осылай  кішірейе  сөйлеуінің  өзі- 

ак  туған  жерге  деген,  ондағы  аяулы  азаматтарға  деген  терең 

бауырмалдық сезімін белгілейді.

«Ақ  Жайық»,  «Бұлак», 

«Жаңалык»  өлеңдерінде  ауыл 

өмірінің реалды  суреттеріне  негізделген  ойшылдык  пен  сыршыл 

сезім  әсерлері  бар.  Қыстың  сакырлаған  сары  аяздарында 

будақтап  көкке  тарап  жатқан  ауыл  түтіндерінен  ақын  ауылдың 

жаңа  отынының  күшін  таниды.  Қыстан  қысылмай  көтеріле 

будақтаған  көңілді  түтіннің  кейпінде  ақынның  романтикалық 

көңіл  күйі  де  жоқ  емес.  Көк  тастың  арасынан  шығып  жатқан, 

қыста 

қатпайтын 

бұлак 

суын 

ақын 

елінің 

сарқылмас 

байлығындай  көреді.  Туған  жерінің  жаркын  табиғатын  бейнелеу 

арқылы оған деген кимас сезімін білдіреді.

">S

«Ауыл  түтіні»,  «Туған  жерде  тагы  да»,  «Жазғытұрғы», 

«Дала»  өлендерінде  өскен  өлкенің  тіршілік  табиғатын  нэзік 

сезіммен,  дархан  дарынмен  жырлап  «Орал  туралы  ойлардан», 

«Өлкем  жайлы  ойлардан»  өлендерінде  туған  далалык  тарихын 

тармақтай келе:

Қанатым менен тіпті тіле кұстың,

Жалықпай сені  мэңгі толғасам да 

Туған ел,  өз бауырывда  түлеп ұштым 

Жырлаймын,  атақты  акын  болмасам  да,  -  деп  туған 

жер  өзінің  мәңгілік  жыры  екенін  айтады.  Міне,  осы  аркьшы 

Жұбан  лирикаларындағы  бауырмалдык  сезім,  шыркау  биіктегі 

жалынды  от  екенін  көреміз.  Жүбан  туған  жерді  сүюді  жалаң 

жыршылдық  тұрғысында  емес,  адам  бойындағы  оған  сүю 

сезімінің  көрінісі  есебіңде  «ақын»  патриоттык  идеяға  көтереді. 

Жұбан «Жағаңда тұрмын, Жайығым» аттьг өлеңінде:

Жұбаным, деші, Жайығым,

Жасыксың деме жас тамса.

Туған жер қайдан жай ұғам,

Отан да содан басталса, - дейді.

Біздің де  манадан  бері  айтып  отырғанымыз  осы  болса  керек. 

Міне,  туған  жерді  аяулаудан,  оны  қадірлеу  кең  байтак 

Қазақстанға  деген  суйіспеншілік,  ардактау  сезімі  келіп  тумай 

ма?!  Осы  арқылы  дархан  дарын  мен  шыңырау  тереңдіктен  нэр 

алғандай боламыз.

Жұбанның жырларындағы өршіл  рух  сонау  балаң  кезі,  соғыс 

жылдарындағы  өлеңдерімен  айқын  көрінеді.  Мысалы:  «Солдат 

сыры»  өлеңінде  отаншылдык  пен  жастык  сезімдер  жылы 

сыршылдык  лепке  бөленген.  Ол  екеуінің  аражігін  ашпай 

біріктіріп  жібереді.  Бұдан  Жұбанның  сол  соғыс  өртінде  жүріп, 

топшысын  көтерген  жас  канатты  жырының  өзінде  акындык 

толғам бар екенін көреміз.

Жұбанның  Үлы  Отан  соғысында  майданда  жүріп  жазған 

өлеңдерінде  жауынгердің  патриоттык  ар-намысы  жауға  деген 

өшпенділік ой-ызасы жазылған «Батыр туралы баллада»: 

Жатқанда Отан жері отка жанып,

Тұрғанда туысқандар жауда калып.

Жеңбесек, жойқын қайрат шығармасак,

Жігітім,  неге журміз  атып алып,  -деп ұран  тастайды. 

Жауынгерлердің  жігерін  тастады.  Осы  төрт  жол  аркылы 

отаншылдык,  патриоттык,  сезімнің айқын  бір  көрінісін  білдіреді. 

Жарты  әлемді  аралап  қайтқан  солдаттың  елге  деген  сағынышы, 

азаматтық  қасиеті,  сонымен  қатар  «Сағындым  Жайық»,  «Ән», 

«Шығыста  туған  елім  бар»,  «Туған  елді  жырлаймын»,  «Менің 

халкым»  өлендерінде  ел  сағынышы  тербеген  акынның  жан 

толғанысы  байқалады.  Әсіресе  соңғы  өлендерінде  Европаның 

бірқатар  елдерінде  азатшы  болып  жүрген  солдатгың  өз  отанына 

деген  ыстық  махаббаты  жырланады.  Шет  өлкенің  сыйы  да, 

құрметі  де  лирикалык  геройдың  сезім  күйіне  жат.  Ол  «Шығыста 

туған  елім  бар»  деп  туған  Қазакстанына  карайды.  Европаны  азат 

етуге  катыскан.  «Қазақтың  үлымын»,  «Менің  халқым»  өлеңінде 

мақтан  түтады.  Одан  кейін  де  сүйікті  Республикасының  жиырма 

бес жылдығына өлең жолдай отырып:

Дариға-ай, дәурен жетіп көрсем сені,

Тойыңа  толған  шақта  жарты  ғасыр,-  деп  бакытты 

болашағына  тілек  косады.  Ол  халқының  бақыггы  өміріне 

ризашылық білдіре отырып,  ширек ғасыр өткеннен  кейінгі  өмірін 

көруді  армандайды.  Лирикалық  герой  бойында  Европа  жерінде 

туған отаншылдық мактаны да осы сезімнен нәр алган.

Сонымен  қатар  Жұбан  өлеңдеріндегі  өршіл  рух -  Отан-анаға 

деген  сүйіспеншілігі  оның  анаға,  әйелге  деген  махаббатынан  да 

нәр  алатын.  Сол  негізінде  ананы  сүю,  анаға  табыну  -   Отанга 

деген,  туған  жерге  деген  сүйіспеншілік  оның  қайнар  көзі 

бұлағының  бастауына  айналады.  Оның  «Жер  мен  ана»,  «Ана 

туралы  баллада»,  «Ана  туралы  жыр»  өлеңдерінде  әйел  ананың 

образ  түлғасы  көрінеді.  Осы  орайда  Жұбан  лирикаларындағы 

аскак  патриотизм  шыңы  -   «Мен  казак  әйеліне  кайран  қалам» 

өлеңі  десек  те  қате  емес.  Мұнда  адамды  ақ  сүтімен  асыраған, 

бойына  тіршілік  куатын  кұйған  аялы  алақанымен  аспанға 

көтерген,  мейірім  шуағымен,  жүрек  жылуымен  қүндақтаған,  ізгі 

касиеттерімен  ауыздандырылған,  анаға  асыл  махаббат  бұлактай 

мерует көбік шашырайды.

Мен казак әйеліне кайран қалам,

Жайнаған, жалындаған, жайрандаған.

0 7

«Қатынның шашы ұзын, акылы кыска.

Дегенді айтты екен  кайдан  бабам? -деп  бастаған акын 

бабамызға бірнеше дэлелді ескертулер жасай отырып:

Қалайша сен әйелді  кемсітесің,

Әйелдің  бір  перзенті  бола  тұра,  -  дейді.  Сөйтіп  әр 

адам бір ананың перзенті екенін еске сала кетеді.

Жұбан халыктар  достығы такырыбын  тұтас  бір  цикл  күйінде 

кеңірек,  нактырак  жырлаған  акын.  Оған  Өзбекстан,  Қырғыстан, 

Татарстан, Тәжікстан сапарлары көп  мэлімет береді.  Осы сапарда 

туған  өлендерінде  акын  өмір  поэзиясын  дэл  басып  бейнелеуге 

өктеріле  алған.  Әсіресе,  «Біз  Қазанға  барғанда»  циклі  және 

Монғолияға,  Үндістанға  барған  сапарында  туған  өлеңдерінен 

орыны  ерекше.  Сонымен  катар  акынның  халыктар  достығы 

такырыбында  жазылған  өлеңдерінде  уакыт  талабына  сай 

сергектік айрыкша білінеді жэне де бэрі де бір-бірінен асып түсіп 

жатады.  Мысалға  алып  қарасак,  «Дели  демі»,  «Керала  гулдері». 

«Бомбей  түні»,  «Домбыра  гимн  ойнайды»,  «Сәлем  саған, 

Самаркант»  сиякгы  өлеңдерінің  бэрі  де  уакыт  талабына  жауап 

бере  алады.  Қазақ  поэзиясында  біріне-бірі  үксамайтын  талант 

өкілдерінің  өз  үні,  өз  ерекшелігі  болады.  Ендеше  Жүбанның 

азаматтық өршіл үні де өзгеше, оны ажыратып алу да киын емес.

Туған  халкымыздың  жырқұмар  кауымына  кезінде  кемел  Де 

кесек  шығармалар  ретінде  ерекше  ұнаган  «Мен  -   Қазакпын», 

«Жыр  туралы  жыр»,  «Жесір  тағдыры»,  «Айттым  сәлем»,  «Кісен 

ашкан»,  ^«Қыран  дала»,  «Сел»,  «Байкоңыр  баспалдактары» 

сияқты айтулы да айшықты поэмалар бар.

Елімізде 

2007 

жылдан 

бері 

карай 

Қазакстан 

Республикасының  Мэдениет  министрлігінің 

ұ й ы м д а с т ы р у ы м е н  

«Бір ел -  бір  кітап»  акциясы  өткізіліп  жүр. 

Д э с т ү р  

бойынша «Бір 

ел 

бір  кітап»  акциясы 

биыл 

елімізде  тертінші 

Рет 

үиьшдастырылуда.  Ұлттың  өте  маңызды  мэселелері  туралы 

жазылған  қазак  кітатггарын  насихаттау,  жастарды  рухани  және 

патриоттык  тәрбиеге  баулу,  оқырмандарды  кітапханаға  кітап 

оқуға тартып,  кызығушылығын арттыру  максатын  көздеген жоба 

барлык  облыстық,  калалык,  аудандық кітапханаларда өткізілуДе- 

Бүгінде  әлемнің  көтттеген  елдеріне  кең  тараған  «Бір  ел  -   бір 

кітап»  акциясының  тарихы  1990  жылдардың  соңында 

А Қ Ш -ты н 

Чикаго, 

Сиэтл 

калаларындағы 

көпшілік 

кітапханаларында

ұйымдастырылған  «Бір  кітап,  бір Чикаго»  және  «Бұкіл  Сиэтл  бір 

кітапты  оқыса»  атты  жобаларынан  бастау  алады.  Біздің  елімізде 

бұл  бастамаға  2007  жылы  қосылды.  Сол  жылғы  акция  бойынша 

еліміздің тұрғындары  Абайдың  қара сөздерін  оқыды.  2008  жылы 

ұйымдастыру  комитеті  М.Әуезовтың  «Қилы  заман»  кітабын, 

өткен  жылы  М.Жұмабаевтың  «Жан  сөзі»  кітабын  тандады.  Осы 

шара  үшін  биыл  Ж.Молдағалиевтің  «Мен  казақпын»  поэмасы 

таңдап алынып отыр.

«Мен  қазақпын»  поэмасы  өткен  ғасырдың  70-жылдары 

шыккан,  өз  ұлтын  асқактатқан  шын  мэніндегі  патриоттық 

шығарма  болатын.  Күн  өткен  сайын  жастарымыздың бойында өз 

елі  мен  халқына  деген  сүйіспеншілігін  арттырып,  азаматты 

коғамды  қалыптастыруда  осы  шығарманың  рөлі  ерекшелене 

түсуде.

«Мен  Қазакпын»  поэмасында  тэуелсіздік  алғанына  жиырма 

жыл  толғалы  отырған  егемен  еліміздің  Кеңестік  дәуірдегі  жетпіс 

жыл  кезеңінің бар тарихы суреттелген.

Мен Қазакпын, мың өліп, мың тірілген,

Жөргегімде таныстым  мұң тіліммен 

Жылағанда жүрегім,  күн тұтылып,

Қуанғанда күлкімнен түн түрілген,  - 

деген  жолдың  эр  тарау  сайын  кайталануы  ерекше  бір  күш-жігер 

береді.  Бұл  поэмада  казак,  халқының  тілі,  дәстүрі,  эдет-ғұрпы 

кеңінен сөз болады. Акын:

Мен -  Жамбылмын, жаугер жыр ел тілеген 

Қазған орман дүшпанга ентелеген 

Мен -  Москва қорғаны, жиырма сегіз,

Мен - Әлия, Мен -  Мэншүк,  Мен -  Төлеген, - 

деп  казак,  халкының  батыр  үл-қыздарын  мақтаныш  етеді. 

Поэманы түйіндей келе:

Мен қазакпын биікпін, байтак елмін!

Қайта тудым, өмірге қайта келдім.

Мен мың да бір тірілдім  мэңгі өлмеске 

Айта бергім  келеді, айта бергім, - 

дейді 

акын. 

«Сел» 

жэне 

«Байқоңыр 

баспалдактары» 

поэмаларында  заман 

ұлылыгын, 

адам  даналығын  шыңға  көтере 

шынайы  суреттелген.  «Сел»  поэмасы  1973  жылы Алматыдағы  су 

таскынына  байланысты  жазылған.  Халықтың  ерлігі  мен  елдігі 

арқасында  өмір  сақталады.  Негізгі  қаьарманы  -   халық.  Акын

бұрын  да 

болған  апаттарға  экскурсия  жасап,  енді  апаттың 

сусына  халыктың  қаьарлы  күшін  карсы  кояды.  Бар  халык 

Алматыны  апаттан  аман  сактап  калуга  аттанады.  Егер  алдын 

алып,  дереу  ауыздыктамаса,  каланың  апатка  ұшырауы  мүмкін. 

Қазакстан  атты  үлкен  мемлекеттің  кораблінің  штурвалында 

отырған басшы ең катерлі жердің ортасында, халыктың арасында 

жұртты  жанқиярлык  ерлікке  бастап  үйымшылдыкка  үйыткы 

болды.  Оны мына жолдар аркылы көруге болады.

Өзге атакты кайтеді аңсап адам?

Сеніміне халықтың жан садаға!

Бұлбұл,  бұлбұл 

Тындаса, таныса орман,

Басшы-басшы, ел жұрты нанса ғана.

«Байқоңыр  баспалдактары»  поэмасында  көптеген  ғылыми 

детальдарды  пайдаланған,  оны  өзімізге  жакын  етіп,  жатык 

суреттейді.

Ғ ылымның есі-дерті тұңғышында,

Шаншылған ак найзадай шыңға ұсына.

Тұмшалы, томағалы ой әзірше,

¥ қсайды тұмсыкты дәу күн күсына.

Қазак 

карты 

Исакұл 

аркылы 

бүкіл 

қазак 

даласын 

Байқоңырын  ерекше  кайталанбастай  етіп  көрсетеді.  Бұл  поэма 

космос  шындығын айқын елестете  алатын ауқымды шығарма.

«Жыр  туралы  жыр»  поэмасы  татар  акыны  М ұса  Жалелдін 

ерлігі  жөнінде  жазылған.  Фашистер  акьінды  өлтіргенмен  онын 

өлеңдерін  өлтіре  алмайды.  «Жүбанның  бұл  поэмасының  куаты 

мол,  дауысы  зор, тамыры терең,  ойы  ашык,  бояуы  калың,  кимыл 

козғалысы  ширак,  тынысы  кең»  -  деген  болатын  Сырбай 

Мәуленов. Мүса Жалелдің жырлары оның даңкын жалғастырадьі. 

Мұса жыр,

Алтын жүлдыз,

Куәсі небір нұрлы істің.

Басынан көріп жүр бізді 

Қиялдай озык күрылыстьщ

Бұл  поэма  бірнеше  халыктың  тіліне  аударылды.  Жүбан 

Молдағалиев  поэмаларының  алатын  орны  бөлек,  олар  ерекше 

ілтипатпен кабылданды.

in

Жұбан 

Молдағалиев 

аталмыш 

поэмаларымен 

казақ 

поэзиясының қоржынын толтырып  қана қоймай оның мәртебесін 

тағы  да  бір  жоғары  сатыға  көтерді.  Жұбан  ұлт  акыны  есебінде 

өзінің  туған  халқын  шексіз  сүйе  білді.  Ол  өзінің  халкын  таныту 

жолында  бұрынғы  Одак  көлемінде  ғана  емес,  элем  алдында  бар 

таланты мен  күш-қайратын жұмсады. Қазак халқы  өткен тарихын 

көркем  бейнелеп,  үлт тағдырының калыптасуын зор  шеберлікпен 

суреттеді. 

Ұлтжандылык, 

өр 

рухты 

сезім 

оның 

бүкіл 

шығармашылық  өмірін  айғақтайды.  1986  жылғы  Желтоқсан 

оқиғалары тұсында Жұбанның Колбин алдында сөйлеген сөзі сол 

халқын  сүйген  азаматтың  ақындык  сыры,  ол  үшін  жанын  отқа 

салған  батырлык  жүрегі.  Ол  елдің  тәуелсіздік  алғанын  көре 

алмай  кетті.  Бірак  елін,  үлтын  сүйген  ақынның ұлы  жүрегі  казақ 

деп  сокканын  айқын  көреміз.  Өзгерген  заман  екшеуінен  өтіп, 

қайта  қаралып,  жаңаша  бағапанып  жатқан  әдеби  мұра  ішінде  өз 

дэуірінің  науканы  сырларына  бой  алдырмай  аздамзат  рухын, 

казак халқының  өмірі  мен  ой  сезімін  шынайы  суреттеген  Жүбан 

шығармалары  өзінің  бағасын  түсірген  жок.  Бүгін  Жүбанның  90 

жасқа  толуы  күні  мұны  айту  -  эрі  көңілге  куаныш,  әрі  оның 

эруағы алдындағы борышымыз деп білемін.