Т. айбергенов поэзиясындағЫ Ҧ лт зиялыларының К
жүктеу/скачать 187,02 Kb. Pdf көрінісі
|
| УДК 82-1
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ҧ лттық университеті, Астана
86
Ғылыми жетекшісі – С.Ш.Айтуғанова
Қазақ халқы - сан қилы кезеңдерді бастан кешірген халық. Кҿ рнекті ақын Жҧ бан Молдағалиевтің сҿ зімен айтқанда «мың ҿ ліп, мың тірілген». Ал қазір қанатын кеңге жайып, кҥ ннен кҥ нге қарыштап дамып келе жатқан, барша дҥ ние жҥ зі халықтары кҿ з тіккен егеменді ел болып отырмыз. Ҽ рине, ата-бабаларымыздың ғасырлар бойы аңсаған тҽ уелсіздіктің ақ таңы бізге оңай жеткен жоқ. Осы жолда қаншама қан, қаншама тер, қаншама жас тҿ гілді. Бҥ гінгі біздің ашық аспан астындағы бейбіт ҿ міріміз кешегі қиын-қыстау шақтарда еліне тірек бола білген Алаштың аршын тҿ с азаматтарының арқасы деп білеміз. Кейінгі ҧ рпақ та олардың елеулі еңбектерін ҧ мытқан емес. Ел басына кҥ н туғанда қашанда демеу бола білген ҧ лт зиялыларының жаңа заман ақындарының ҿ леңіне арқау болуы – жоғарыда айтылған ойдың айғағы болса керек. Қазақ хандығының негізін қалаған Керей мен Жҽ нібек хандардан бастап соңғы ханымыз Кенесары ерліктері талай туындыларға тақырып болды. Одан бертін келе халқымыздың сауатын ашуға, мҽ дениеті мен ҽ дебиетінің дамуына ҥ лкен ҥ лес қосқан дара тҧ лғалардың да халқына қызмет кҿ рсету жолындағы еңбектері қыл қалам шеберлерінің шығармашылығынан кҿ рініс тауып отырды. Осындай халық қалаулыларына ҿ зінің поэзиясынан ерекше орын берген ақындарымыздың бірі – Тҿ леген Айбергенҧ лы.
Тҿ леген Айбергенҧ лы алпысыншы жылдары елімізге ҿ зімен бірге сыршыл лирикаға толы поэзиясын ала келді. Оның шоқтығы биік шығармаларының дҥ ниге келуіне қазақ жері ҽ сер етпей қойған жоқ. Жоғарыда айтқан ҧ лт зиялылары ақын ҿ леңіне арқау болды. Солардың бірі – қараңғы халықтың сауатын ашуға ҥ лкен еңбек сіңірген, халқымыздың тҧ ңғыш ҧ стазы – Ыбырай Алтынсарин. Ы.Алтынсаринның халқымызға еткен еңбегі ҧ шан-теңіз. Ақын бҧ л жҿ нінде:
Даласында қазақтың бірінші рет, Оқыттың жас ҧ рпақты ашып мектеп. Бар кҥ шіңді аямай елің ҥ шін,
Болдың сен бҥ кіл ғылым нҧ рын тҿ кпек - деп, жақсының жақсылығын дҽ ріптейді. Ҿ лең соңында ҧ лы ҧ стаз еңбегінің еш кетпегендігін жҽ не аты ешқашан ҿ лмейтіндігін тілге тиек етеді:
Мақсатың орындалды қайғырма сен, Тілегің ҿ мір бойы арман еткен. Бҥ гінгі қуанышты ҿ мір тарихында
Жазулы
атың алтын
ҽ ріппенен – деген
ҿ лең
жолдарында[1,185б.] Тҿ леген Айбергенҧ лы ҧ лы ҧ стаздың есімі мҽ ңгі ҿ шпейтіндігін айтса, белгілі ақын Қадыр Мырза Ҽ ли:
Ел алдында аһ ҧ рған Парызыңды ҿ тедің. Адасқанды шақырған
Тҥ нгі ауылдың оты едің – деп [2,188б.] Ыбырай Алтынсариннің қараңғы халыққа сҽ уле болғандығын, «қатты ҧ йқыдағы ел намысын сол қоңырау ҥ німен оятқандығын» аса бағалайды. Осы екі ақынның қазақтан шыққан тҧ ңғыш энциклопедист ғалым Шоқан Уалиханов жҿ нінде де ойлары бір арнада тоғысады. Мысалы, Т. Айбергенҧ лы:
Терең бойладың, Ой ойладың,
Бермек боп білім еліңе. Қолдамады ешкім, Жалғыз кҥ рестің,
Ауырлық тҥ сті беліңе – десе, Қадыр Мырза Ҽ ли: Балалық пен шалалық Бҧ рыннан бір ҧ йысқан.
Жастық пенен даналық
87 Қалай сенде сыйысқан?! Қимағанмен Қҧ декең Қазақтарға «ҽ ліпті» Қалай надан деді екен
Шоқаны бар халықты?! – деп асқан мақтанышпен айта отырып, «қас қағым ҿ мірде аз жасап, кҿ п тындырған» Шоқанға «жҧ лдыздан ескерткіш» орнату лайық деп санайды. Онысы орынды-ақ!
Айналған қымбатына қалың жҧ рттың, Жырыңнан балын жҧ ттым.
Таңдаулы «Тар жол тайғақ кешуіңнен», Еліңе шын берілген жаныңды ҧ қтым [2, 232б. ].
Бҧ л Тҿ леген Айбергенҧ лының халқымыздың ардақты азаматтарының бірі Сҽ кен Сейфуллинге арнаған жыр жолдары. Ҿ леңді оқи отырып, ақын жанын ҧ ққан ақын сезімдеріне сҥ ңгиміз. Бҧ л ҿ лең қҧ р ҧ йқасқа қҧ рылған мақтау-мадақтау емес, ақынның асқан сыйластығы, ғашықтығы. Тҿ леген Айбергенов ҿ мір сҥ рген замандағы ақын ағалар буынына кешегі алаш зиялылырының еткен еңбегі мен айтқан сҿ здері ҽ сер етпей қойған жоқ. Оларды жырға қосып, ҿ здерінің поэзия патшалығының тҿ рінен орын беру- асылды ардақтай білген сауатты адамдардың ісі. Надандықтан ҧ йқыға кеткен халықты маса болып оятқысы келген, сол жолда қҧ рбан болған Ахмет Байтҧ рсынҧ лының еңбегін елемеу мҥ мкін емес еді:
Қазақтың, ҽ сте, ҿ леңде Аз емес лағыл, Жақҧ ты... Ақмет, Ақаң, кемеңгер –
Ана тілінің бақыты! – деп Қадыр Мырза Ҽ ли Ахмет Байтҧ рсынҧ лының тіл ҥ шін кҥ рескендігін дҽ ріптесе, асыл азаматтың ҿ мірден ҿ туі барша халықтың қабырғасын қайыстырды, қайғыртты. Бҧ л жҿ нінде Файзолла Сатыбалдыҧ лы:
Айрықша артық кҿ рген ғазиз досым, Жоқ еді қысқада кек, ҧ зында ҿ шің. Алаштың қамын жеген азаматы ең
Сҥ йреген алға қарай қазақ кҿ шін, - дейді [3, 18б.]. Ал, Ғафу Қайырбеков «Ахаң туралы аңызда» Ахмет Байтҧ рсынҧ лын пайғамбар деңгейіне кҿ теріп, былай дейді:
Ал содан бастады Ахаң, тілден бҽ рін, Алғандай айдан қуат, Кҥ ннен жалын, Тазартты лас сҿ зден, кір-қоқыстан, Нҽ р қҧ йды, тіл емдеудің білген заңын [4, 96б.].
Бҧ л туындыны аңыз деп айту да қиын. Ҿ йткені мҧ нда айтылғанның бҽ рі де шындық(пайғамбар деп кҿ рсеткені болмаса).
Қазағымыздың ҽ дебиеті мен мҽ дениетінің дамуына айтарлықтай ҿ з ҥ лесін қосқан Сҧ лтанмахмҧ т Торайғыров жҿ нінде Ҽ бділдҽ Тҽ жібаев былай дейді:
Сен бауырым, сҿ нген жоқсың, Кҿ нген жоқсың сенуге.
Кең даламда аспаннан от тҿ гуге Тҧ рсың жанып қазағымның кҿ гінде [5, 112б.].
Осылар сияқты арнау жырлар аз емес. Бҧ лар қҧ рғақ сҿ з емес, ҧ лы тҧ лғалардың ҧ лы істерін дҽ ріптейтін олардың бізге мҧ ра болып қалған баға жетпес рухани мирасын келешек ҧ рпаққа жеткізу, олармен таныстыру мақсатындағы игі қадамдар. Алаш зиялыларының замандасы Кҿ дек Байшығанҧ лы сол кездегі Алаш азаматы кандай болу керек деген сҧ раққа былай деп жауап береді:
Алаштың азаматы қандай болар Елдің жаны ҿ зіңе жандай болар. Ел ҥ шін еміреніп, тебіреніп,
88
Айтқаны шекер менен балдай болар. Қанша артса да еселеп, кҿ теретін Кҿ ш басы жҥ к артатын нардай болар. Бҥ кіл елдің кҿ зі менен кҿ ңілінде
Тҿ бесінде толқыған айдай болар [6, 56б.]. Он тоғызыншы ғасырдың екінші жартысы мен жиырмасыншы ғасырдың бірінші ширегінде елі ҥ шін қҧ рбан болған асыл ерлердің еңбегі еш кеткен жоқ! Олардың бізге қалдырған рухани еңбектері ҽ лі де ҿ з қҧ ндылығын жоғалтқан жоқ, қазір де ҿ те қҧ нды. Сондай баға жетпес мҧ ралардың бірі - «Абай жолы» роман-эпопеясы. Қазір де «Абай жолы – халық жолы» деген афоризм қалыптасып кеткен. Бҧ л орынды да! Ҿ йткені, «Абай жолы» – қазақтың кҿ ркем прозасын классикалық деңгейіне кҿ теріп, ҽ лем ҽ дебиетіне кҿ ркемдік қуат ҽ келген ҥ здік туынды. Ҽ уезов ҿ зінің роман-эпопеясында қазақ халқын, оның ҧ лттық дҽ стҥ рін барлық қырынан энциклопедиялық деңгейде жан-жақты ашып кҿ рсетті. Осындай ірі тҧ лғаның асылын ардақтай білген Тҿ легендей ақынның шығармашылығынан тыс қалуы мҥ мкін емес еді. Ақын:
Оқысам тарау «Абайдан», Хабардар болам талайдан. Тілімнің ҿ ңі бҧ зылса,
Сияқты қарар шар айнам, - деп Мҧ хтар Ҽ уезовтың бҧ л шығармасы тек классикалық деңгейдегі туынды ғана емес, сонымен қатар тҧ ғырлы тілміздің таразысы етіп кҿ рсете келе:
Ҿ
сҥ йген халқы
ҥ шін, Арнаған бонда бар кҥ шін. Аяулы
сендей ағаға,
Айтады ҽ р жан алғысын – деп, халқының қалаулы азаматының абыройын асқақтата тҥ седі [1, 188б.]. Бҧ л жерде ақын ҥ ні Несіпбек Айтҧ лымен ҥ ндес келеді. Несіпбек Айтҧ лы: Жҥ гіргенге тарлық етпес кең дала, Шын жҥ йрікті анықтайды ар ғана, Сен қумадың біреулерше даңқты
Даңқ сені ҿ зі қуып келді аға – деп Тҿ леген Айбергенҧ лының ойын дамыта тҥ сетіндей [7, 56б.]. Ақынның осы сияқты арнау ҿ леңдері шығармашылығының біраз бҿ лігін қҧ райды. Жоғарыда айтылған ҧ лт зиялыларынан басқа Қасым Аманжолов, Ілияс Жансҥ гіров, Ҽ бділдҽ Тҽ жібаев жҽ не т.б. еліне елеулі азаматтарды ҿ леңіне арқау етеді. Біз жоғарыда ақын Тҿ леген Айбергенҧ лының туындыларының дҥ ниеге келуіне себеп болған дара тҧ лғалар жайында сҿ з еттік. Тҿ леген Айбергенҧ лының ҿ зі де кейінгі буын ақындардың шабытының шыңдалуына ықпал етті десек артық айтқандық емес. Бҧ л сҿ зімізге Мҧ хтар Шахановтың мына бір ҿ лең жолдары айғақ бола алады:
Бҽ йшешектің ғҧ мырындай тағдыр кешкен мҽ рт батыр, Ҿ леңінде ешбір ғасыр ҿ шіре алмас ҿ рт жатыр, Намысыңды дҽ уіріңе еткізбедің қақпақыл Міне содан ҧ лтымызды рухсыздан кҥ зетіп, Сенің жырың шекарада ҽ лі кҥ нге сапта тҧ р.
Пайымдаймын, мойындаймын сен данасың мен бала, Ҧ лтына кім жақын алыс, айқындайтын ел ғана [8, 87б.]!
Бҧ л ҿ леңнен Тҿ леген Айбергеновтің ҿ леңдерінің жасампаздығын, ҿ ршіл, ҿ міршіл екендігін байқаймыз. Тҿ леген Айбергенов жас ақындарға ҥ лгі болып қана қойған жоқ, ағалық қамқорлығын де таныта білді. Ақын ҿ мірінің айнасы ҿ леңі емес пе?! Бҧ л сҿ зімізге де дҽ лелді ақын туындысынан байқауымызға болады:
Сағындым, жаным, мен сені! Кҿ ркіңді жҥ рген қуаныш қылып, Мендей ме екен бар ағаң...
Шын інім болсаң, бас бҧ рма, жаным,
89 Ҿ сек- ғайбатқа бораған.
Қажет жерінде қатыгездік пен қаталдық керек, десек те, Адамның заңғар ҧ лылығын, сен, сағынышымен есепте [1, 215б.].
Бҧ л заңғар ақынның Мҧ хтар Шахановқа арнаған ағалық сыры, сағынышы еді. Ақын ҿ з туындыларында халқының қалаулы азаматтарын ҥ лгі ете отырып, олардың жалғасы болғандығын мақтан етеді. Ҧ лы тҧ лғаларға ҿ зінің сырты сҧ лу, іші салиқалы ойға толы сҿ з сарайының тҿ рінен орын бере отырып, ҿ зінің де даралығын, даналығын танытады.
Қазақстанның халық жазушысы Ҽ біш Кекілбаев «шағын он ҿ леңімен он миллион қазақты таң қалдырған, толғандырған» дара талант иесі Тҿ леген Айбергенов жҿ нінде былай деп сыр ақтарады: «Т. Айберргеновтің теңізді теңселтіп, шалқарды шайқалтардайқуатты екпіні қазақ поэзиясына ежелден тҽ н қасиеті, бірақ, соңғы жылдары қазақ топырағында ҽ р алуан жақсы ақындар қанша кҿ бейгенмен, осы бір қазақша айтқанда аруақты серпіп, арқалы ҿ лең Қасымнан кейін кҿ рінбей кетіп еді. «Мен марттағы найзағай кҥ ркірімін» — деп ҿ зі жазғандай, кҥ ркіреп келіп, «аймаңдай алуан дарынның» кҿ кірегіндегі ҧ шқынды тҧ тандыра білген Тҿ леген Айбергенов қазақ ҿ леңіне тҧ тас бір дҽ уір сыйлады...» [9, 8б.]. Тҿ леген Айбергенҧ лы ҿ зіндік ерекшелігі, ҽ семдігі, сыршылдығы, шыншылдығы бар поэзиясымен ерекшеленеді. Оның ҿ леңдерін оқи отырып, ақынның Ғарифолла Қҧ рманғалиевке айтқан мына бір керемет сҿ зін қайта ҿ зіне арнағың келеді: «Сендей саңлақ бҧ л ҿ мірге келер ме екен қайтадан». Иҽ , бҧ л ҿ мірге ҽ лі де сҿ з майталмандары аяқ басар. Бірақ Тҿ леген Айбергенҧ лындай тҧ лға қайталанбас!
1. Айбергенов Т. Ҿ леңдер. – Алматы: «Ан Арыс» баспасы, 2010. – 280б. 2.
3.
«Егемен Қазақстан» газеті. – Алматы, 2000ж. 4.
Қайырбеков Ғ. «Кҿ нсадақ». – Алматы: «Жас қазақ» баспасы, 1998ж. -198б. 5.
Тҽ жібаев Ҽ . Ҿ леңдер жинағы. – Алматы: «Ан Арыс» баспасы, 2010ж. – 285б. 6.
Байшығанҧ лы К. Таңдамалы жинақ. – Алматы: «Алматы» баспасы, 2008ж. - 310б. 7.
Айтҧ лы Н. Ҿ леңдер. – Алматы: «Ғылым» баспасы, 2000ж. - 280б. 8.
Кекілбаев Ҽ . «Кҿ ктемнің жазға ҧ ласар жайсаң шағы», Қазақ ҽ дебиеті, Алматы, 2000ж. жүктеу/скачать 187,02 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|