Б. Б. Мамраев ф.ғ. д., профессор, Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік

119 
 
УДК 40.2 (575.2) (04) 
 
ОБ УЧЕТЕ СОЦИОКУЛЬТУРНОГО КОНТЕКСТА 
ИЗУЧЕНИЯ НЕРОДНОГО ЯЗЫКА 
 
Кенжегалиева С.К. 
Атырауский государственный университет им. Х.Досмухамедова 
saniya.kenze@mail/ru 
 
      
В  настоящее  время  изменился  социокультурный  контекст  изучения  иностранных  языков: 
появились  условия  для  соизучения  языков  и  культур  тех  стран,  где  говорят  на  этих  языках.  Это 
соизучение  возможно  благодаря  использованию культуроведческого  подхода к  к  обучению, который 
разрабатывается  в  методике  на  основе  данных  зтнопсихологии,  культурологи,  психолингвистики  и 
других  наук.  Названный  подход  может  рассматриваться  как  эклектичный,  базирующийся  на 
специфических принципах. 
     
Чтобы сформулировать эти принципы, необходимо решить, какие идеи базисных наук должны 
быть учтены. Если говорить об этнопсихологии, то ее данные позволяют определить закономерности 
проявления  национально-психологических  особенностей  людей  как  представителей  конкретных 
зтнических  общностей  в процессе  общения  в устной  и письменной  формах. В  связи  с  этим принцип 
ориентации  на  личность  обучаемого,  на  его  способность  воспринимать  партнера  по  общению  как 
другую личность со своими нацинально-психологическими особенностями становятся наиважнейшими 
     
Следующим  принципом  является  принцип  кросскультурного  изучения  языковых  и  речевых 
средств,  выражающих  этнопсихологические  особенности  различных  личностей,  вступающих  в 
межкультурное  общение.  Реализация  этого  принципа  обеспечит  восприятие,  усвоение  и 
использование полученных знаний в прцессе формирования у обучаемых различных компетенций. 
     
На  формирвание  культуроведческого  подхода  к  обучению  неродному  языку  повлияла 
культурология,  которая  изучает  культуру  как  модель  человеческого  бытия,  определяет 
закономерности развития культуры, способы ее сохранения, освоения, передачи. Данные этой науки 
позволяют сформулировать такой принцип соизучения языков и культур, как принцип необходимости 
использования  в  процессе  обучения  культурных  текстов,  в  качестве  которых  могут  выступать  не 
только  художественные,  научные,  поэтические  тексты,  но  и  произведения  других  видов  искусств, 
которые можно привлекать в качестве наглядных пособий на занятиях. 
     
Кроме  этих  принципов  обучения  могут  быть  названы  и  другие,  а  именно:  принцип  диалога 
культур 
и 
принцип 
дидактической 
культуросообразности. 
Последний 
определяет 
отбор 
культуроведческого материала. В процессе постижения  смысла и значимости отобранного материала 
можно формировать у обучаемых представления о культуре народов, языки которых они изучают, о 
возможностях взаимовлияния  и  взаимообогащения  культур.  Принцип  диалога культур  реализуется  в 
прцессе  анализа  и  усвоения  культуроведческого  аутентичного  материала,  используемого  для 
моделирования на занятии  культурного пространства, в которое погружаются обучаемые. При этом 
важно,  чтобы  условия  общения  позволяли  формировать  поликультурную  языковую  личность, 
способную осознавать себя носителем и выразителем не одной, а двух взаимосвязанных культур, что 
помогло бы ей в дальнейшем быть культурным посредником в различных ситуациях межкультурного 
общения. 
     
Рассмотрение основных идей психолингвистики, которая ориентирована на изучение речевой 
деятельности  человека,  механизмов  речепорождения,  восприятия  и  понимания  порожденного 
высказывания, т.е. на описание  кодирования и декодирования речи в процессе общения, позволяет 
выделить  принцип  неразрывносит  перцептивного,  когнитивного,  регулятивного,  мотивационно-
побудительного  и  эмоционально-оценочного  аспектов  речевой  деятельности  в  общении  людей, 
включенных  в  систему  различных  социальных  связей.  Таким  образом,  в  процессе  обучения 
межкультурному общ5ению необходимо учитывать тот факт, что текст высказывания порождается, и 
это  зависит  от  культуры  говорящего,  социальной  среды,  в  которой  он  живет,  условий  и  формы 
общения, ситуации общения, индивидуальных особенностей общающихся людей. 
     
Чтобы  реализовать  все  то,  о  чем  сказано  выше,  было  воплощено  в  жизнь,  необходимо 
реализовать  и  такой  принцип,  как  принцип  коммуникативной  направленности  принципа  соизучения 
языков  языков  и  культур,  в  соответствии  с  которым  в  процессе  обучения  учащиеся  овладевают  не 
просто речевыми средствами, а функциями, которые эти средства выполняют.  
     
Презентация речевых средств, выражающих ту или иную интенцию, может осуществляться в 
различных  ситуациях,  где  проявляются  социально-статусные,  ролевые,  деятельстно-поведенческие 
взаимоотношения,  взаимодействия  субъектов  общения.  Эти  взаимодействия  определяют  речевое 
поведение  обучающихся,  т.е.  соблюдение  речевых  норм  в  тех  или  иных  ситуациях  общения.  Кроме 

120 
 
того, важно обеспечить овладение не только речевым, но и неречевым поведением, характерным для 
носителей  языка.  Именно  речевая  ситуация  в  этих  условиях  становится  единицей  обучения, 
моделирующей реальное общение.В ней выделяется несколько параметров межкультурного общения, 
важных  для  осуществления  рецепции  и  продукции  речевой  деятельности,  а  также  речевого  и 
неречевого  взаимодействия  общающихся.Такими  параметрами  являются:  ценностные  установки 
участников  общения,  коммуникативные  намерения  и  коммуникативные  ожидания,  статусно-ролевое 
положение общающихся, их фоновые знания и знания друг о друге, временные и пространственные 
условия общения. 
     
Описываемый  принцип  реализуется,  если  участники  общения  владеют  определенными 
знаниями  реальной  действительности  и  определенным  социальным  опытом.  При  этом  общность 
социального  опыта  говорящих –  одна  из характеристик  интерактивного  межличностного общения, и 
от  того,  насколько  совпадает  социальный  опыт  участников  общения,  зависит  степень  их 
взаимопонимания. 
    
Национальные особенности мышления и поведения находят свое проявление в языке; в свою 
очередь  язык  влияет  на  понимание  мира,  на  мышление  людей,  их  мировоззрение,  поведение.  В 
результате  складывается  определенная  языковая  картина  мира,  проявляющаяся  в  межкультурном 
общении,  где  сопоставляются  образы  культур.  Здесь  могут  возникнуть  трудности  в  понимании  и 
порождении  высказывания,  и  возможен  культурный  шок,  т.е.  состояние  удивления  или  даже 
неприятия  фактов  культуры  носителей  другого  языка.    «Национальная  когнитивная  картина  мира 
представляет  собой общее, устойчивое,  повторяющееся  в  картинах мира отдельных  представителей 
народа. В  
связи с этим национальная картина мира, с одной стороны  - некоторая абстракция, а с 
 другой  –  когнитивно  –  психологическая  реальность,  обнаруживающаяся  в  мыслительной, 
познавательной  деятельности  народа,  в  его  поведении  –  физическом  и  вербальном»[1,154]            В 
связи  с  этим  можно  выделить  еще  один  принцип  обучения  –  принцип  аккультурации,  т.е. 
использования  различных  средств,  приемов,  способов  и  форм  усвоения  личностью  новой  культуры. 
Иногда  бывает,  что  люди,  владеющие  одним  и  тем  же  языком  на  разном  культурном  и 
образовательном уровнях, не всегда могут правильно понять друг друга, и причиной здесь является 
именно расхождение культур: у них разные культурные ценности, другие поведенческие модели и т.д. 
     
Реализация  принципа  аккультурации  возможна  при  условии  использования  в  обучении 
аутентичных материалов, представляющих современную действительность страны изучаемого языка, 
а  также  обязательные  сведения,  известные    всем  носителям  иностранного  языка  и  каждому 
культурному  человеку,  при  условии  изучения  лингвострановедческого  материала,  овладения 
устойчивыми выражениями иностранного языка, речевым этикетом, жестовым языком, характерными 
знаками и символами, безэквивалентной лексикой и фоновыми знаниями. 
    
Таким  образом,  культуроведческий  подход  к  обучению  к  обучению  межкультурному 
иноязычному  общению  и  его  главные  принципы  могут  быть  описаны  с  культурологических, 
этнопсихологических и психолингвистических позиций. 
 
Список литературы: 
1. Попова З.Д., Стернин И.А. Общее языкознание. – М.: АСТ: Восток-Запад, 2007 
 
 
 
ӘОЖ 81.366.58 
 
ЕТІСТІКТІ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ҰЛТТЫҚ, ЭТНОМӘДЕНИ НЕГІЗІ 
(А.ИҮГІНЕКИДІҢ «АҚИҚАТ СЫЙЫ» ДАСТАНЫ БОЙЫНША) 
 
Тулепбергенова Р.Р. 
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті 
 
Академик М. Қозыбаев өзінің «Ұлт тілі» деген мақаласында «Барлық елді табыстыратын – тілі, 
тағдырластыратыны  –  тарихы,  сырластыратын,  мұңдастыратын,  жырластыратын  –  әдебиет, 
атамекеннің  тұтастығын,  бүгіні  мен  ертеңін  ойластыратын,  отанын  қорғауды  ұйымдастыратын  – 
мемлекеті. Ендеше тіл, әдебиет, тарих – ұлттың жаны мен қаны, рухани басшысы», –  деген өте жақсы 
пікір айтады. Иә, тіл әдеби тілге айналған тұста жаңа этнос қалыптасып, биік тұғырға қонады. Тек тіл, 
тарих, әдебиет бірігіп, кірігіп, тұтас бір рухани материк болып ұлттық болмысын тудырады.  
Осы ұлттық байланыстың бір бөлігі болып табылатын әдебиет – ғасырлар бойы қалыптасқан, 
ата-бабадан  мұра  болып  келе  жатқан  ұлттық  құндылық.  Кез-келген  ұлттың  болмысы  әдебиеттен 

121 
 
көрінсе,  сол  әдебиет  тіліндегі    фразеологизмдердің  алатын  орны  ерекше.  Бұл  тіркес  айтайын  деген 
ойға айрықша әр, мәнерлілік береді.  
Олай  болса,  әр  заманда халық осындай  сөз маржандарын талғап,  қажеттілігіне  қарай таңдап 
пайдаланылып келе жатқаны сөзсіз. Көркем шығармадағы ұлт тарихын, ұлт болмысын, дүниетанымы 
мен көзқарасын жеткізуде қызмет ететін тілдік қолданыстардың бірі – етістікті фразеологизмдер десек, 
осы  фразеологизмдердің  әрі  мол,  әрі жан-жақты пайдаланылған  жері  –  орта  ғасырлық  А.Иүгінекидің 
«Ақиқат сыйы» дастаны.  
Түркі  тектес  халықтардың  ортағасырлық  мәдени,  әдеби  және  тілдік  мұраларын  ұзақ  жылдар 
бойы  зерттеген  Е.Э.Бертельс,  А.Н.Смайлович,  С.Е.Малов,  И.В.Степлева,  Ә.Н.Нәжіп  сияқты  есімдері 
мәшһүр  кеңес  ғалымдары  қазіргі  түркі  тектес  халықтардың  ру-ұлыстық  дәуірде  бәріне  ортақ  жазу-
сызуы, әліппесі, мәдениеті, тілі, әдебиеті болған деп санайды.  
«Әрине, көне ескерткіштерді жасауға кейін аталмыш халықтарды құраған негізгі рулардың бірі 
аз, бірі көп мөлшерде қатысуы мүмкін. Соған сәйкес көне түркі әдебиеті үлгілерінің кейбіреулерінің тілі 
қазіргі ұйғыр, тіліне, енді бірі әзербайжан тіліне, енді бірі қазақ тіліне жақынырақ келеді. Алайда бұл 
белгілердің  өзі  сол  ескерткіштерді  бір  ғана  халыққа  теліп  қоюға  негіз  бола  алмайды.  Туыстас 
халықтардың бәріне ортақ мұра деу әділірек...», - деп көрсетті белгілі ғалымымыз М.Мағауин. 
Тіл тарихы, ұлт тарихы көне мұралар тілінде жатса, сол мұралар тіліндегі фраезеологизмдер –  
сол ұлттың тілдік әлемін бойына жинақтаған ой сандығы. «Қазақ тіліндегі фразеологизмдер шығу тегі 
жағынан көне түркі дәуірімен де, орта түркі заманындағы қыпшақ қауымымен де, қыпшақ қауымынан 
бөлініп  қазақтың  өз  алдына  халық,  одан  соң  ұят  болып  дамыған  дәуірімен  де  байланысты.  Сол 
дәуірлердің бәрі де фразеологизмдердің қалыптасуында өз ізін қалдарғаны даусыз» [1, 213]. 
Ә.  Болғанбайұлы  және  Ғ.  Қалиұлы  фразеологизмдердің  шығу  арналарын  нақты  атап  көрсете 
отырып, «...Бірсыпыра фразеологизмдер діни ұғымдар мен ескі әдет-ғұрыптарға байланысты. Мысалы: 
бата қылды, діні қатты, құрбан шалды, маңдайға жазды, пайғамбар жасына келген т.б.; 
Кейбір  тұрақты  тіркестердің  жасалуына  аңыздар  мен  түрлі  ұғымдар,  өткен  тарихи  оқиғалар 
негіз  болған.  Мысалы,  қайда  барса  да  Қорқыттың  көрі,  Есім  ханның  ескі  жолы,  қол  жаулық  т.б.»,  – 
дейді [1, 208-209]. 
Осы сияқты фразеологизмдер «Ақиқат сыйында» молынан қолданылады: 
Құт қонған ізгінің ол – бақыттысы, 
Ішінде теңдесі жоқ жаны бардың  [2, 69]. 
Бұлт ұялып оның берген сыйынан,  
Дұшпандары 
пұшайман жеп өтерлік [2, 70]. 
Білімді білімсіздің мыңын жеңер, 
Ол біліп білім ізін, 
теңін теңер [2, 72]. 
Келсе байлық – өсер, тасар, 
баз кешер,  
Бір күндері 
болып қалар қу аныз [2, 75]. 
Бүгін барың ертең жоқ қой жалғанда, 
Игілігің әлдекімге қалғанда [2, 76]. 
Ей, бұйырған! Бар қызыққа батсашы! 
Туды заман – шәншіп бір жатсайшы! [2, 85] 
Осы өлең жолдарындағы 
құт қону, пұшайман жеу, теңін теңеу, баз кешу, қу аңыз болып қалу, 
бүгін бар адам ертең жоқ, заманның тууы деген фразеологизмдер – түркі халықтарынан, соның ішінде 
қазақ халқының ұлттық дүниетанымына байланысты қалыптасқан фразеологизмдер. 
«Фразеологизмнің  ұлттық-мәдени  компоненттері  ретінде  фразеология  құрамына  кіретін 
эквивалентсіз  лексика  үлкен  рөл  атқарады.  Яғни  ол  –  географиялық  атаулар,  тарихи  есімдер  мен 
тарихи оқиғалар және т.б. жатады» [3, 92].  
«Ақиқат сыйында» бұл «эквивалентсіз лексика» да көптеп кездеседі.  
Зеректігі асып кеткен Аяздан, 
Әділдігі оны Наушарбан етерлік [2, 70]. 
Білмей 
Әдиб сөздерінен көз жазып, 
Көп  кісілер  босқа  жүр  ғой  сөз  жазып  [2,  88],  –  деген  өлең  жолдарында  тарихи  есімдерге  
байланысты  жасалған  фразеологизмдер  қолданылған.    Бұл  фразеологизмдерге  негіз  болған 
Аяз, 
Наушарбан, Ақмет Әдиб – тарихта болған, аттары аңызға айналған би-шешендер. 
Түркі  халықтарының,  атап  айтқанда,  мұсылман  халықтарының  тілдік  қолданысында  діни 
мағынадағы  фразеологизмдер  көп  қолданылады.  Өйткені,  Қазақ  халқы  орта  ғасырда  мұсылман  дінін 
қабылдап,  мұсылманша  хат  таныды.  Діни  фразеологизмдер  ислам  дінінің  пайда  болуымен  бірге 
жасасып келе жатқан дүние болса, ал «Ақиқат сыйы» дастаны – діни бағытта жазылған шығарма. Бұл 
шығармада қолданылған діни фразеологизмдер – қазіргі қазақ тілінде сөздік қордан мол орын алып, 
сыйыну, жалбарыну, бас ию, Алла Тағалаға құлшылық ету, оның шарттарын орындау және т.б. мәнде 
жұмсалатын  тұрақты тіркестер. 

122 
 
Ей, Алла, көп 
мүнажат етем саған. 
Ең әуелі рақымың – мен аңсаған. 
Мақтауға лайықты тіл жете ме? 
Төгейін тіл өнерін, 
жар бер маған! [2, 68] 
Тәуба қыл, шек келтіріп, желік қумай 
Тұрғанда өзің өлмен оттан сақтан! [2, 68] 
Басқа түскен бар пәледен құтылам, 
Мейріміңді төксең орны толмайтын [2, 69].  
Бұл кітапты естіп, көрген әр адам 
Шаһ атына 
дұға мен жад қылсын деп [2, 71]. 
Аз ба, көп пе – 
пешенеңе жазылған, 
Естелік пе дүниеге құныққан? [2, 80]  
Бұл  өлең  жолдарындағы 
мүнажат  ету,  жар  беру  (жар  болу),  тәуба  қылу,  шек  келтіру  (шек 
келтірмеу), мейрімін төгу, дұға қылу, жад қылу, пешенеге жазылу  деген фразеологизмдер өзінің тура 
мағынасында жұмсалады. 
Енді  бірсыпыра  діни  фразеологизмдер  мұсылман  дініне  байланысты  наным-сенімді,  мұсылман 
адамның іс-әрекетін білдіреді: 
Байлықтан не? – 
көрге жалаң кірерсің, 
Қалар мұнда кісе, себет, сандығың [2, 79]. 
Білімсіз не айтса да білмей айтар – 
Өз тілі өзінің кеп басын жұтар [2, 73]. 
Қисық жүрмей, әділдіктің тоңын ки, 
Сол болады бар киімнің тазасы [2, 74]. 
Болып ал кішіпейіл өзгерместей, 
Аластап тәкаппарлық ойды бастан [2, 78]. 
Үміт етпе жаман істеп жақсыдан –  
Тікен еккен жүзім теріп жемейді [2, 83]. 
Өзі өледі, мал қалады маңырап, 
Жұрт ұялып 
бөзден кебін пішеді [2, 86]. 
Бұл  өлең  жолдарында  ақын  мұсылмандарды  байлыққа  қызықпайтын,  түзу  жолмен  жүретін, 
таза,  иманды,  білімді,  әділ,  кішіпейіл  азамат  болуға  шақырып,  оқырманға  әсерлі  болу  үшін 
фразеологизмдерді қолданған.  
Сонымен, 
«Ақиқат 
сыйы» 
дастанындағы 
етістікті 
фразеологизмдердің 
жасалып, 
мағыналарының  қалыптасуы  мен  қазіргі  күнге  өзгеріссіз  жетіп,  актив  қолданылуында  ұлт 
менталитетінің  рөлі  ерекше.  Менталитет  сол  ұлт  жасаған,  ұрпағына  қалдырған  материалдық  және 
рухани мәдениеттерінде ғана сақталады.  
 
Әдебиеттер тізімі: 
1.  Ғ.Қалиев, Ә.Болғанбаев. Қазіргі қазақ тілінің фразеологиясы. – Алматы, 2007. 
2.  Ахмед Иүгінеки. Ақиқат сыйы. – Алматы: Ғылым, 1985. – 152 бет. 
3.  Авакова Р. Фразеология теориясы. – Алматы, 2009. 
 
 
 
ӘОЖ 81.1. 
 
ҚАЗАҚ ӘЙЕЛ БАС КИІМ АТАУЛАРЫНЫҢ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ 
 
Салимова Н.С.
 
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті 
 
Әр  ұлттың  ерекшелігі  көбінесе  этностың  салт-санасынан,  дәстүрінен,  әдет-ғұрпынан 
байқалады.  Әдет-ғұрып,  салт-дәстүр  халықтың  мәдени,  тұрмыстық,  психологиялық,  дүниетанымдық 
жағдайларына байланысты қалыптасады да, тіл арқылы сан ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа беріліп 
отырады. 
Академик  Ә.Қайдар  өзінің  «Этнолингвистика»  деген  мақаласында  :  «Халықтың  дүниетанымы 
мен болмысы оның тек тілінде сақталып, тіл арқылы көрініс тауып отыр.Әр түрлі заттың, құбылыстың 
аты-жөні,  сыр-сипаты,  қозғалыстық  қатарлар,  әдет-ғұрып,  салт-сана  мен  дәстүрлер  жайлы 
мағұлматтар  бәрі  де  кейінгі  буындарға  тек  тіл  фактілері  арқылы  ғана,  яғни  тілдегі  сөздер  мен  сөз 

123 
 
тіркестер,  фразеологизмдер  мен  мақал-  мәтелдер,  аңыз  ертегілер  арқылы  ғана  келіп  жетуі  мүмкін 
емес», - деп жазды [1.18]. 
 
Ұлт  –тіл-мәдениет  бір-бірімен  тығыз  байланыстағы  ұғымдар.Бұл  соңғы  жылдары 
қалыптаса бастаған лингвомәдениеттану пәні зерттейді.В.В.Воровьев пен В.Н.Телияның зерттеулерінің 
негізгі  ой  желісі  барысында  туды.Бұл  ғылым  саласы  лингвистика  мен  мәдениеттану  пәндерінің 
бірігуінен  пайда  бола  келіп,  этнос  мәдениетінің  тілге  әсер  етуін қарастырады.Бұған  дейін  ұлттың тілі 
мен  мәдениетінің  ерекшеліктерін,  олардың  өзара  байланысын  ғалымдар  этнолингвистика  пәнінің 
негізінде зерттеп келді. XVIII  ғасырдың соңы мен XIX  ғасырдың алғашқы жартысындағы И.Г.Гердер, 
В.Гумбольдт  еңбектерінен  этнолингвистикалық  көзқарастар  байқалады.Осындай  көзқарастарды  XX 
ғасырдың  басында  Ф.дэ  Соссюр  :  «Әр  халықтың  салт-дәстүрі  тілінде  көрініс  табады,  екінші  жағынан 
алғанда дәл тілдің өзі қалыптасуына септігін тигізеді» - деген құнды ойлар келтіреді. [2.55]  
 
Қазақстанда бұл мәселе 70-80 жылдардан бастап Ә.Қайдар, Е.Жанпейісов сияқты тілші – 
ғалымдардың еңбектерінде сөз бола бастады.Ә.Қайдаров ойына жүгінетін болсақ: «Этнолингвистика, 
егер оның түп-тамырына үңілсек, этнография мен лингвистиканың жай қосындысы емес, бір шаңырақ 
астында  әрқайсысы  өз  бетінше  тон  пішіп,  өзінің  жырын  жырлайтын  шартты  түрде  ғана  қосарласқан 
дүние  емес,  этнолингвистиканың  нысаны  –  этнос  және  оның  тілі.Тілсіз  этнос,  этноссыз  тіл  өмір 
сүрмейді» [1.18]. 
  
 Демек, этностың өткен жолы тілдің этномәдени қорында сақтаулы.Сондықтан да қазақ халқы 
туылғанда  «ит  көйлектен»  бастап,  өлгенде  «ақыретке»  дейін  денесін  киім-кешекпен  қымтап,  адам 
өмірі  үшін  аса  маңызды  киімнің  жасалуына  үлкен  мән  берген.Оны  қажетіне  тұтына  білуіне  этностың 
талғамы  мен  танымы  өте  жоғары  болған.Осыған  байланысты  ұлт  өмірінде  үлкен  мәнге  ие  болған 
бірнеше  киім  атауларының,  оның  ішінде  әйел  бас  киім  атауларының    этномәдени  табиғатын  ашуға 
тырыстық. 
 
Қазақтың ұлттық киім үлгілерінің ішінен семантикалық статусы өте жоғарысы – бас киім. 
 
Қазақ ғұрпында бас киім көріктілік пен сәнділікті, баршылықты білдіретін қасиетті  
киім  саналған.Қазақтың  «дос  аяғына  қарайды,  дұшпан  басыңа  қарайды»  дейтін  мақалы  осы  жайдан 
қалыптасқан болу керек. 
 
Қазақ  әйелдерінің  бас  киімдері  олардың жасы  мен отбасы жағдайына  байланысты  бір-бірінен 
көп  ерекшеленіп  отырған.Жазды  күні  қыздар  түрлі-түсті  жібек,  барқыт,  мақпалдан  тігілген,  төбесі 
жайпақ, дөңгелек тақия киген.Қыздардың негізгі киетін бас киімі кәмшат бөрік болған.Әйелдердің ең 
қымбат  бас  киімі  қалыңдықтың  тойға  киетін  сәукелесі  есептелген.Ері  бар  егде  тартқан  әйелдер 
әшекейі жоқ, ақ матадан тігілген бас киім киген немесе жаулық тартқан.  
 
Тақия  .  Үкілі  тақия  қазақ  қыздарының  ерекше  ұнатып  киетін  бас  киімі.Ол  ұлттық  өрнек 
мәнеріне  тігілуіне  қарай  әр  түрлі  болған.Қыздардың  тақиясы  қызыл,  күлгін,  жасыл  т.б.  түстермен, 
шұға,  барқыт,  мәуіті  сияқты  маталармен  тігіледі.Түрлі-түсті  моншақ-маржан,  алтын,  күміс  теңгелер 
және  асыл  тастармен  безендірілген.Үкінің  үлпілдек  қауырсыны  әсемдік  үшін  тақияны  төбесіне 
қадайды.Бұл  қазақ  халқының  арасына  көне  діни  ұғымға  байланысты  үкі  құсын  «қасиетті  құс»  деп 
тотем тұтқандығынан пайда болған.  
 
Тақия – кестелеп, сырып тігілген дөңгелек, жеңіл бас киім. 
 
Сәукеле  –  ұзатылған  қыз  киетін  бас  киім.Оны  арнайы  басылған  ақ  киізден  немесе  арасына 
жүн  салып  сырыған  матадан  жасап,  сыртын  арнайы  барқыт,  атлас,  мәуіті,  шұға  сияқты  қымбат 
маталармен  қаптайды.Шетіне  құндыз,  кәмшат терісі  ұсталады.Сәукеле  үш  қарыс шамасындай  болып, 
өн бойына алтын ,күміс, меруерт-маржаннан әшекей тағылып, сыртын жібек жіппен кестеленеді және 
арнайы  күмістен  жасалған  төбелдір  маңдайшасы  болады.  Сыртында  жерге  жететін  ақ  жібек  жаулық 
болады. 
 
«Сәукеле» лексемасы «сәу» және «келе» толық мағыналы екі сөзден құралған. 
«Сәу»  компоненті  көпшілік  түркі  тілдерінде  кездеседі:  көне  түркі  тілінде  say-  здоровый,  целый, 
хороший  [3.480],  тат.  сау-  целый,  чув.тыва  –  здоровый  т.б.Ал  екінші  компонентін  қарастырайық, 
.қырғ. 
күлә – «тюбетейка, надеваемая под чолму, конусообразная шапка», парсы тілінде куга – шапка 
календера; чаг. кylyk – головная повязка: азер: гүллә –башня мағыналарында берілген. 
 
Е.Жанпейісовтың  докторлық  диссертациясында «сәукеле»  сөзінің  этимологиясы жайлы  былай 
дейді:  «  компонент  сәукеле  разным  языкам: 
сау  /сәу/  из  общетюркского,  күла/күлә~кела~келе/  из 
персидского 
сау/сәу/  -  выражает  значение целый всецело,  целиком;  а  компонент  келе  как  название 
головного  убора  связан  с  его  основном  признаком  –  конусообразностью,  относительно 
удлиненностью» [4.30]. 
 
Кимешек – көбінесе ақ матадан немесе ақ жібектен тігілетін бас киім.Кимешек басты, кеудені, 
арқаны жауып тұратын болған.Оның жиектерін көмкеріп кестелейді.Жас келіншектердің бет жақтауы 
жалпақтау болып, кестесі де көркем тігіледі.Мосқал тартқан әйелдердің кимешегінің бет жақтауы тар 
болады.Бірақ  әшекеленбейді.Кимешектің  қазақ  рулары  мен  тайпаларының  өзгеше  болуына 
байланысты әртүрлі үлгілері болады. 

124 
 
 
Кимешекті  25-40  жас  аралығындағы  әйелдер  киген.В.В.Радлов  сөздігінде  «кімашак  /  kir/  - 
головной  убор  старых  женщин»  деп  түсіндіреді.Әйтсе  де,  маңдайы  оқалы,  биік  сұлама  кимешек 
әйелдің өңіне салтанатты кейіп береді. 
Жаулық  –  әйелдер    басына  тартатын  орамал.Жаулықтың  жібектен,  матадан,  жүннен  жұқа 
етіп  тоқылғаны  да,  қалың  етіп  тоқылғаны  да  болады.Жүннен  қалыңдап  тоқығанын  «бөртпе»  деп 
атайды.Жібектен не матадан шашақ шығармай тоқыған түрін «салы» деп те атаған.Қазақ әйелдерінің 
жас  ерекшелігіне  қарай  жаулық  әртүрлі  болады.Бұл  сөз  түркі  тілдерінің  бәрінде  де  кездеседі.Түркі 
тілдерінің  этимологиялық  сөздігінде  бұл  сөзге  төмендегідей  анықтама  береді:  «йағлиқ  аргументируя 
это тем, что значение «полотенце» -«то,чем вытирают жир». М.Асамутдинов бұл сөздің түбірін 
jap деп 
алып, «накрывать, покрывать» деген мағынаны білдіреді дейді. 
 
Жаулықты  бертін  келе  «орамал»  деп  атаған  В.В.Радлов 
жаулық  сөзін  екі  компоненттен 
(жау+лық )  тұрады дейді де, бірақ этимологиялық жағын анық көрсетпейді.
  
 
Бүркіншек – басқа салатын жамылғы. 
 
Ақ бүркеншік салған жұрт,  
 
Ал ендігін жаққан жұрт 
 
Қызыл маржан таққан жұрт (Едіге батыр) – деген өлең жолдарындағы мысалдан «Қазақ тілінің 
түсіндірмелі  сөздігіндегі»  бүрке  ~бүркеулі~  бүркеусіз~бүркеншікті  т.б.  сөздердің  бір  түбірден  өрбіп, 
бүркеу яғни жамылу мағынасында дәл келетінін байқаймыз. 
 
Бұл сөз XIғ.түркітанушысы М.Қашқаридың сөздігінде: «бүрүншүк- қатындар бүркенетін нәрсе» 
деп түсіндіреді. 
 
Бөрік –елтіріден, аң терісінен істелген, матамен тысталған, құлақсыз бас киім. 
 
Бөрік қазақтың ертеден келе жатқан ұлттық бас киімі болып, қыстық және жаздық бөрік болып 
бөлінеді.Қыстық  бөрік  ішіне  жүн  немесе  мақта  салып  тігіледі.Ал  жаздық  бөрік  мақта  салынбай,  қос 
астарланып тігіледі. 
 
«Бөрік» сөзі түркі тілді халықтардың бәріне  ортақ сөз.Бұл лексеманың этимологиясы жайлы 
ғалымдар  әртүрлі  пікір  айтады.Көрнекті  түркітанушы  ғалым  Н.К.Дмитриев  бөріктің  аң  терісінен 
жасалуына байланысты бұл атауды 
«бөрі» сөзімен байланыстырады.В.В.Радлов «кәмшат-камчатский 
боберь» дегеннен шыққан дейді де, мынандай мысалдар келтіреді: камчат бурік – шапка из бобрового 
меха» [5.493]. 
 
Э.В.Севортянның пікірінше «борик – бо+рук – бурук и далее борк – бурк представляет собой 
производное, образовавшееся с помощью отглагольно-именного аффикса- /а/ - к от глагола бору-буру 
«покрывать».  Причем,  «борк//бурк»  и  все  остальные,  односложные  формы  представляют  собой 
вторичные  образования,  явившиеся  результатом  редукции  закрытого  гласного  второго  слога  и 
стяжения двусложной производной обновы в односложную» [6]. 
 
Біз  Э.В.Севортянның  пікірімен  келісеміз.Көне  түркі  тілінде 
burk-«шапка»  мағынасында 
қолданылған.Етістіктен  (-ық,  -к,-к,  -ақ,  -ек)  есім  тудырушы  жұрнақ болғандықтан 
бөрік  сөзін  туынды 
түбір  (бор+ік)  деп  қарап,  бұл  сөздің  сөз  тудырушы  моделін  тіліміздегі  бөлік,  қонақ,  көрік  есім 
сөздермен  және  ішік,  етік,  көйлек  т.б.  киім  атауларымен  салыстырамыз.Сөйтіп, 
бөрік  сөзі  бүр-бүру, 
бүркес  етістігімен  де  байланысты  болу  керек  деп  топшылаймыз.Себебі,  монғол  тілінде  «бүрээс  – 
покрышка, покрывало; бұрхээк – покрывать, накрывать сверху» мағыналарын берген. 
 
Қорыта  айтсақ,  киім-кешек  атаулары  –  этностың  күллі  тұрмыс-тіршілігін  айқындаудың  таным 
айнасы,  саналы  ғұмыры  мен  ғасырлар  мәдениетінің  тұнып  тұрған  мұражайы.  Киім  арқылы  оның  иесі 
қай  елдің  өкілі  екенін,  әдет-ғұрпы  мен  салт  –дәстүрі,  әлеуметтік  –иерархиялық    мәртебесі  мен 
қызметін т.б. белгілерін ажыратуға болады. Демек, киімнің негізгі функциясы – табиғи ортаның суығы 
мен ыстығынан, жауын-шашыны мен жел-құзынан қорғаумен қатар, ұлт жаратылысының қалыптасуы 
мен  кемелденуінің  ұзақ  ғұмырнамалық  рухани  парасат  келбетін  танытатын  этнографиялық, 
философиялық,  мифологиялық  әрі  тәлім-тәрбиелік  түрлі  қыр-сырынан  ақпарат  беріп,  бойына  сан 
алуан қызмет жүктеген синкретті ұғым. 
 

жүктеу/скачать 5,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: