ВЛИЯНИЕ ПРОЦЕССА САМООБРАЗОВАНИЯ

213
развития личности; в­третьих (это и главное), у человека психические процессы «не остаются только 
процессами, совершающимися самотеком, а превращаются в сознательно регулируемые действия или 
операции, которыми личность как бы овладевает и которые она направляет на разрешение встающих 
перед ней в жизни задач».
В психических процессах проявляются психические свойства личности, а сами психические процес­
сы, в свою очередь, выполняя определенную роль в жизни личности, переходят в ее свойства. Поэтому 
они не должны изучаться в отрыве друг от друга. Изучение психологической стороны деятельности, 
продолжает С.Л. Рубинштейн, «является не чем иным, как изучением психологии личности в процес­
се деятельности». В контексте сказанного представляется справедливым выделение в личности двух 
основных составляющих – потребностно­мотивационной и познавательной сфер личности. В первую 
входят потребности, мотивы, интересы, эмоции, воля, задатки и способности, темперамент и характер; 
во вторую – ощущения, восприятие, внимание, память, представления, воображение, мышление. 
Самообразование выступает средством самосовершенствования молодого человека, поскольку спо­
собствует  развитию  различных  сфер  личности  –  интеллектуальной,  волевой,  эмоциональной,  моти­
вационной и других. В университетской практике обнаруживается также факт рассмотрения оценки 
самообразования только с позиции интеллектуального труда, подчас ориентируясь на самообразование 
студентов как средство развития только интеллектуальной сферы. Однако в самообразовании и через 
самообразование формируется личность, развиваются как интеллектуальная, так и волевая, эмоцио­
нальная, мотивационная сферы личности, моральные качества человека. Это весьма значимая деятель­
ность для современного специалиста, который должен не только обладать знаниями, умениями в своей 
профессиональной области, но и иметь опыт творческой работы, а также опыт эмоционально­ценност­
ного отношения к окружающему природно­социальному миру, знания и опыт управления собой. 
Осознание молодежью значимости самообразования для личностного развития и карьерного про­
фессионального роста позволяет повышать качество подготовки специалистов любого профиля. 
Самообразование представляет процесс работы над собой, процесс самосовершенствования. Эффек­
тивность самореализации в этом отношении зависит от способности студента успешно осуществлять 
самопознание,  самопрограммирование,  самоорганизацию,  саморегуляцию,  самоконтроль.  Будущий 
специалист может осознать самообразовательную деятельность как личностную и социальную цен­
ность в процессе формального и неформального взаимодействия с педагогами, представляющими ему 
такие виды индивидуальной, групповой и коллективной деятельности, которые обеспечивают оценку 
результатов его самостоятельной работы. 
Как показал опрос педагогов, процесс самообразования реально влияет на развитие личности сту­
дента. Большинство педагогов (83,6%) считают, что самообразовательная деятельность студентов не­
посредственно влияет на развитие интеллектуальной, эмоциональной и волевой сфер личности сту­
дента, на становление и развитие нравственных качеств, формирование мировоззрения и ценностных 
ориентаций. Влияние самообразовательной деятельности на целостность развития личности молодого 
человека определяется активным творческим характером таковой, в которой реально задействованы 
интеллектуальные, духовные, психофизические силы студентов. Но развитая, целостная личность об­
ладает, как утверждают наука и практика, таким системообразующим качеством, как свобода выбора 
действий, поступков, поведения и деятельности человека. Поэтому нам были небезынтересны ответы 
педагогов на данный вопрос. Большинство из них (80%) ответили позитивно, что свидетельствует о 
неплохой корреляции в направленности педагогов на развитие личности студента и формирование у 
него  интереса  к  самообразованию.  Вместе  некоторые  педагоги  (9%)  не  обнаруживают  связи  между 
процессом самообразования и личностным развитием студента, что вызывает удивление и сожаление, 
а 11% педагогов испытывали затруднение с ответом на данный вопрос.
В целом самообразование, влияя на развитие личности студента как будущего специалиста с выс­
шим образованием, обеспечивает:
– укрепление мировоззренческих основ личности, профессиональную направленность, развиваю­
щие необходимые способности;

214
– совершенствование психических процессов, состояний, профессионального опыта;
– повышение чувства долга, ответственность за успех профессиональной деятельности, в связи с 
чем рельефнее выступает индивидуальность студента;
– рост притязаний личности студента в области своей будущей профессии;
– на основе интенсивной передачи социального и профессионального опыта и формирования лич­
ностных качеств устойчивое формирование общей зрелости и устойчивости личности студента;
– увеличичение удельного веса самовоспитания студента в формировании качеств, опыта, необхо­
димых ему как будущему специалисту;
– развитие профессиональной самостоятельности и готовности к будущей практической работе.
Психологическое развитие личности студента – это диалектический процесс возникновения и раз­
решения противоречий, перехода внешнего во внутреннее самодвижение, активной работы над собой. 
Литература:
1. Бондаревский В.Б. Воспитание интереса к знаниям и потребности к самообразованию: Книга для 
учителя. – М.: Просвещение, 1985. – 144 с. 
2. Ильина Т.А. Педагогика: Курс лекций. – М.: Просвещение, 1984. – 496 с. 
Түйіндеме
Бұл  мақалада  өз  бетімен  білім  алу  үрдісінің  студенттердің  тұлғалық  қалыптасуына  әсері  қарас­
тырылған. «Тұлға», «өз бетімен білім алу» терминдеріне анықтама беріліп, аралық ғылыми байланысы 
көрсетілген.
Summary
Article reviews the influence of self­sustained education on the process of personality formation. Definitions 
to the terms «Personality» and «Self­sustained education» are given, as well as inter­relation between them. 
УДК 811.161.1.(082)
ЭВФЕМИЯ – ЯЗЫКОВАЯ УНИВЕРСАЛИЯ
Е.П. ИВАНЯН, С.И. АЙТАСОВА,
Поволжская государственная социально-гуманитарная академия, 
г. Самара, Россия
Языки мира можно фактически рассматривать как многообразные 
вариации одной и охватывающей весь мир темы – человеческий язык.
Р.О. Якобсон
Эвфемия как система языковых предпочтений носителей языка является языковой универсалией. 
Языковая универсалия – это некий признак, закон, свойство, тенденция, присущие всем языкам или 
языку в целом.
Изучение языковых универсалий имеет долгую историю. Первыми исследованиями в этом направ­
лении явились античные грамматики, создавшие учение о частях речи, которые должны присутство­
вать во всех языках. Сам термин «универсальная грамматика» (grammatica universalis) начали употреб­
лять  с  ХIII  в.  Изучение  универсалий  связано  с  попытками  ученых  найти  общие  явления  в  области 
грамматики.

215
Возобновление интереса к языковым универсалиям относится к середине XX в., когда в 1961 г. в 
Нью­Йорке состоялась специальная конференция по языковым универсалиям, которая определила круг 
проблем, связанных с изучением универсалий. С этого времени лингвистические универсалии стано­
вятся объектом исследований, главным образом, в США и СССР. Лингвистика универсалий выявляет 
общие черты, присущие всем языкам Земли.
С точки зрения собственно лингвистической, универсалии подразделяются по уровню, с которым 
они соотносятся, – на фонетические, грамматические, семантические.
Изучением фонетических универсалий занимался выдающийся российский лингвист первой поло­
вины ХХ в. князь H.С. Трубецкой.
Грамматические универсалии. Американский ученый Ч. Хоккет указывает, что в каждом человече­
ском языке существует, по крайней мере, два основных уровня грамматической организации – морфо­
логия и синтаксис.
Сложные проблемы универсалий возникают в области семантики. Некоторые лингвисты выступали 
против установления каких­либо универсальных семантических закономерностей. Прямо противопо­
ложной точки зрения придерживались русские А.А. Потебня, М.М. Покровский, Р.А. Будагов. Последний 
писал: «Можно утверждать, что известные формально­логические закономерности мышления (расши­
рение и сужение значений, различные случаи переноса значений и т.д.) лежат в основе и общих зако­
номерностей лексики любого языка». Сравним высказывание Е. Куриловича: «Существуют определен­
ные универсалии, управляющие историей языка независимо от его индивидуальных черт». Наиболее 
полная и обстоятельная классификация семантических универсалий предложена английским языкове­
дом С. Ульманом в работе «Семантические универсалии» (1970).
Таковы примеры некоторых семантических универсалий.
Обозначения эмоций и эмоциональных состояний восходят к обозначениям физических и физиоло-
гических ощущений. Сравните родство слов в русском языке горе – горький; грусть – груз, грузный; 
печаль – печет; тоска – тошно; стыд – стужа; гнев – огонь и др.). 
Во многих языках обозначения рельефа восходят к обозначениям частей человеческого тела, так 
называемая метафора антропоморфического типа. Например, горный хребет, устье и рукав реки, по-
дошва и подножие горы, перешеек, губа «название морских далеко вдающихся в сушу заливов и бухт 
на севере» (Онежская губа, Лысая гора, Морское око (озеро в Татрах). Антропоморфическая (то есть 
основанная на сравнении с человеком) метафора широко распространена. Например, относительно не­
давно в разных языках слова со значением «орган дыхания» развили новое значение – «массивы зеле­
ных насаждений; парки, скверы», ср. русское легкие гóрода и англ. The lungs of London.
Примечание. Наблюдая подобные антропоморфные метафоры, один итальян ский автор ХVIII в. за­
метил: «Невежественный человек делает себя мерилом Вселенной» [7, с. 277]. 
– Во всех языках имеет место переносное (метафорическое или метонимическое) употребление 
значений слов. С. Ульман обнаружил три тенденции метафорического переноса значений: одна – сфера 
осязания, которая является самым распространенным исходным пунктом метафоры; другая – слуховое 
восприятие, являющееся самым распространенным конечным пунктом; третья – переходы от менее 
тонких к более тонким органам чувств, которые наблюдаются гораздо чаще, чем наоборот.
Универсально в человеческом языке табуирование, то есть запрет на употребление слишком гру­
бых, неподобающих слов, вызывающих неприятные чувства (обиду, страх и т. п.). Наиболее разно­
образно и частотно табуирование животных. Так, например, русское слово медведь является древним 
эвфемизмом, то есть заменяющим наименованием. Оно образовалось из описательного оборота «тот, 
кто есть мед» – медоед.
Эвфемия – это сложное, многогранное явление. Эвфемия является языковой универсалией, имеет 
три взаимосвязанных аспекта: социальный, психологический и собственно лингвистический [4, 4].

216
Социальный аспект – это лежащие в основе эвфемии социальные, а именно моральные, религиоз­
ные и политические мотивы. Именно под их воздействием прямые наименования предметов и явлений 
вызывают отрицательную оценку, становятся запретными и заменяются приемлемыми обозначениями.
Под психологическим аспектом понимается тот эффект смягчения высказывания, который сопут­
ствует эвфемистической замене. Старое прямое наименование предмета или явления вызывает нега­
тивную эмоцию (страх, стыд, неловкость, отвращение). Новое косвенное наименование нейтрализует 
эту эмоцию.
При лингвистическом подходе в изучении эвфемии определяются признаки и условия употребления 
эвфемизмов.
Для доказательства того, что эвфемия является языковой универсалией, приведем примеры эвфеми­
стических замен из разных языков мира.
Так, во французских газетах сообщается, что в Париже начался суд над 76­летним Робером Денаром, 
французом, которого иногда называют главным авантюристом ХХ века. На счету бывшего «солдата 
удачи» около десяти переворотов: в Конго, Нигерии, Анголе. В текстах газет употреблен эвфемизм 
солдат удачи вместо прямого обозначения наемник.
Американские газеты поместили обращение Джорджа Буша к американскому народу о войне в Ира­
ке: Я знаю, что семьи наших военных молятся о том, чтобы те вернулись домой целыми и невредимы-
ми. Миллионы американцев молятся вместе с вами. Но военные вернутся домой не раньше, чем миссия 
будет выполнена (Российская газета. 2003. 21 марта). Сочетание миссия будет выполнена эвфемисти­
чески заменяет сочетание война будет закончена. 
По свидетельству В. Овчинникова, сейчас в Японии открыто 1300 «Центров серебряных трудовых 
ресурсов». Они подбирают для пожилых посильные рабочие места. 
Огромной популярностью в Японии пользуется ассоциация «Вторая жизнь». Там есть школы баль­
ных танцев, кружки чайной церемонии и икебана, курсы иностранных языков. Именно пенсионеры 
были главными телезрителями уроков русского языка на канале «Эн­Эйч­Кей», для чего приглашали 
дикторов из Москвы (В. Овчинников, 2004). Конечно, красивое название центра серебряных трудовых 
ресурсов (вместо прямого обозначения центра стариков, претендующих на рабочие места) и ассо­
циации вторая жизнь (вместо прямого названия ассоциации стариков и старух) являются современ­
ными японскими эвфемизмами.
В известной комедии А.Н. Островского «Свои собаки дерутся, чужая не приставай» Бальзамино­
ва советует сыну Мише, незадачливому кавалеру, вставлять в разговор с дамами французские слова. 
«Коль человек или вещь какая­нибудь, как про нее сказать? Дрянь? Это как­то неловко. Лучше сказать 
по­французски: «Гольтепа!» Слово гольтепа в русской речи смягчает прямое обозначение дрянь. Уче­
ные указывают, что варваризмы часто выполняют эвфемистическую функцию [1].
На  универсальность  эвфемии  указывают  своего  рода  «облагораживающие  переименования»  [см. 
подробнее 2], мотивированные семантикой иноязычных слов, способствующих возникновению «не­
приятных ассоциаций» у говорящих, например, Жигули – Лада. «Жигули» – торговая марка семейства 
автомобилей Волжского автозавода. Однако поскольку в ряде европейских стран слово «жигули» по­
требители  ассоциировали  с  сомнительным  понятием  жиголо,  то  на  внешнем  рынке  торговая  марка 
«Жигули» была вскоре заменена на «LADA». Ладой автомобиль был назван для экспорта.
Функционирование эвфемии как языковой универсалии интересно рассмотреть на примере сопо­
ставления нескольких языков в русле определенной лексико­семантической группы. Например, при 
сравнении материалов «Словаря эвфемизмов русского языка» [6], словаря польских эвфемизмов 
А. Дамбровской [8].
Так, например, сравнительный анализ эвфемистических наименований «туалетной темы» в русском, 
польском и английском языках позволяет выявить черты общего и особенного в способах и приемах 
эвфемизации, а также в понятийном и собственно лингвистическом аспектах эвфемии в разнострук­

217
турных языках. Как известно, русский и польский относятся к языкам флективного строя, английский 
является аналитическим.
«Анализируемая предметно­понятийная (деликатная) сфера подвергается строгому табуированию 
в трех сопоставляемых лингвокультурах. При этом традиционно не вербализуемыми в данных языках 
считаются как слова, называющие те или иные физиологические отправления организма, продукты 
жизнедеятельности  человека,  так  и  наименования  мест,  сосудов,  связанных  с  осуществлением  этих 
отправлений [3,53].
Лингвистика универсалий, как и типология, – это авангард эмпирического знания в науке о языке. 
Типология и лингвистика универсалий – это две ветви общего языкознания, эмпирически исследующие 
язык. Благодаря этим отраслям, по­видимому, уже сейчас лингвистика в состоянии понимать языки во 
всей их сложности, в единстве и разнообразии; видеть в языках универсальный язык человечества и 
вместе с тем понимать, в чем уникальность каждого из нескольких тысяч языков мира.
Литература:
1. Андреев В.В. Деформация фразеологизмов как средство эвфемизации (на примере произведений 
З.Н. Гиппиус) // Исследования по истории и теории языка к LXX­летию Р.И. Тихоновой: Сб. статей. – 
Самара, 2007. – С. 15­21.
2. Иванян Е.П., Айтасова С.И. Облагораживающее переименование как инструмент оптимизации 
гуманитарного образования // Высшее гуманитарное образование XXI века: проблемы и перспективы: 
Материалы VII Международной научно­практической конференции. – Самара, 2012. – С. 123­127.
3. Иванян Е.П., Кудлинская Х., Никитина И.Н. Деликатная тема на разных языках: Монография и 
словарь эвфемизмов деликатной темы / Под общ. ред. Е.П. Иванян. – Самара, 2012.
4. Кацев А.М. Языковое табу и эвфемия. – Л., 1988.
5.  Москвин  В.П.  Эвфемизмы  в  лексической  системе  современного  русского  языка.  –  Волгоград, 
1999. 
6. Сеничкина Е.П. Словарь эвфемизмов русского языка. – М., 2008.
7. Ульман С. Семантические универсалии // Новое в лингвистике. Вып. 5. Языковые универсалии. – 
М., 1970. 
8. Dąbrowska A. Słownik eufemizmów polskich. Czyli w rzeczy mocno, w sposobie łagodnie. – Warszawa, 
1998. 
Түйіндеме
Мақалада  эвфемизм  құбылысы  тілдік  универсалий  ретінде  қарастырылады.  Тілдік  универсалий­
ге,  оның  зерттелу  тарихына  қысқаша  сипаттама  беріліп,  семанитикалық  универсалийге  мысалдар 
келтіріледі. 
Әлемнің түрлі тілдерінен эвфемистік белгіге келтірілген мысалдар арқылы эвфемизмнің тілдік уни­
версалийге жататыны, тілдік универсалий ретіндегі эвфемия әлем тілдерінің әрқайсысының бірегейлі­
гін түсіну жолдарының бірі екені дәлелденген.
Summary
In the article, euphemism is reviewed as a universal happening. A brief description is given about linguistic 
universal, its history of studies and several examples of semantic universals. 
Through relevant examples of euphemisms from different languages, author proves that euphemism be­
longs to language universal and that every world is unique its own way.
28-0124

218
ӘОЖ 809.434.2:801.556:398
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ КОМПАРАТИВТІК ЖАҒДАЯТТАРДЫҢ 
КОНЦЕПТУАЛДЫҚ ҚҰРЫЛЫМДАРЫ
 
Ш.Т. ҚАНЗАДАЕВА, 
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті, 
Қазақстан Республикасы
Концептінің  таза  лингвистикалық  жағы  белгілі  тілдік  таңбаның  семантикасымен  айқындалса, 
когнитивтік  тұрғыдан  ақпараттық  бірлік,  адамның  психикасында  орын  алатын  ментальды  лексикон 
бірлігі ретінде сипатталады. Концептінің мәдениеттанымдық бөлігі құндылық аспектісімен, ұғымдық 
және  бейнелік  элементтермен  өлшенеді.  Концептінің  құндылық  аспектісі  оның  мәдениеттанымдық 
маңыздылығымен анықталады, яғни құндылық баға – концепт қалыптасуының қажетті шарттарының 
бірі. 
Сонымен, концептінің ұғымдық негізі үш құрылымдық бөліктен тұрады: сол мәдениет тұлғалары­
ның  әрбіріне  белгілі  және  маңызды  болып  табылатын  негізгі  өзекті  белгі;  мәдениет  тұлғаларының 
белгілі бір тобына ғана өзекті болып саналатын қосымша немесе бірнеше қосымша енжар белгілер; 
күнделікті өмір барысында байқала бермейтін, тек мамандар үшін ғана белгілі концептінің ішкі фор­
масы. Сондықтан да концептілер социумның коммуникативтік қажеттіліктеріне қызмет көрсету тұр­
ғысынан  олар  жекелік,  микротоптық,  макротоптық,  ұлттық,  жалпыадамзаттық,  өркениеттік  деп  бө­
лінеді. 
Қазіргі таңда «схема» терминімен қатар фрейм, сценарий, скрипт, т.б. терминдері де қолданылып 
жүр.  Ойлау  схемалары  адам  жадында  сақталатын  тәжірибені  тілдік  және  тілдік  емес  формада  да 
ұйымдастыруы  мүмкін.  Сол  себепті  кейбір  ғалымдардың  пікірінше,  біз  жадымызда  тілге  дейін  бо­
латын  және  тілдік  те  фреймдерді  сақтай  аламыз.  Ал  басқа  бір  ғалымдар  тобының  пайымдауынша, 
барлық фреймдер тілдік мәртебеге ие болып келеді. Тіл арқылы игерілетін когнитивтік құрылымдар 
мен тәжірибенің бөлек элементтерінің жиынтығы ғаламның тілдік бейнесін құрайды.
Осыдан  тілді  тек  лексикалық,  грамматикалық,  фонологиялық  бірліктер  жүйесі  және  белгілі  бір 
этномәдени және әлеуметтік мән­мәтінде жүзеге асырылатын коммуникативтік әрекеттер ережелерінің 
жүйесі деп қарастыру жеткіліксіз. Өйткені тіл ғалам туралы вербалды білімдер жүйесі де болып табы­
лады. Қазіргі кезде тілді зерттеу практикасында ең белгілі когнитивтік құрылымдар ретінде «фрейм» 
мен «концепт» танылып жүр.
Ғалым Н. Уәли бұл когнитивтік құрылымдарға мынадай анықтама береді: «Тіл – ойды құраудың 
және  оны  сыртқа  шығарудың  ең  басты  құралы.  Ақпаратты  кодқа  салудың  екі  формасы  бар.  Бірі  – 
когнитивтік, екіншісі – тілдік. Ақиқат дүниеден алынған деректер санада концепт, фрейм, скрипт, сце­
нарий, пропозиция, образ, т.б. когнитивтік құралымдар арқылы репрезентацияланады.
Фрейм  –  стереотипті  ситуацияның  ойбейнесі.  Осы  аталған  когнитивті  жасалым  стереотипті 
денотаттық  ситуациямен  байланысты.  Денотаттық  ситуация  стереотипті  болады.  Фреймнің  тағы 
бір маңызды категориялық ерекшелігі – тілдік және тілдік емес білімді біртұтас когнитивті бейнеге 
(образға) айналдыра алатын құрылымдылығы. Фреймнің тағы бір ерекшелігі – оны екінші реттегі но­
минация  арқылы  объективтендіруге  болатыны.  ...Фреймнің  міндетті  белгілері  оның  пропозициялық 
құрылымдары арқылы объективтенеді. ...Стереотип ситуацияның типтік белгілері жаңа концептімен 
ассоциацияланады да, вербальданып, екінші реттегі номинацияға айналады» [1, 45­47].
Біздің  зерттеу  материалымызға  байланысты  компаративтік  жағдаяттар  фреймдік  құрылымдар 
болып  табылатындықтан,  біз  фрейм  ұғымы  мен  оның  басқа  когнитивтік  құрылымдар  жүйесіндегі 
орны  мәселесіне  кеңінен  тоқталуды  жөн  деп  санадық.  Мәселен,  орыс  ғалымы  А.П.  Бабушкинның 

219
тұжырымдауынша, фрейм концептінің бір түрі болып табылса [2, 19], ал И.А. Стернин мен Г.В. Быко­
вaлар оны гештальттың бір түрі деп санайды [3, 63].
Біздің ойымызша, менталды репрезентацияның бір түрі ретіндегі фреймнің ерекшелігі жалпы тіл­
дік тұлғаның жеке, индивидуалды қасиеттерімен де, сонымен бірге кодталатын көрініс өзгешелігімен 
де айқындалады. Мысалы, «өнер» фреймі гештальт ерекшеліктерімен сипатталады, өйткені қисынды 
қатынастарды да (гипер­гипонимиялық, партонимиялық, метонимиялық) жүйеге түсіреді, сондай­ақ 
түрлі модалдық (есту және көру) танытатын бейнелі көріністерді де жүйелейді. 
Фрейм  ұғымының  когнитивтік  интерпретацияларында  тағы  бір  өзгеше  анықтамасы  бар.  Бұл 
анықтама бойынша фрейм концепт түрі емес, оның менталды көрінісінің формасы, яғни концептуалдық 
құрылым, менталдық кеңістіктің бірлігі болып саналады [4]. Сонымен фрейм концептінің менталды 
репрезентациясының бір тәсілі ретінде түсіндіріледі.
Сондықтан  да,  біздің  түсінігіміз  бойынша,  фреймді  концепт  ретінде  қабылдаудан  гөрі,  одан  да 
жоғарғы деңгейдегі когнитивтік құрылым, концептілердің өзара әрекеттестікке түсудің бір түрі, мен­
талды кеңістік ұйымдастырылуының тәсілі мен формасы деп санаған дұрыс. 
Фрейм  ұғымы  мен  өріс  (лексикалық,  семантикалық,  ұғымдық)  теориялары  бір­бірімен  тығыз 
байланысты. Көптеген ғалымдардың (Ч. Филлмор, Н.С. Болотнова, И.А. Тарасова және т.б.) зерттеу 
нәтижелерінің  негізінде  семантикалық  өріс  пен  фрейм  арасында  төмендегідей  айырмашылықтарды 
атап көрсетуге болады:
а)  фрейм  типтік  жағдаяттардағы  типтік  байланыстарды  айқындайтын  тұрақты  құрылым,  өріс 
құрылымы  фреймге  қарағанда  соншалықты  тұрақты  емес,  ол  ассоциативті  нақты  кей  жағдайларда 
индивидуалдық  сипатқа  ие  бола  алады;  ә)  фреймнің  бастамасы  –  жағдаяттық  жақындық,  өрістікі  – 
ассоциативтік­семантикалық болып табылады; б) фреймнің құрылымдық ұйымдастырылуы түйіндер 
арқылы жүзеге асырылса, өрістің өзегі, орталығы мен  перефериясының арасындағы шектері айқын 
емес, жылжымалы; в) фреймнің лексикалық репрезентациясы тақырыптық топқа сәйкес келіңкірейді, 
семантикалық өрістің менталды үлгісі «концептуалдық өріс» терминін енгізуді қажет етеді.
Өріс теориясына қатысты зерттеулер көркем сөз семантикасын қарастыруда кеңінен пайдаланыл­
ды. Бұл зерттеулерде семантикалық (ассоциативтік­бейнелі, мән­мағыналық) өрістер автордың жеке 
стилінің ерекшеліктерін, жазушының тілдік және концептуалдық ғалам бейнесін көрсетудің бір тәсі­
лі  ретінде  қарастырылады.  Мәселен,  ғалым  Н.С.  Болотнованың  пікірінше,  мәтіннің  ассоциативтік­
мағыналық өрістері авторлық концептілерді репрезентациялаудың бір тәсілі болып саналады [5, 243­б.].
И.А.  Тарасова:  «Егер  фрейм  мен  концептуалдық  өрісті  екі  басқа  когнитивтік  құрылымдар  деп 
қарайтын болсақ, онда фреймдік және өрістік құрылымдарды ажыратып көрсететін негізгі белгілер 
ретінде ассоциациялардың типтік немесе индивидуалдық дәрежелері мен олардың рационалды және 
эмоционалды сипаттары болуы қажет», – деп санайды [6, 117].
Ал Н.Ф. Алефиренконың анықтауы бойынша: «...фрейм, концепт және гештальт сияқты когнитивтік 
құрылымдар  көп  жағдайда  генетикалық  рұрғыдан  этноэйдемалармен  тығыз  байланысты.  Яғни 
ғаламның  ұлттық­тілдік  бейнесінің  ерекшелігін  айқындайтын  архетиптік  бейнелермен  байланысты. 
Олар дискурсивтік­прагматикалық факторлар (оқиғалар, жағдаяттар, пресуппозициялар, т.б.) арқылы 
репрезентацияланады» [7, 82]. Автордың пікірінше, концепт – әмбебап лингвокогнитивтік құрылым. 
Оның өзегін интенсионалды (заттық­бейнелі) мән­мағыналар құраса, шеткері аясы имплицитті мағы­
налардан тұрады. 
Сонымен бірге ғалым гештальт ұғымына да анықтама беруге талпыныс жасайды. Ғалымның пай­
ымдауынша: «Гештальт жанама­туынды бірліктердің дискурсивтік­когнитивтік семантикасын қалып­
тастыруда жетекші қызмет атқарады» [7, 82]. Себебі гештальт­танымның сезім және рационалды эле­
менттерін бірлікте көрсететін концептуалдық құрылым.
Алайда,  ең  дефинициясы  нақтыланбаған  когнитивтік  құрылым  фрейм  болып  саналады.  Фрейм­
нің  бірнеше  дефинициясын  келтіруге  болады:  «Фрейм  –  лексемалармен  репрезентацияланатын 
концептілердегі білімдер мен тәжірибелерді схемаға келтіретін ерекше когнитивтік құрылым» (Ч. Филл­

220
мор); «Фрейм – ұғымдар жүйесі. Бірақ оның біреуін түсіну үшін сол ұғым кіретін бүкіл құрылымды 
ұғыну қажет» (В.З. Демьянков); «Фрейм – белгіленуші туралы білімдердің сатылы ұйымдастырылған 
жүйесі» (Е.Г. Беляевская); «Фрейм – базистық элементтер. Оларды зерттеуші тек жағдаят барысын­
да ғана ажырата алады» (Э. Гоффман); «Фрейм – көлемді, көп компонентті концепт. Ол стереотипті 
жағдаят жайындағы білімдерді айқындайды» (А.П. Бабушкин) және т.б.
Стандартты  жағдаяттардың  барабар  когнитивтік  өңделуі  фреймдерге  негізделеді.  Бұл  іс­әрекет­
тер дискурс және топик ұғымдарымен байланысты. Топик – өте күрделі құрылым. Байланысты мәтін, 
аяқталған сөйлеу шығармасын жасау негізінде референция ұғымы бар. Ал дискурс нақтылығының бас­
ты шарты концептілердің өзара байланысы болып табылады. 
Фрейм  өрістік  құрылым  болмағанымен,  дискурста  функционалдық­семантикалық  өрістер  мен 
фреймдік  құрылымдар  біртұтас  бірлікте  көрініс  табады.  Салыстыру  (компаративтік)  қатынастары 
мәтіндерде  жиі  кездеседі.  Жалпы  мәтіннің  сценарлық  құрылымы  деңгейлерін  төмендегідей  жіктеп 
көрсетуге  болады:  а)  сыртқы­синтаксистік  фрейм;  ә)  сыртқы­семантикалық  фрейм;  б)  тақырыптық 
фреймдер; в) баяндау фреймі.
Дүниетаным  құралы  ретіндегі,  яғни  қоршаған  орта  нысандары  арасындағы  ұқсастық  пен  айыр­
машылықтарды  айқындайтын  салыстыру  категориясының  гносеологиялық  сипатын  ескере  отырып, 
бұл категорияны адамның сөйлеу­ойлау қызметінің негізін құрайтын базалық категория деп анықтауға 
болады. Адам ақиқат болмысты категориялайды, оның нәтижелерін таңбалап, оларды өзінің сөйлеу 
қызметінде көрсетеді. Басқаша айтқанда, ақиқат болмыс нысандарының ұқсас және айырым белгіле­
рін  айқындайтын  салыстыру  құбылысы  табиғи  тіл  иесінің  сөйлеу­ойлау  кешенінің  ең  бір  маңызды 
когнитивтік іс­әрекеті болып табылады.
Тіл иесінің санасы «ұқсастық» және «айырмашылық» ұғымдарына негізделіп, алғашқыда ұқсастық 
құбылысына тоқталады. Ұқсастық санада тіркеліп, сөзбен (синтагма, айтылым, мәтін) таңбаланады, 
алайда  ең  басты  назар  айрмашылықтарға  аударылады.  Өйткені  дәл  осы  айырмашылықтар  арқылы 
жаңадан танылушы нысанның басты ерекшеліктері анықталады. Аксиологиялық тұрғыдан ұқсастық 
дегеніміз – норма, позитив, ал айрмашылық – ауытқу, негатив. Сол себепті де ең басты қызығушылық­
ты айырым белгілер танытады. 
Норма  ұғымынсыз  ауытқушылықты  танып  білу  мүмкін  емес,  яғни  айырмашылықтардың  крите­
рийлері  ұқсастық  болып  табылады.  Кез  келген  ақпараттың  материалдануын  қамтамасыз  ететін 
аталымдық  жүйеде  тілдік  бірліктер  генезистері  тұрғысынан  ұқсастығы  мен  айырмашылықтары  бо­
йынша  орналастырылады.  Ақпаратты  жеткізу,  тыңдарманға  әсер  ету  іс­әрекеттері  сөйленімдерде 
(мәтіндерде) жүзегеасырылып, жұмсалымдық жүйе бірліктерінен құралады. Сөйлеу қызметінің дина­
микасы  оның  уәж­қызметтеріне  орай  екі  түрлі  бағытта  анықталады.  Біріншісі  аталымдық  бірліктер 
тудыру үдерісіне қатысты аталымдық қызмет болса, екіншісі коммуникативтік бірліктер, (сөйленім, 
мәтін, дискурс) жасалу үдерісіне қатысты коммуникативтік қызмет болып табылады. 
Салыстыру категориясының когнитивтік мәртебесіне орай оларды фрейм мен сценарий когнитивтік 
құрылымдар  арқылы  талдауға  болады.  Компаративтік  жағдаяттардың  (КЖ)  терең  концептуалдық 
құрылымы компоненттерінің құрамы төмендегідей:
– салыстыру нысаны 0 (ұғымдық концепт, оның мазмұнын салыстырылушы зат, тұлға, құбылыс, іс­
әрекет немесе жағдаят құрайды);
– салыстыру эталоны R (үлгісі) (ұғымдық концепт, оның мазмұнын нысан салыстырылып жатқан 
зат, тұлға, құбылыс, іс­әрекет немесе жағдаят құрайды);
– салыстырудың нақты өзі L (компаративтік жағдаятты (0 салыстыру нысанының R салыстырылу 
эталонына деген қатынасы) қалыптастыратын қисынды (логикалық) пропозиция);
– салыстыру негізі b (салыстыру категориясы қандай белгі бойынша жүзеге асырылып жатқанын 
айқындайтын модустық пропозиция).
Жалпы компаративтік жағдаяттың формуласын былайша келтіруге болады: L (b: 0, R) = КЖ

221
Бұл үлгі ғалымдар ұсынған тілдің синтаксистік жүйесі ұйымдастырылуының деңгейлік прин цип­
терімен  сәйкес  келеді.  Өйткені  компаративтік  жағдаяттың  категориалдық­синтаксистік  инварианты 
компаративтік формадағы (компаративтік аффикстер, компаративтік сөздер, компаративтік шылаулар) 
күрделі сөйлемдер арқылы беріледі. Ал оның негізгі пропозициялары эксплицитті түрде көрініс береді. 
Мысалы: «Дәл бейне ерте шыққан бүлдіргенше, Суық соғып бүрісер, дәмі енгенше» (Абай); «Секілді 
жасыл жайлау жас құрбылар, Шырқаңдар, шыққанша күн тоқтамастан» (Ә. Тәжібаев); «Бұл таң 
гүлі секілді әдемі қыз жақында ғана Алматыдағы қыздар институтын бітіріп келген Дәмелі Хасенова 
еді» (І. Есенберлин) және т.б.
Сценарлық менталды құрылым репрезентациясы болуына орай, тілдік репрезентациялар арасында­
ғы  байланыстарды  тығыз,  қажетті,  міндетті  деп  атай  алмаймыз.  Алайда,  олар  біртұтас  құрылымды 
құрайтындықтан, бірліктердің берілу ретін де еркін деп анықтау мүмкін емес. 
 Мысалы: «Күннің қапалығы сонша – тілің таңдайыңа жабысып бара жатқан сияқты» (І. Есен­
берлин); «Шауып кеткенге ұқсайды Қараспан таудағы елімді» (Батырлар жыры); «Қыздың ақ дидары-
нан шыққан әлдебір асыл күш менің сөйлеуге күшімді келтірмей, көмекейімді тас қып буып тастаған 
тәрізденді» (Ә. Нұршайықов); «Атком бастықтары қымыз бен шайды бере отырып, Қырымұлына 
балаша ауыздарын аша, күлімдей қарап, тыңдап отыр» (С. Сейфуллин), т.б.
Компаративтік  жағдаяттың  ең  терең  деңгейінде  когнитивтік  құрылым  қалыптастырылады.  Яғни 
ғаламның  тілдік  бейнесінің  бір  үзігі  құрастырылады.  Ал  инварианттық  деңгейде  синтаксистік  ин­
вариант  қалыптасуы  жүзеге  асырылады.  Егер  узустық  деңгейде  синтаксистық  тұтас  құрылым  қа­
лыптастырылуы іске асырылса, дискурстық деңгейде сөйлеу актісі жасалады. 
Құрылымның  әрбір  деңгейі  бір­бірін  қайталамайды.  Мәселен,  бірнеше  синтаксистік  өзектер  мен 
еркін синтаксемалар жүйесінен тұратын инварианттық құрылым узуалды деңгейде бір жай, күрделі не­
месе бірнеше сөйлемдер арқылы жүзеге асырылады. Мұндай жағдайда когнитивтік жағдаятқа қажет ті 
және жеткілікті жалпы функционалдық көлем ғана сақталады. Оларды былайша жіктеуге болады: 
а) ұқ састық сценарийінің фреймдік құрылымы; ә) айырмашылық сценарийінің фреймдік құрылымы.
Өз кезегінде олар мынадай сценарийлерді жүзеге асырылады:
а) асырмалы сценарий; ә) «төмендету» (қарапайым сөйлеу) сценарийі; б) бейтарап сценарий. 
Сонымен,  тіл  білімінің  қазіргі  таңдағы  дамуы  тілді  танымдық  аспектіде  және  оны  адаммен, 
адам  санасымен,  адамның  ойлау  заңдылықтарымен,  түрлі  қызметімен  тығыз  байланыста  зерттейтін 
антропоцентристік бағытта қарастыру өзектілігімен ерекшеленеді. Когнтитивтік лингвистика аясында 
тіл ғаламның когнитивтік моделінің бір бөлігі ретінде, ал тілдік бірліктер адам жадында сақталатын 
және қайта көрініс беретін когнитивтік құрылымдар ретінде сипатталады. Бұл айтылған тұжырымдар 
толық  мәнде  компаративтік  бірліктерге  қатысы  бар.  Себебі,  қазіргі  кезде  компаратиктік  бірліктерді 
тіл дік категория ретінде екі аспектіде қарастыру маңыздылығы артып отыр: жіктемелік және функ­
цио нал дық (статикалық және динамикалық). Функционалдық бағыт негізінде айқындалған көптеген 
аспектілерді когнтивтік лингвистика аясында қарастыру қажеттілігі мен мүмкіндігі бұл саланың тілді 
адамның қабылдау мен категориялау қабілеттеріне негізделетін когнитивтік қызмет ретінде қарастыру­
ға болатындығын дәлелдейді.
Әдебиеттер:
1. Уәли Н. Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері: фил. ғыл. д­ры дис.: 10.02.02. – Алматы, 
2007. – 330 б.
2. Бабушкин А.П. Типы концептов в лексико­фразеологической семантике языка. – Воронеж: Изда­
тельство Воронеж. гос. университета, 1996. – 104 с. 
3. Стернин И.А., Быкова Г.В. Концепты и лакуны // Языковое сознание: формирование и функцио­
нирование. – М., 2000. – С. 55­67.
4. Проскуряков М.Р. Концептуальная структура текста. – СПб.: Изд­во С­ПбГУ, 2000.

222
5. Болотнова Н.С. Об изучении ассоциативно­смысловых полей слов в художественном тексте // 
Русистика: Лингвистическая парадигма конца ХХ века: Сб. статей в честь профессора С.Г. Ильенко. – 
СПб., 1998. – С. 242­247.
6. Тарасова И.А. Категории когнитивной лингвистики в исследовании идиостиля // Языкознание. – 
2004. – Вып. 1.
7. Алефиренко Н.Ф. Дискурсивно­когнитивные истоки семантики единиц вторичного знакообозна­
чения // Когнитивные аспекты исследований. – 2008.
Резюме
В статье анализируются концептуальные структуры компаративных ситуаций в казахском языке. 
Сделаны выводы и рассмотрены мнения ученых о фрейме и его проявлении в языке и проблем в от­
ношении норм языка.
Summary
Given article analyzes conceptual structures of comparative cases in Kazakh language. Academics’ views 
and author’s conclusions on the frame, its display in the language and issues related to the language standards 
are presented.
ӘОЖ 347.78.03.:347.78.034

жүктеу/скачать 2,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: