Бас редактор с. Ж. Пірәлиев

ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ

11

10

ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ

Әр  бала  –  Алланың  ата-анаға  тартқан 

сыйы,  табиғаттың  ғажайып  құбылысы. 

Жер  –  Ананың  адам  баласына  сыйлаған 

тағы  бір  тамаша  тартуы  –  денсаулық.  Оны 

сақтау  да  үлкен  жауапкершілікті  қажет 

етеді.  Мектептің  бағдарламасына  сай 

жүргізілетін  дене  мәдениеті  пәнінің  де 

дене  шынықтыру  сабақтарынан  өзгешелеу 

өткізілгенінің  пайдасы  болды.  Сол  кездері 

республика көлемінде кеңнін тарай бастаған 

П.Ивановтың  суық  сумен  шынығу  әдісін 

шәкірттермен бірге ұстаздар да осы  пәннің 

көмегімен меңгере бастады. Ауыл маңындағы 

Шамалған  өзенінен  жан  дүниеміз  сергіп 

қайтатын  сол  бір  кез...  Шәкірттеріміздің 

қытымыр  қыстың  сары  аязында  салауатты 

өмір салтын насихаттау әдісін сол жылдары 

республикалық  телеарналар  да  түсіріп, 

жұртшылыққа  таныстырған.  Осы  әдістің 

үлкен  жанашыры  халықаралық  “Бөбек” 

қорының президенті С.Назарбаева ханым да 

арнайы келіп, ризашылығын білдірген.

Өзіне  деген  сенімді  сезінген  шәкірттер 

орынсыз  ұялшақтықтан,  бұйығылықтан 

арыла  бастады.  Жоғары  жылдық  -  төменгі 

жылдық деген шарттылық жойылып, олардың 

арасында аға-іні, апа-сіңілі қарым-қатынасы 

орнады.  Бізді  де  тек  мұғалім    есебінде 

емес,  туған  бауырындай  қабылдайтын. 

Осылайша, ұжымымызда жылы, әдемі пси -

хологиялық  атмосфера  қалыптасты.  Мек-

тебіміз  Тәрбиелі  Отбасының  үлкейген 

Моделіне  айналды  десем  артық  айтқандық 

бола  қоймас.  Осы  сыйластығымыз  бен 

жылы  ұямыздың  тыныштығын  қорғауға 

ұстаздар  да,  шәкірттер  де  мүдделі  болдық. 

Кез-келген ұжым үшін ең басты нәрсе ішкі 

ахуалдың дұрыс болуы десек, осы мақсатқа 

жеткендей  едік.  Үлкенге  -  құрмет,  кішіге  – 

ізет қалыптасты. 

Қажыр-қайраттың да қаржыға қарап қалар 

кезі болады. Сол жылдары талайды тентірете 

жаздаған  тәкаппар  тапшылық  мектебімізді 

де  терең  тұңғиығына  тартып,  тығырыққа 

тіреді. Халықтың игілігіне айналған мектеп 

нарықтың  иірімінде  кете  барды.  Қаржы 

мен  қамқорлықтың  аздығынан  мектебіміз 

жабылды.

Әрине,  толықтай  бұл  бағдарламамен 

жұмыс істеу бала саны көп оқу орындарында 

қиындау  болуы  да  мүмкін.  Дегенмен,  бұл 

күндері  республика  көлемінде  апайдың 

авторлық  бағдарламасымен  жұмыс  істеп 

жатқан мектептердің бары көңілге жұбаныш. 

Асыл  қасиеттерімен  адамшылық  педа-

гогикасының дәнін еккен, алаш баласын өр 

рухты  азамат  етуді  армандаған  аяулы  апай 

бүгінгі арамызда жоқ. 

Төрт  жыл  білім  мен  тәрбиенің  тал 

бесігіне  айналған  мектебіміздің  тарихын 

таразылатқан тағдырға не шара…

Резюме

Статья  посвящена  жизни  и  деятельности  доктора  филологических  наук,  профессору  Алме 

Кыраубаевой.

Summary

The article is devoted to the life and work of Doctor of Philology, Professor Alma Kyraubaevoy.

ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕНІҢ ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫ ҰЛТ ҚҰРАУ МҮМКІНДІГІ 

Жұматаева Е. – 

педагогика ғылымдарының докторы, 

профессор, Ж.Аймауытов атындағы 

этнопедагогика және инновациялық 

технологияларының ғылыми-практикалық 

орталығының директоры 

C.Торайғыров атындағы ПМУ

Ұлттық  тәрбиенің  іргетасы  қазақ 

халқының  алты  алашынан  бастау  алып, 

бүгінгі  жаһандану  дәуіріне  дейін  жалғасып 

келеді.

Бұл  орайда  отбасының,  ел  ортасының, 

жеке  болмыстың  өзіндік  ерекшеліктеріне 

қатысты  адами  сананың  қалыптасуы  мен 

өркен жаюы сол ұлттың туа біткен, қанына 

сіңген  сипатына  тікелей  бағынышты 

болуына бірталай зерттеу еңбектері дәйекті 

тұжырымдар түйген. Анықтап айтсақ, ұлттық 

ерекшелік  ескерілмеген  жағдайда  бірден 

басқа  халықтың  өз  еңбегімен  тырнақтап 

жинақталған нәтижесіне ие болып кенелемін 

деу  сағым  қуғанмен  бірдей.  Бұл  бағытта 

көптеген  зиялы  қауым  өкілдері  баспасөзде 

осыған  орайлас  пікір  айтуда,  бірақ  оның 

себеп  салдары  тек  «Басқа  ұлттың  моделіне 

көшпеу керек» деген түйінді оймен аяқталып 

келеді.  Сондықтан  бұл  түйінге  біздер 

себеп  іздестіріп,  ғалым  С.Аязбекованың 

«онтология»,  «гносеология»,  «аксиология» 

жайлы  философиялық  ғылыми  ұстанымын 

негізге алып, әсіресе «ұлттық код» сипатын 

ЖОО  педагогикаға  қалай  пайдалану 

мәселелері  зерделенді.  Әлемдік  өркениетті 

мемлекеттер қатарына қосылмау диалектика 

заңдылығына  қайшы.  Сол  себепті  50 

өркениетті  мемлекеттер  қатарына  кіру  – 

стратегиялық міндеттер. 

Қазақстан  Республикасында  модульдік 

оқыту  80-жылдардың  аяғынан  қолға 

алынды.  Оның  бастау  көзі  АҚШ-та  ХХ 

ғасырдың  60-жылдарында  тәжірибеге  ен-

гі  зіліп,  оқыту  саласында  Америка  мен 

Еуропа  біртұтастық  іс-әрекет  тұрғысында 

оқыту  ісіне  енгізілді.  Модульдік  оқыту  ең 

ұтымды технологияны оқыту үдерісінде іске 

асырады.  Оқыту  үдерісінің  маңыздылығы 

–  модульдік  технологияға  жүгініп,  оқыту 

мазмұнының  жеке  блоктарға  автономды 

жіктеліп  келуі.  Жұмыстың  бұл  түрінде 

бұрынғы  тараулар  жеке-жеке  бір  сағат 

көлемінде  қарастырылмай,  тұтас,  туыстас, 

ұсақ  тақырыптардың  блокқа  бөлініп,  оның 

тұтас  жүйесі  бір  модуль  құрастырады. 

Болон моделіне көшу үшін ЖОО-нда барлық 

мамандыққа  орай  мемлекеттік  стандарт 

сыйымдылығындағы  пәндерден  осындай 

модульдік  жүйедегі  оқулықтарды  даярлау 

керектігі байқалып отыр. Модульдің көлемі 

мамандықтың оқытылатын білім мазмұнына, 

мақсаттарына  тікелей  байланысты  болып 

келеді.  Мұндай  жағдайда  бұрынғы  стан-

дарт  пен  бүгінгі  стандарт  арасындағы 

айырмашылықтарды  жіктеп,  әрбір  ОПҚ 

өзінің  жұмыс  жобасын  ұлттық  мүддені 

негізге алып, Еуроодақ елдеріндегі тағылым 

мен тәжірибені зерделеп, бейімдеп жүйелеуі 

ұтымды  көзделеді.  Біріншіден,  қиындығы 

бұндай  сүбелі  жұмысқа  әр  профессор-

оқытушы өз ықыласымен бағдарлай алуы.

Екіншіден,  әлеуметтік  ортаға  қажетті 

мамандықтарды  кеңейтіп,  жұмысқа  орна-

ласу  мүмкіндігін  ескеріп  барып  оқыту  мо -

дер низация  талабына  сай  іс-әрекетті  қам-

тамасыз етеді. 

Үшіншіден, 

модульдік 

бейімделу 

бағдарламалары  жұмысқа  тұру  талап-

тарының  құзыреттілігімен  ұштастықта  ке-

луін жүзеге асыру қарастырылады. 

Төртіншіден, 

жаңа 

инновациялық 

«Тәртіпсіз ел болмайды, тәртіпке бас иген құл болмайды» 

Бауыржан Момышұлы

13

ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ

ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ

12

технологиялардың  соңғы  нәтижені  бол-

жауына  және  оның  нәтижелігіне  кепілдеме 

беруіне бағдарлайды. Ең соңында Еуроодақ 

кеңістігіне  бұл  іс-әрекет  жарайтыны  мен 

жарамайтыны  жайлы  әділетті  сараптама 

жасайтын эксперт шақырылуы керек. 

Жоғарыда  берілген  төрт  шарттың 

дұрыс  ұйымдастырылуы  жергілікті  және 

Еуроодақ білімдену кеңістігімен қатысатын 

өкілеттіліктің,  тренингтік  семинар,  конфе-

ренция  және  т.б.  белсенділігін  арттыруға 

қозғаушы  күш  болар  іс-шаралары  бірнеше 

рет  өткізілуіне  байланысты.  Модульдік 

парадигма  екі  жақты  (Қазақстан  және 

Еуроодақ) келісімде құрылуы - талаптың ең 

басымдығы. 

Әрбір  тұлғаның  ой-өрісінің  ұдайы  алға 

қарай жылжуы үшін ежелден бері қаланған 

амалдар  жинақталып,  болашақ  ұрпаққа 

рухани  құндылық  сапасында  қорланып 

отырады. Өкінішке орай, формация өзгеріс-

теріне  қарай  ол  рухани  құндылықтар  кей 

тұста  қажеттілікке  қозғаушы  күштік  рөл 

атқарса,  кей  тұста  оны  елемейтін,  керек 

қылмайтын  жағдайлар  кездеседі.  Осындай 

бір  жағдай  білімденудің  инновациялық 

технологиясының белді бір түрі – оқытудың 

модульдік  амалы.  Модульдік  оқытудың 

генезисін  зерттеген  Д.В.Чернилевский  ХХ 

ғасырдың  60-жылдары  АҚШ-та  Еуропада 

аталған  оқытудың  түрі  кең  тараған  деп 

қорытынды  жасайды.  Оқытудың  бұл 

технологиясын  жүзеге  асырудың  нелер  бір 

ұтымды  амал-тәсілдерін  іске  асыратынына 

дәлелді пікір білдіреді. 

Бүгінгі  таңда  модульдік  оқыту  үдерісін 

Қазақстан 

Республикасында 

қайтадан 

түсіндіріп  жату  бір  жағынан  қолайсыз, 

десек те, бұндай батылдыққа баруымыздың 

бірден-бір  себеп-салдары  –  ЖОО-ндағы 

оқу лық тардың  модульдік  талаппен  құрыл   -

уының  кемсіндігі.  Егер  кредитті  тех-

нологияны  толыққанды  жүзеге  асыру  өз 

мәнінде болмай отырса, оның барлық себебі 

аталған талаппен оқулықтардың құрылмауы 

дер  едік.  Сонда  модульдік  технологияның 

бүгінгі  «мүмкіндік  теориясын»  іске  асырар 

қандай басымдығы бар? – деген сұрақ туса, 

оған жауап былай болып келеді:

Ұ й ы м д а с т ы р у ш ы л ы қ - н ұ с қ аул ы қ 

блоктары  модуль  жіктемесіне  жеке-жеке 

бағынып тұрады.

Әрбір 

автономды 

блоктың 

білім 

және  оқыту  мазмұны  ұштастықта  келіп, 

дидактикалық маңыздылықты айқындайды.

Оқытудың  модульдік  технологиясының 

мазмұны  мен  оның  көлемі  кәсіби  және 

оқытудың  саралану  деңгейі  мен  мақсатына 

орай бірнеше нұсқаға бағдарланып келеді. 

Аталған  үш  ерекшелік  басқа  тех-

нологияларға  қарағанда  ұтымдылықпен 

ұшқырлық  сапаны  өркендетуге  қолайлы 

жағдай жасайды. Бұндай сапалық көрсеткішті 

біздер  педагогика  ілімінде  «траектория» 

дейміз.  Траекторияның  қазақша  баламасы 

жоқ  болғандықтан  (стандартта),  біздер 

бұл  ұғымды  орыс  тіліндегі  қолданым 

тұрғысында  алуды  жөн  көрдік.  Сөйтіп,  әр 

студент кредитті технологияға сәйкес ЖОО-

ның оқу курсына қарай жеке (өзінің бейіміне 

қатысты) траекторияны таңдауына мүмкіндік 

туады.  Бұл  стохастикалық  парадигманың 

ең  басымдықтағы  индикаторы  болып 

табылады. Модульдік технологияның (1974) 

зерттеушісі  –  американдық  Дж.Рассел. 

«Modular  instruction»  терминге  Дж.  Рассел 

оқу  пакетін  анықтайтын,  оқу  материалын 

тұжырымдамалық 

бірлік 

(әрбір 

ірі 

тақырыптың  кішісіндегі  тұжырымдардың 

қосындысы)  оқыту  іс-әрекетінің  қарқыны, 

оқу  материалын  толық  қамтитын  оқыту 

технологиясы деп қарастырған.

Олай  болса,  Абай  атындағы  ҚазҰПУ 

ректоры, 

педагогика 

ғылымдарының 

докторы,  профессор,  ҚР  ҰҒА  құрметті 

мүшесі және осы журналдың бас редакторы 

С.Ж.Пірәлиевтің: «Адамды ойлануға үйрету 

–  бүгінгі  ұлттық  тәрбиенің  ең  көкейкесті 

де  маңызды  мәселесі»  –  деген  түйінді 

пікірі  оның  басымдық  мәнділігін  алға 

тартады  [1].  «Адамды  ойлануға  үйрету» 

ұғымы  бүгінгі  білім  берудің  инновациялық 

технологиясының  міндетін  атқарады  деп 

түсінген  орынды.  Технология  үш  түрлі 

дағдарысты  кезеңдерден  өтті.  Біріншісі  – 

ХХ  ғасырдың  20  жылдары  ойлау  өнеріне 

қатысты  әлемде,  соның  ішінде  Джеймс 

бастаған АҚШ зерттеушісі ойлау, пайымдау 

сияқты  іс-әрекеттің  ішкі  және  сыртқы 

жүйесін  зерделеген.  Ж.Аймауытов  осы 

білімді  ағылшынша  оқып,  өзінің  еңбегін 

жазған. 

Екіншісі – 50-60 жылдары. Скиннер ойлау 

өнерін өркендетуге қатысты білім нысанын 

программалық жүйеге түсірген.

Үшіншісі  –  70-80  жылдары  кабинеттік 

жүйе  техникалық  құралдарды  ойлауға 

үйрету іс-әрекетіне сәтті пайдалануға әрекет 

жасалған.

Өкінішке  орай,  бұл  әлемдік  кеңістіктегі 

үш кезең оқыту үдерісінде жасөспірімдерді 

ойлау  өнеріне  үйрету  міндетін  түпнұсқаға 

сәйкестіріліп  атқарылмады.  Оның  басты 

себебі  әрбір  зерттеушінің  ғылыми  тұжы-

рымдары толығымен қамтылмай, әр ұлттың 

ұлттық  сипаты  есепке  алынбай,  білім 

мазмұнының  ішкі  құрам-бөліктері  дұрыс 

жіктелмей, сыртқы жүйені қамту басымдық 

болғаны және «технология» ұғымы техника 

құралдарын  пайдалану  машығына  айналып 

кеткені бүгінде анықталды.

Серік  Жайлауұлы  «Елдік  сана»  ұғымын 

ұлттық  тәрбиенің  құрамдық  бөліктеріне 

жіктеп,  халықтың  тарихи  кезеңіне  сәйкес 

қарастырып,  арман-аңсардың  мәдениет  пен 

өнерде,  салт-дәстүрде,  тіл  мен  ділде,  діни 

сенім-нанымдағы  түрлі-түрлі  көріністерін 

анықтауға бағдар береді. Ұлттық тәрбиенің 

генезисін нақтылау үдерісінде бұл тұжырым-

ұсыныстың  аталып  өткен  мәселені  шешуде 

атқарар рөлі зор.

Біздер  ғылыми  еңбектердегі  шегеленіп 

айтылатын  жаңа  бесбұрысқа  бағдар 

жасалатын  бағамдарды  әдеттегідей  сы-

дыртып  оқып  шығамыз,  сол  себепті, 

мәтіндегі ең қажетті ұғымдар тасада қалып 

қояды.  Мәселен,  қазақтың  Жәнібек  және 

Керей  хандығынан  басталған  тарихи 

кезеңдерінің  өзі  әлі  бір  тұғырға,  арнаға, 

мәмлеге  түспегені  бұл  мәселенің  жете 

шешілмегенін аңғартады.

«Ұлттық  санадан  елдік  санаға  өту, 

ұласу» ұғымын философия ғылымдарының 

докторы,  академик  Ғ.  Есім  қазақтың  ойлау 

үдерісіндегі даналық дәрежесін қайта оралту 

тұрғысында зерделеген.

Елдік  санаға  өту  үдерісі  дегенде  Ғ.Есім 

сөз  құдыретін  ұғар  ұлттық  сананың  орны-

ғуы  дегенді  аңғартады.  Бұған  біздер 

Ж.Молдағалиевтің  «Ар-ұят  туралы»  өлеңі-

мен анықтай аламыз:

- Ол ұят, – деді сол қазақ қарт, 

- Өлсең де, ожданнан безінбе!...

Жас жігіт күлді оны мазақтап:

- Ұятың нан болса, өзің же...

- Мен емес ұят деп өлетін, -

Деді, сол айтысты тұжырып.

Қарт та жоқ оп-оңай көнетін,

Жыққандай сөзі оны жүз ұрып.

- Сен де бір өліксің ендеше,

Тірі боп жүрсең де санақта

Бұл  орайда,  А.Құнанбаевтың  38  қара 

сөзінде  кемелді  болмыстың  300-ден  астам 

құрамдық  бөлігінің  ең  біріншісі  тірі  болу 

екенін ескереміз.

Абай Құнанбайұлы өзің тірісің, тірі болсаң 

да  өліксің  деуі  ойлауға  мойынұсындыру 

алдымен  рухының  қайратты  болуымен 

байланысты  дегенге  саяды.  Сөйтіп,  Абай 

Құнанбайұлы  кемелділіктің  300  құрам 

бөліктерінің  ең  біріншісі  тірі  болу  екеніне 

мән  береді.  Бұл  орайда  студенттердің 

«Ұлттық  тәрбие»  пәніне  деген  қажетсіну 

уәжін ояту – нәтижеге бағдарлаудың кепілі.

Бүгінгі  күнге  дейін  ұлттық  тәрбиеге 

қатысты  қазақстандық  зерттеушілердің 

бірталай  еңбектерінің  өзіндік  үлестері 

жоғары  оқу  орындарында,  қорғалған  дис-

сертацияларда ғылыми негіздің тұғырнамасы 

ретінде  жан-жақты  қарас тырылды.  Десек 

те,  әрбір  зерттеушінің  басқаға  ұқсамайтын 

ғылымға  енгізген  атауларын,  ұғымдарын, 

тұжырым-түйіндерін қатысым құралдарына, 

сөйлеу тірегіне айналдыру кемсін.

Ұлттық тәрбие үдерісінде ХІХ ғасырдағы 

қазақтың сан және сапа жағынан құлдырап, 

бар  инттелектуалды  әлеуетінен  айрылған 

тұсын  «надан  қазақ»  деген  ұғыммен 

15

14

ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ

ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ

ауыстыру  арқылы  жастардың  санасында 

жалпы  қазақ  ежелден  надан  деген  пікір 

туғызылуда.  Бүкіл  мектеп  оқулығындағы 

әдеби  нысандарда  әлі  күнге  дейін  осындай 

ұстаным жалғасып келеді.

Қазақ  қазақ  болып  жаратылғаннан  бері 

қазақ  халқы  надан  екен  деген  тұжырым 

бірталайымыздың  санамызға  бекіп  қалды. 

Надандықтың  туу  себеп-салдары  болып 

отырғандығына  дәйектеме  жасап,  бірақ 

сол  дағдарысты  өткергеннен  кейін  еліміз 

өзінің  ойлау  өнерін  қайтарып  отырғанына 

әр  ғасырдағы  топ-тобымен  өмірге  келген 

зиялылар куә емес пе?!

Мәселен,  Асан  Қайғыдан  басталған 

абыздар жыраулық дәстүрге жалғасты, одан 

кейін  ақындар  легі  келді.  ХІХ  ғасырдан 

бүгінгіге  дейінгі  жазушылар,  зерттеушілер 

көшбасылық міндет атқаруда. Олай болса, сөз 

шырынын қанына сіңірген қазақ халқының 

ойлау  өнері  ұдайы  өзімен  бірге,  тек  сол 

тетікті  оқыту  үдерісінің  инновациялық 

технологияларымен  түртіп  ояту  міндеті 

тұрғанын ескереміз. Ж.Аймауытовша айтсақ, 

соқыр сезімдерді жойып, саңылау сезімдерін 

өркендетуді  басымдықта  алу  көзделеді. 

Ж.Аймауытов  жұлма  жад  пен  пәлсапалық 

жадты  қосақтап  ұстауына,  оны  саналы 

өркендете  алу  іскерлігіне  конструктивті  ой 

түйеді. Автордың өз сөзіне үңілейік. Жұлма 

жадтың  ойлау  әрекеті:  бір  нәрсені  ақылға 

тоқып  алудың  ең  жақсы  жолы  ақылды 

жүйе,  басқаша  айтқанда  «білім»  жүйесіне 

тізбелеуі; жиған «білім» жүйесін өз тобының 

ішінде  тиісті  орынға  орналастыруы;  оның 

себебін ойға қаттап салып түсіндіруін табуы; 

одан  керекті  салдарын  қорытып  шығаруы; 

ол қорытынды-тұжырым табиғаттың қандай 

заңына  келетінін  білуі;  білім  қоймасы  – 

еңбек  жолының  ең  тиімдісі  деген  түсінікке 

келуі;  толып  жатқан  ұсақ-түйек  ойларды 

білім  жүйесінің  қууы  –  жабайы  ұғымның 

орнына  меңзес  іліктестіктің  пайда  болуы: 

заңды білу арқылы жадты толып жатқан жеке 

мысалдардан құтқаруы; заң арқылы керекті 

нәрсені  дәйім  еске  түсіруі;  Пәлсапалық 

әрекеті:  барлық  нәрселер  ақылға  тірелді; 

түсіндіріліп, себеп-салдар есебінде бірімен-

бірі байланысуы, жүйе жаттау шарттарының 

ең жақсы болуы; оның сілемімен кеп нәтиже 

қаражатпен қолға түседі; кімде-кімнің жұлма 

жады  кем  болса,  ол  кемшілікгі  пәлсапалы 

ойлауды  күшейту  арқылы  толықтыруы; 

бір  нәрсені  үнемі  бір  түрмен  жаттаудан 

сақтануы;  сөз  ойдың  табылмайтын  құралы 

екенін елеуі; егделенген сайын адамның көру 

арқылы  білім  жиюы  кеміп,  сөз  арқылы  көп 

ұғынуы;  миындағы  ығы-жығы  бернелерді 

реттеуі; нобайлап айтудан арылып, дәл қып 

айта алуы (заңы алаңы); өрнекті, пәлсапалы 

ойды  аудырмай  айтуы;  мақсатқа  жетудің 

жолын  талдау,  тексеру,  ойлай  білу  екенін 

ұғуы; оны қайталауы, қорытуы, жинақтауы, 

пысықтауы, толықтыруы» [5, 115 бет].

Біздер  «интеллект»  ұғымын  жаңада 

қолданымға енгізсек, Әбу Насыр әл-Фараби 

оның төрт түрін ұсынғаны ғылыми нысанаға 

орнықпағаны өкінішті.

Қорыта  келгенде,  «ұлттық  код»  ұғымын 

қазақшалау  міндетін  өзіме  жүктеуді  жөн 

көрмей, осы қалпында қолданымға ұсынып, 

оның  онтология,  гносеология,  аксиология 

сияқты  құрам-бөліктерінің  маңызы  ерекше 

екеніне  мән  береміз.  Мәселен,  актуальды 

интеллект,потенциалды интеллект, жүре келе 

дарыған интеллект, әрекетшіл интеллект.

Демек,  философ-зерттеуші  Ғ.Есімнің 

Елдік сана өлшемі – қазақ елі мәңгілік деген 

ұғыммен анықталмақ [2, 28 бет] – идеясын 

ғылыми  негізге  алып,  дәстүрлі  немесе 

радикалды  Еуразиялық  өлшеммен  кетеміз 

бе?  –  деген  қорғасындай  салмақты  өткір 

мәселесіне қалай жауап табамыз?

Жаһандану 

заңдылығын 

ұлттық 

тәрбие  үдерісінде  елемеу,  өркениетке  қол 

жеткізбейді. Ал бірден ол кеңістікке түссек, 

ұлтқа қауіп төніп, дүбәралық хал кешеміз.

Дүбәралық халдың нышанын философия 

ғылымдарының 

докторы, 

профессор 

А.Айталы «толеранттықтың шегі бар ма?» – 

монополия  заңдылығына  ұлт  ретінде  төтеп 

беруге  кедергілер  ретінде  енжарлық  пен 

селқостықты, «ұрлады» ұғымын «алдымен» 

ауыстырғаны жайлы пікір түйіп, шүкіршілік 

түбінің  жалқаулық  екеніне  тоқталып,  бұны 

көкейкесті мәселе деп есептейді [3, 50 бет].

А.Айталы  тұжырымдарынан  ойлауға 

бағдарлаудың  ілгерілеу  траекториясына 

кедергі  «дарақылық»  дегенді  парықтау 

қажеттілігі туып отыр.

Бір  журналдың  3-4  мақаласынан  осын -

шама  ұлттық  тәрбие  жайлы  өткір  мәсе-

лелердің  беті  ашылып,  оның  шешілу 

орайларын қарастырған Ел Азаматтарының 

ғылыми  пайымдамалары  бұл  нысанның 

әдіснамалық қарымын нығайтып тұр.

«Ұлттық код» моделін фольклор мен ауыз 

әдебиеті  материалдарынан  жіктеу  орынды 

болмақ.  Өйткені  оның  түпнұсқасын  тек 

қондырма көрінісінен ғана табамыз. Базистік 

қалып санадан өткендіктен, әдеби нысандар 

қондырма  рөлін  атқарады.  Бұл  мәселенің 

басын  ашу  үдерісінде  біздер,  менің  Абай 

атындағы  кәрі  ҚазПИ  тұсындағы  сүйікті 

ұстазым,  академик  Серік  Қирабаевтың  [4, 

23 бет] ұлттық тәрбие мәселелеріне қатысты 

мәліметтер 

қазақтың 

фольклорында, 

әдебиетінде,  өнер  туындыларында  көп 

сақталған...  Солардың  біразы  кейінгі  жыл-

дары  жарық  көрген  Х.Арғынбаевтың 

«Отбасы» (1996), А.Сейдімбековтің «Күңгір-

күңгір  күмбездер»  (1981),  «Қазақтың 

ауызша тарихы» (2003) атты зерттеулерінде 

жинақталып берілген – деген тұжырымдары 

жоғарыдағы  пікірімізді  дәйектеуге  негіз. 

Қаһарман  кейіпкер  туғызу,  тіпті  көзге 

түсе  бермейтін  Ғ.Мүсіреповтің  «Оянған 

өлкесіндегі»  Талтаяқ  бейнесі  өмірдегі  бар 

адамдардың іс-әрекетінен көркемдік пішінге 

ауысатынның  дәлелі.  Мәдениет,  тұрмыс-

салт,  дәстүр,  ырымдар,  жоралғы  сияқты 

ұлттық  тәрбиеге  қатысты  нысаналарының 

түп  қазығын  сол  дәуірлерге  сәйкестіріліп 

суреттеледі.  Әдебиет  пен  тарих  пәндері 

ұлттық  тәрбиенің  ақиқатты  нұсқасын 

аудырмай,  уақыт  пен  кеңістікке  үйлестіріп 

ұсынады. Бұл пәндерден түпнұсқалы ұлттық 

тәрбиенің білім мазмұны сараланады.

Ойымызды  қорыта  келсек,  ұлттық 

тәрбиеге қатысты ұлттық кодтың (сипаттың) 

шындыққа  сыйымдылығын  ескеру,  оның 

моделін  құру  –  бұл  мәселенің  алгоритмдік 

межеде бірінші мәселе ретінде шешілуі;

Екінші мәселе – «Ұлттық тәрбие» пәнінің 

білім  мазмұнын  хронологиялық  және 

хронотоптық тұрғыда ширата түсірілуі;

Үшінші мәселе – оқыту үдерісінде білім 

мазмұнындағы  таптаурын  болған,  санаға 

бекіп қалған ұғымдарды жаңа философиялық 

тұрғыда, парадигмамен өзгертілуі;

Төртінші  мәселе  –  әдіснама  ауқымында 

жатталып  қалған,  әбден  зерттеулердегі 

механистік әдетпен тізбеленіп бір жұмыстан 

екінші  және  т.б.  жұмыстарда  қайталана 

беретін 

еңбектерді 

талдай 

берумен 

шектелмей,  оны  кейінгі  жаңа  тұжы-

рымдармен толықтырылуы;

Бесінші  мәселе  –  студенттердің  жеке 

болмысын  ескеріп,  көпдеңгейлікті  тапсыр-

малардың 

модульдік, 

программалық, 

проблемалық, интегративтік және т.б. инно-

вациялық  технологиялары  тұрғысында 

тиімді пайдаланылуы (рейтинг-мониторинг);

Алтыншы  мәселе  –  жаңа  жүйедегі 

докторанттардың  (PhD)  мәселелеріндегі 

қазақша мәтінді ағылшынша аударуда ұлттық 

тәрбиедегі  аударуға  келмейтін  тұстарды 

жеңілдету амалдарының қарастырылуы;

Жетінші  мәселе  –  ойлау,  бағамдау, 

бернелеу, 

тұжырымдау, 

пайымдау, 

парасаттау,  түйіндеу  сияқты  перцептивті, 

апперсепселі,  суггестивті,  дивергентті, 

когвергентті  қабылдауға  қатысты  ұғым-

дардың иерархиялық өрлеу желісін орнымен 

қолданылуы;

Сегізінші  мәселе  –  трансформация, 

траектория,  мобильділік,  консолидация, 

онтология, ұлттық код, гносеология, аксио-

логия  және  т.б.  ғылымда  шет  тілдерінен 

кірген  ұғымдардың  қазақша  аудармасын 

ресми құзыреттегі тілшілердің аударуы;

Тоғызыншы  мәселе  –  қыз  балалар  мен 

ер  балалардың  арасындағы  ұлт  тәрбиесіне 

қатысты  сый-құрмет  секілді  жағымды 

қасиеттерінің тәжірибе жүзінде іске асырыл-

уы (Ер балалардың жігерлілігі мен тәуекел-

шілдігін орнықтыру);

Оныншы мәселе – ұлттық тәрбие жайлы 

17

16

ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ

ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ

түсінігі  ғылыми  тереңдікте,  болмыстық 

бітімінде  және  ол  қасиеттердің  көрінісі 

айқын  көрінетін  тұлғалар  санатынан 

ТӘРБИЕ МЕН БІЛІМ БЕРУДІҢ ЖАҢА КӨЗҚАРАСЫ

Совет‑Хан Ғаббасов – 

жазушы-дәрігер, фантаст,

медицина және педагогика ғылымдарының докторы, 

КСРО денсаулық сактау ісінің үздігі,

Зайсан ауданының құрметті азаматы,

Махамбет сыйлығының лауреаты,

профессор

сараптау тобының құрылуы;

Он бірінші мәселе – бұл пәннің ҚР ЖОО-

ның мемлекеттік стандартында бекітілуі.

жүктеу/скачать 1,72 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: