Христос  бүлт ішінде  коте-

періштелер қүлап бара жатқан гүл қауыздарының жапырақ- 

тарына үқсап, сыргқа қарай қисайта бейнеленген. Қүдай ана- 

сьі мен архангельдерді бейнелеген, қатал өрі шаттыққа толы 

осы топтың астындағы екі горизонталь белдеулерде Ізгі Ха­

бар, Мария мен Елизаветаның кездесуі, Христтің Тууы және 

оны Храмға  енгізу коріністері салынған.  Тимпанның кесе 

сызықтармен болінген сүлбасыныңең томенінде тосекте 

жаткан Қүдай анасы, ал оның тосегінің үстіндегі тегіс қақпақ 

үстінде  Сәбиі бар  бесік бейнеленген.  Осы  әдетген тыс  ерек- 

шелікке бірінің үстінде бірі түрған үш топтың параллелизмі 

себеп болған деуге болады.  Ең томенгі белдеудегі жаңа ту- 

ған сәбидің астында жатқан Қүдай анасы кемел бағынуды, 

демек, Қүдай Созіне түгелімен үйыйтын Әмбебап Субстан- 

цияның, 

m ateria  p rim a -и ьщ

  пәк  мойынүсынушылығын, 

пассивтілігін айшықтайды.  Осының үстіндегі белдеудегі ал­

тарь алдында түрған сәби  Иисус Қүдай анасы мен қүрбан- 

дық алтарінің үқсастығына мегзейді, одан да жогарыда, тим­

пан аркасында, тақта отырып,  Сәбиді тізесінің үстіне үста- 

ған  Қүдай  анасы Дүние Анасына  — күллі жаратылғандар- 

дың ең момын негізі мен олардың котеріңкі субстанциясы- 

на үқсайды,  бүл Дантенің  Қүдай  анасына  арналған  әйгілі 

ғибадатындағыдай:  “О, қыз-ана, оз үлының қызы, бәрінен 

де  момын  және  асқақ  қыз”  (Данте,  Қүдіретті  комедия, 

Жүмақ. XXXIII).

Қүдай  анасы  мен  Сәбидің үш  мәнді табиғасы  корініс- 

тердің геометриялық символикасынан да көрінеді: ең томенгі 

көріністе  -  Ана мен  бесіктің екі колбеу сызығынан,  оның 

үстіндегі коріністе — алтарьдегі Сәбидің тік сызығынан,  ең 

жоғарғысыңда — Сәбиді барлық жағынан орап түрған Қүдай 

анасының алып сүлбасынан: Ана мен Сәбиді орталық нүктесі 

бір, бір орталықты екі шеңберге сыйғызуға болады.

Қүдай анасы  Қүдай созіне пассивті,  әмбебап Субстан- 

Цияны  білдіреді,  сондықтан да  Ол жанның  Ізгілік нүрына 

боленген  символы мен  кейіпке түсуі  (воплощение)  болып 

табылады. Демек, Ана мен Сәбидің үш тобы жанның руха­

ни  дамуының  үш  кезеңін  білдіреді,  ол  үш  кезенді  рухани 

Қайыршьиық, озін қүрбан ету және  Қүдаймен бірігіп кету 

немесе алхимиялық мағынада  “мойынүсыну”,  сублимация 

(тазару) жэне трансмутация (озгеру, бірдеңеге айналу — Ауд.) 

Деуге  болады.  Тимпандағы  асқақ  бейнелі,  симметриялы 

сүлбасы  Себиді  орап түрған  Қүдай  анасы  — озіне  Қүдай-

261

мен  бірігіп  кеткен жүректі де  сыйдырып  алып,  нүрланғаң 

жан күйінің символы.

Қүдай  анасы  мен  нүрға  бөленген  жанның  үқсастығы 

сол  бөліктің төбесіндегі жеті еркін өнердің аллегориялары 

арқасында  күшейе түседі.  Еркін  өнерлер жандагы жетіқат 

аспанның  көрінісі,  бүл  оның  толықтығы  мен  кемелдігің 

бейнелейді.  Қасиетті Үлы Альберт Қүдай анасы өз табига- 

сынан  осы  онерлерді тану  қасиетіне,  яғни  олардың  нәтін 

білу қасиетіне  ие  болды деген.  Осыны  екі қапталдагы  бө- 

ліктердің  иконографиясындагы бір-бірін озара толықгыру- 

шылық  толығырақ  корсете  түседі:  бір  жағында  Зодиак 

белгілері ортасындағы Христтің көкке көтерілуі,  екінші қап- 

талда — еркін өнерлер коршаған Қүдай анасы.  Бүл жерден 

біз  қысқы  жөне  жазғы  күн  теңелуіне  төн  екі  сфераны  -  

Аспан мен Жерді,  Нәт пен Субстанцияны,  Рух пен Жанды, 

Үлы Мистериялар мен Кіші Мистерияларды аңгарамыз.

Алайда,  мынаны  ескерте  кеткен  жөн:  екі  қапталдағы 

бөліктердің символды түрде кьіскы және жазғы күн теңелуіне 

теңестірілуі  озгерісті  керек  етеді  —  қысқы  күн  теңесуінің 

белгісі  Ешкімүйіз  оңтүстік  жартышардікі.  Осы  инверсия 

Корольдік  порталдың  иконжазбасында  да  көрініс  береді, 

себебі, оңгүстік жақта орналасқан және Қүдай анасына арнал- 

ған  оң  жақ  бөлікте  Туу  (Рождество)  бейнеленген,  ал  Туу 

мерекесі  қысқы  күн теңесуіне  сәйкес  келеді.  Дөл  осындай 

“есесін келтіру”  рухани түрғыдан да бар:  “төменнен” коте- 

рілген күнәсіз жэне сергек жан сүлулығы “жоғарыдан” төмен 

түскен Қүдай сөзінің аянын қарсы алып түр.  Корольдік пор- 

талдың үш болігінің жазбалық тақырыптары тіреу колонна 

капительдеріне  мандайшаларына  ойып  бәдізделген  шагын 

коріністермен сырттай біріктірілген.  Олар үздіксіз белдеу си- 

яқты; оларда Христ омірінің сөттері бар, сол аркылы, христи- 

андықтың  жоғары  мағынадағы  тарихи  аспектісіне  сәйкес, 

күллі рухани шындықты Христ омірімен біріктіріп жібереді.

Соз соңында романдық шіркеу порталы иконжазбасы- 

на кіретін үш “олшемді” айтып беруге болады. Олар: күры- 

лыс  онерімен  мейілінше тығыз  байланысты  космология- 

лык олшем,  бейнелердің діни тақырыптары аркылы корі- 

нетін  теологиялық  өлшем,  ең  ақырында,  создің  ең терен 

магынасымен айтқанда,  мистикалық мағынаға толы мета- 

физикалық олшем. Христиан символдарының 

а й қ ы н д ы ғ ы  

мен  мазмүндылығынан  космологиялық  сала  озініҢ күллі 

рухани кеңдігін алады,  екінші жагынан, діни иконография

262

ньін,  ға[ 

жэне на 

нан 

аймағ

Таб: 

адамны 

Осы жаі 

пікірлеЕ 

көмекге 

дай обр 

Ала: 

Бейнен 

лемегек 

сат етіл 

рек жаі 

архите: 

Жа: 

нелсуге 

дік піш 

Меі 

Бірі — 

ж үр т ты

1*  м

аРабтар 

беРеді; 

Г 

Оньщ  кг 

бейнелер 

сЫньщ с 

ганы н  ж

,1

 штык  бейнеге  сәйкестігі  бейнені  оньщ  тарихи 

;г:а-нақ түсініктемесінен, яғни, интерпретациясы- 

рып,  оны метафизикалық жөне өмбебап Ақиқат 

алып шығарады.

Төртінші бөлім

ИСЛАМ  Ө Н Е РІН ІҢ  Н ЕГІЗДЕРІ

“А лла  сү л у ,  Ол  сүлулы қты   ж ақ сы   к ө р е д і” .

Пайгамбар хадистерінен.

I

-à сьшан оте жоғары дэрежеде “нақты” болатын Бірлік, 

іқыл-ойы үшін абстрактілі идея сияқты корінеді. 

й, озге де, семит менталитетімен байланысты белгілі 

н бірге, ислам онерінің абстрактілі сипатын үғуға 

зді.  Ислам Бірлікке негізделген,  ал Бірлікті ешқан- 

цың терминдерімен айтып, жеткізе алмайсың. 

а, исламдағы бейнелерге тыйым салу абсолютгі емес. 

алу, егер ол Алланы,  Пайғамбардың 1* ж\'зш бейне-

І

олса, зайырлы, дүнияуи онер элементі ретінде рүқ- 

і,  екінші жағынан,  “колеңкесі бар”  бейне оте си- 

ійда,  стилденген  хайуанның бейнесінде  сарайлар 

расында немесе зергерлік онерде ғана рүқсат етіледі. 

ы,  осімдіктерді,  фантастикалық хайуандарды бей- 

эден болады, бірақ сакральді онерде тек қана осім- 

ерін стильдендіріп салуға ғана рүқсат етіледі. 

|терде бейнелердің болмауының екі мақсаты бар. 

гативті,  яғни бейнелер козге корінбейтін Алладан 

|>згеге  аландатпас  үшін,  бүл  символдардың,  мейлі

:е  мұсылмандар  қолына  кошкен  кезде,  Пайғамбар  (с.ғ.с.) 

'баның ауласына тұрғызған барлық  пүттарды  жоюға бүйрық 

ғамбар  оз  бүйрығы  орындалған  соң  ғана  киелі  орынға  кірді. 

рғаларын  византиялык  суретші  ошекейлеген  болатын.  Өзге 

асында  Ибраһимнің  (Апраам)  жоне  Соби  үстаған  Қүдай  ана- 

;ті де  бар  еді.  Пайғамбар  оларды  алақанымен  жапты да,  қал- 

ға  бүйырды.

263

қавдай болса да, кемел бола алмайтындығьшан, жүртты адасу 

шылыққа  итермелеуі  мүмкін  екендігінен  туған.  Екін- 

шісі  — позитивті, ол Алланы ештеңемен салыстыруға, оғаң 

серік қосуға болмайтындығы арқылы,  Оның трансцеңцент- 

тілігін мойындау.

Шынында, Бірлікке бірге катысу (соучастие)  тән, өйгкені 

оған коптүрліліктің синтезі мен үқсастық принципі де тән -  

осы түрғыдан киелі, яғни, сакральді бейне жоғарғы Бірлікгі 

қалайды және оны өз әдісімен аңғартады. Алайда,  Бірлік -  

ажырата білудің де принципі,  себебі,  әр тіршілік иесіне тән 

ішкі түтастық оны өзгелерден ерекшелейді, себебі, ол бірегей 

оны өзгемен шатастыруға немесе айырбастап жіберуге бол­

майды.  Бірліктің  осы,  соңғы  аспектісі  Жоғарғы  Бірліктің 

трансцендештілігін, оның өзгере алмайтын жөне абсолюттік 

Жалғыздығын  мейлінше  шүбәсіз  білдіреді.  Ислам дінінің 

негізгі символы бойынша “Алладан өзге тәңір жоқ” (лә илаһа 

илла-л -лаһ); болмыстың әртүрлі жобалары үқсас болмаған 

соң,  соның бәрі Жоғарғы  Бірліктің шет-шегі жоқ күмбез- 

дерінің астына жиыстырылған;  егер түпкі нәрсе мойындал- 

ған болса,  оны Шексіздікпен  “қаз-қатар” қойып қарастыр- 

мауға болады, міне, осы себеппен, түпкі ақиқат Шексіздікпен 

бірігіп кетеді.

Осы көзқарас түрғысынан алғанда, басты адасу абсолют- 

тінің табиғасын салыстырмалыға кошіруге тырысу қателігі, 

салыстырмалығы онда басынан жоқ нәрсеге дербестік беру 

қателігі; бүл адасудың негізгі бастауы қиял немесе, дөлірек 

айтсақ,  алдамшылық (ал-вахм).  Бейнелеу онерінен мүсыл- 

ман адам осы қатенің аттандап түрған және жүқпалы көрі- 

нісін  кореді;  мүсылманның пікірінше,  бейне  шындықтың 

бір сатысын екінші бір сатысынан корсетеді.  Бүл адасушы- 

лықтан қүтылудың жалғыз кепілі — бәрін оз орнына коятын 

даналық (хикма). Өнерге байланысты бүл әрбір коркем шы- 

ғарма оның оз болмысының сферасындағы зандарға сәйкес 

қарастырылуға тиіс дегенді білдіреді, мысалы,  архитектура 

статикалық теие-теңдік пен қозғалмайтын денелердің кемел 

күйінің,  кристалдың  дүрыс  пішінде  бейнеленген  күйдіН 

дәлелі болуға қызмет етуге тиіс.

Архитектураға  катысты  соңғы  кесім  түсіндіруді  талап 

етеді.  Біреулер ислам архитектурасын ғимараттың функция- 

лық аспектісін боліп қарай алмайтьшы үшін кінәлайды, мүны 

ренессанс архитектурасы істейді — ғимаратгың салмак 

т ү с е т ін

264

30-сурет. Әл-Гамбра.  Ішкі аула.

элементтері  мен  кернеулі 

линияларын ерекшелеп, сол 

арқылы конструктивті эле- 

менттерге  өзінш е  бөлек 

органикалық сапа сыйлай- 

ды.  Бірақ ислам көзқарасы 

бойынша, мэселеге бұлайша 

қарау шындыктың екі тәр- 

тібін ауыстырып жіберу мен 

интеллектуалдық адалдық- 

тың  жоқтығынан  озге  еш- 

теңе  де  емес:  егер  жіңішке 

колонналар шынымен күллі 

шатырдың  ауыр  салмағын 

ұстап  түра  алатын  болса, 

оларға минералдың табиға- 

сында  мүлде  жоқ  кернеу,  жаншылу  күйін  жасанды  түрде 

таңудың не қажеті бар?  Екінші жағынан,  ислам архитекту- 

расы готика энеріндегідей тасқа орлемелі-сатылы қозғалыс 

беріп, оның салмағын жоққа шығаруға тырыспайды; стати- 

калық  тепе-теңдік  қозғалыссыз  күйді  керек  етеді,  бірақ 

түрпайы материал арабескалар ойып шығару мен сталактит- 

тер мен қуыстар, кеңістіктер түріндегі кесу-ондеудің арқа- 

сында  молдірленіп,  жүқарады,  ал  тастағы  мың  сан  кесік 

өрнектер оған жэне сылаққа бағалы тастардың қасиетін сый- 

лағандай болады.  Мәселен, Әл-Гамбраның немесе солтүстік- 

батыс Африканың кейбір мешіттерінің аркадалары кемел қоз- 

ғалыссыздық күйінде түр және  сол күйінде жарқыл  шаш- 

Қан тербелістерден тоқылғандай эсер  береді.  Олар жарық 

сияқты молдір етіп жасалған; олардың киелілік субстанция - 

сы -  тас емес, жасампаз Ақыл, барлық жаратылыстарда қүпия 

түрде болатын Тэңір Шүғыласы деуге болады (30-сурет).

Осының  арқасында  ислам  онерінің  “объективтілігі”  -  

субъективті ынтаның немесе импульстің жоқтығы,  “мисти- 

калық” екендігі — рационализммен ортағы жоқ нәрсе екені 

анықталады.  Қалай болганда да, рацонализм деген бір адам- 

иьщ олшемімен ақыл-ойды шектеп тастау болмаса, не? Әйтсе 

Де’ ренессанс  онерінің  архитектураны  органикалык  жэне 

Уоъекливті антропоморфты интерпретациялау жолымен жа- 

^аУьі  әділетті.  Рационализмнен  индивидуалистік  күштар- 

ҚҚа, °Дан әлемнің механикалық концепциясына дейінгі

219

.,,

265

аралық  бір-ақ  қадам.  Ислам  өнерінде  мұның  бірі де  жоқ; 

оның қисындық (логикалық) нәті өрқашан меншіксіз (без- 

личностное) жэне сапалы күйде қала береді. Шынында, ис- 

ламдык, көзқарастар бойынша, ақьш (әл-акл) бәрінен бүрын, 

ашылатын  ақиқаттарды адамның түйсінуінің тәсіл-амалы 

ғана, ал ол ақиқаттар иррационалды да,  оте рационалды да 

емес.  Оларда ақылдың дегдарлығы, демек,  өнердің дегдар- 

лығы бар.  Сондықтан, ислам шеберлеріне тән, өнерді ақыл 

мен  білімнің  жемісі  деп  түсіну,  қалай  болғанда  да,  онер 

рационалды және оны ақылға қарама-қарсы рухани интуи- 

циядан азат күйде сақтау керек дегендік емес,  бүл жағдайда 

ақыл  шабытты  қысып  тастамайды,  меншіксіз  сүлулыққа 

қүнар дайындайды.

Осы жерде исламның абстрактілі өнері мен осы заманғы 

“абстрактілі өнердің” арасьшдағы айырмашылық туралы айта 

кеткен жон. Қазіргі заманғылар оз “абстракцияларьшда” сана 

астарынан  келетін  иррацоналды  импульстерге  мейлінше 

шүбәсіз, озгермелі және өз импульстерінің реакциясьш қарсы 

қояды; мүсылман суретшісі үшін абстрактілі өнер — Бірлікгің 

коптүрлілік арқылы көрінетін мүмкіндііі сияқты заңды әйгі- 

леу мүмкіндігі. Еуропалық скульптура саласындағы төжіри- 

белілігіне сенімді  осы жоддар авторы бірде солтүстік-батыс 

Африкадағы шебер-бәдізшінің шәкірті болғысы келіп тал- 

пынған.  “Сен  нені  бейнелегенді  қалаған  болар  едің,  — деп 

сүрады шебер, — егер сенің мына секілді қарапайым қабыр- 

ғаны безендіргің кедсе,  оған не салар едің?”  — “Мен жүзім 

бүтағын салып, оның иілген түстарын еліктер мен қояндар- 

дың бейнелерімен толтырар едім”.  — “Еліқ те, қоян да, өзге 

хайуандар  да  табиғаттың  барлық  түсында  бар  ғой,  — деп 

жауап берді араб, — оларды қайта көрсетудің қажеті не? Ал 

геометриялық раушан гүлінің, бірінің — 11, ал қалған екеуінің 

8  сегменті  бар  үлгісін  жасап,  оларды  осы  кеңістікті  түгел 

толтырып түратындай ету —  әне,  нағыз өнер сол”.

Бүған қоса,  мүсылман шеберлер айтатын мына пікірді 

де айту керек шығар:  өнердің мәні заттардың суретін белгілі 

бір дэрежеде олардың табиғасына сәйкес боларлықтай етіп 

стильдендіруде, өйткені Алланың өзі жаратқан ақиқат сүлу- 

лық табиғаттың өзінде ғана бар.  Қандай стильдендіру бол­

са да,  осы сүлулықты коз көрерлік дэрежеде еркін корсету 

үшін керек.

Исламдағы мейлінше жалпы көзқарас бойынша, онер — 

материалға дегдар сүлулық беруден өзге ештеңе де емес.

266

II

Өнердің  өзі  айналысып  отырған  мүліктің  ішкі  заңына 

сөйкес  болуын талап  ететін  принцип  қолданбалы  өнерде, 

мвселен, 

ислам әл ем ін е

 етене 

кілем

 тоқу өнеріңце мұқият 

сақталады.  Композицияның теп-тегіс жазық үстіндегі гео- 

метриялық пішіндермен шеюгелулі жөне бізге таныс мағы- 

надағы  бейнелердің  мүлде  жоқтығы  көркемдіктің мол  бо­

луына  кедергі  бола  алмайды,  керісінше,  әрбір  шығарма  — 

еуропалық рынокқа жіберілетін жүмыстардан өзгелері — шы- 

ғармашылық қуанышының белгісіндей.

Кілем тоқу өнері,  шамасы, көшпелі өмірден бастау ала- 

тын  болса керек.  Кілем көшпелінің  үйінің негізгі мүлкінің 

бірі, дөл сондай түтынуда жүрген кілемдерден мейлінше ке­

мел, мейлінше бірегей шеберліктің ізі аңғарылады. Ал қала- 

лыктар қолынан шыққан кілемдерде жасанды бірегейліктің 

салқыны сезіледі,  бүл олардың пішін мен шүбәсіз куат пен 

ырғаққа толы бояуларынан  айырады.  Көшпелі кілем тоқу- 

шылардың онері қуатты айшықталған геометриялық пішін- 

дердің қайталануын, тосын контрасттардың алмасып отыру- 

ын және диагональді симметрияны қолайлы көреді.  Мүндай 

қайталау күллі ислам  өнерінің  бойынан аңғарылады,  және 

де, осылайша көрініс беретін рухқа байланысты бүл өте ма- 

ңызды;  ислам  мәдениеті  рухани  түрғыда  өзара  қатынасты 

білдіреді, оны көшпелілердің ақыл-ойы психологиялық дең- 

гейде  көрсетеді:  дүниенің  нәзіктігі  мен  баянсыздығын  өте 

өткір  түйсіну,  ой  мен  қимыл  жинақылығы  және  тіршілік 

ырғағын сезіну олардың “көшпеліге тән” қасиетгері.

Мүсылмандардың алғашқы армияларының бірі Персия- 

ны жаулап алған кезде арабтар Ктесифонның ғажайып пат­

ша сарайынан алтын және күміс зермен әшекейленген үлкен 

“Көктем кілемін”  көріпті.  Өзге олжалармен бірге оны Мә- 

динаға  әкелгенде,  оны  Пайғамбар  серіктері  қанша  болса, 

сонша  бөлікке  бөліп  тастаған.  Вандализмнің  осы  айқын 

көрінісі Қүранда айтылған соғыс ережелеріне сәйкестік  қана 

емес, мүсылмандардың абсолютті кемелдік пен мәңгіліктен 

дәмелі  адам  қолынан  шыққан  бүкіл  шығармашылыққа 

күмәнмен қарауының да көрінісі.  Ктесифонның кілемінде 

жүмақ бейнесі сальшған болатын, оньщ пайғамбар серіктеріне 

үлестірілуінде рухани мағына да жоқ емес.

267

Тагы бір  атап  өтерлік нерсе  — Александрдың  1*  ежелгі 

империясының аумағына орналасқанына қарамастан, ислам 

әлемі өз қүрамына отырықшылықта үзақ уақыт өмір сүрген 

көптеген  халықтарды  қамтығанымен,  осы  халықтардың 

жүктеу/скачать 13,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: