М э д е н и м у р а «Мэдени мұра»

жэне “Аспан” туралы болып отыр. Осы ақиқатгардың бірін- 

шісі  “алла  біреу ғана”,  ал  екіншісі  — “күллі  бар  нәрсенің 

бөрі Аллаға байланысты”49 екендігі.

Өзгеше айтсақ,  “Абсолюттен тыс абсолютгі нәрсе жоқ”, 

жэне одан шығатыны — “Кез келген корініс беру, бой корсе­

ту,  яғни,  салыстырмалы  нөрсе  Абсолютке  байланысты”. 

Дүние  Қүдаймен  бірге,  салыстырмалы  нэрсе  — себеп  пен 

салдардың  үйлесімінің  қосарлы  аспектісінде  -   қүдаймен 

бірге;  шахаданың  скінші  бөлігіндегі  “пайғамбар”  созі дәл 

осы себеп-салдарлық байланысты білдіреді.

Себеп түспалы 

“расул”

 (“емші”) терминінде, салдар түспа- 

лы 

Мухаммед

  (Даңқты)  есімінің  озінде  корініп  түр.  Кері 

қатыстылық “

рисала

” (Қүранның тарауы,  “алдын ала анық- 

тау түнінде” — 

“ләйлат-ул қадр” —

 коктен түскен аян) үғымы 

мен  “түнгі  сапар”  кезінде  көкке  котерілген 

(“ләйлат  ал- 

миграж”)

 Мухаммед түлғасы арасында байқалады.

Бул формуланың бірінші болігінде барлық метафизика- 

лык ақиқаттар, екіншісінде күллі эсхатологиялық түрпат- 

тағы барлық ақиқаттар жатыр.  Былай деуге де болады: ша- 

хаданың  бірінші  болігі  ажыратып  айыра  білу  немесе 

“абстрактілеу”  (“

танзих

”)  идеяларын,  ал екінші болігі ин- 

теграциялану немесе  “аналогиялар” идеяларын (“

тахбих

”) 

білдіреді;  мүнда  қарапайым,  әдеттегі мағынасында қолда- 

нылатын “тәңір”  (“

илаһ

”) созі шахаданың бірінші болігінде 

дүниені  ирреалды  етіп  корсетеді,  ойткені,  бір  қүдай  ғана 

шынайы, ал оньщ екінші болігіндегі пайғамбар есімі (Мухам­

мед) дүниені де шынайы (реалды) нәрсе деп белгілеуге кыз­

мет етеді, себебі, Қүдайдан тыс ештеңенің бар болуы мүмкін 

емес;  белгілі  бір  түрғыдан  қарағанда,  күллі  жаратылыс  — 

Соның Озі.  Шахаданың бірінші болігіне ой жүгіртсек, тек 

қана  Принцип  шынайы  жэне  дүние  белгілі  бір  дэрежеде 

оның деңгейінде “бар бола түрып”, шынайы бола алмайды; 

эзгеше  айтсақ,  біз  бул  жерден  ғарыштық  бос  кеңістіктің 

мәнісін түйсінеміз. Ал екінші боліктің мағьшасына тереңірек 

бойласақ,  бәрінен  бүрын  мынаны  санамен  түйсінеміз: 

дүние  —  “бой  корсету”  —  қүдайдан  немесе  Принциптен 

болек “дербестелмеген”, ойткені, шынайылық бар деңгей- 

элшемде ол “бар”, яғни, тэңіри болмай түра алмайды, будан 

үғатынымыз —  Құдай барлық түста  бар және бәрі  Соның 

эзінде.  “Мені  кэрген  адам  —  Тәңірді  кэрген  адам”  дейді 

Пайғамбар, демек белгілі бір дэрежеде “Пайғамбар” мен күллі 

жаратылыстың нәті бір.

354

Егер  ислам  ілімі  екі  немесе  көп  тәңір  емес,  бір  ғана 

Тәңір бар дегенді айтумен шектелсе, оның сендірерлік күші 

болмас еді. Шындығында оның сенімділігі Абсолюттің шы- 

найылығына  жөне  күллі  бар  нәрсенің  оған  тәуелділігіне 

деген  сенімге  негізделген.  Христиан діні  — сүйіспеншілік 

пен кереметтер діні болганда, Ислам — Абсолютгің діні, бірақ, 

сүйіспеншілік пен кереметтер де Абсолютікі, өйткені, олар 

оның бізге деген қатынасын білдіреді.

*   *   *

Мәселенің нәтіне тереңірек үңіле келгенде біздіңше, хрис­

тиандар мен мүсылмандар арасындагы бір-бірін түсіне ал- 

маудың себебі (таза догматтық  қалыптағы мәселелерді есепке 

алмайтын  болсақ)  мынада:  христианин  әрдайым  өзінің 

еркімен, өзінің түлғасынан бөліи тастауға келмейтін ерлікпен 

бетпе-бет келіи отырады жэне, демек, өзінің сенімі мен ерлі- 

гін нығайта отырып, алға баса алатын нақты рухани кеңістік 

ішінде болады; исламның “сыртқы” және мүқият өлшенген 

талаптардан  түратын  жүйесі  оған  кез  келген  жеңілдіктер 

жасауга дайын жөне ешбір қүлшыныска әзір емес әлдебір 

сүрқайлық  пен  бүйыгылықтың  корінісіндей,  ал  теория 

жүзіндегі мүсылмандық ізгілік — ол іс жүзіндегі тәжірибені 

білмейді — әлдебір жасанды жэне бос нәрседей боп көрінеді. 

Мүсылман дүниеге мүлде озгеше қарайды:  оның,  Жалгыз 

!  Алланы тандаган ақыл-есінің алдында еркін кеңістік, жеке 

істер тындыру майданы емес, өзінің еріюгік  қүлшыныста-

I  рын тепе-тендікте  үстау үшін  Қүдайдың өзі әзірлеп қой- 

ған арналар жүйесі түрады,  осы тепе-тендік,  ойдан  шыга­

рылган идеализмге үйренгенхристиандар ойлап жүргендей, 

негізгі мақсат деп саналмайтын тепе-тендік, сайып келген­

де,  біздің  “эго”-мыздың  баянсыздыгы  мен  меңіреулігінен 

арылудың  — Мызгымасты санамен сезінудің рахат тыныш- 

тыгына бөлейтін және еркіндік беретін процесі үстінде қол

I  жеткізуге  болатын  арылудың  кепілі  гана.  Қысқасы,  егер 

ислам іздейтін жөне таба білетін тепе-тендік позициясы хрис- 

тиандарга есепшіл жэне жаратылыстан да аскақ дүниеге жат 

сүрқайлықтың позициясы болып корінетін болса, христиан 

дінінің  қүрбаншыл  идеализмінің  мүсылманга  ақыл-естің 

тәңіри сыйына ауыз салатын, пигылы жаман озімшілдік бо­

лып корінуі мүмкін; егер бізге қатардагы мүсылман түйсіне

355

ойлануға онша икемді емес деген дау айтушы табылып жат­

са, жауап табылады — ортақол христиан орындалмасын біле 

тұрса да, оньщ жанының түкпірінде қүрбаншылдыққа үмты- 

лу  жатады,  ал  эр  мүсылман  оз дінінің  ыңғайына  орай,  оз 

жанын ешуақытта жарыққа болемейтін болса да,  түйсікті 

ойга батута бейім болады.

Бізге  христиан  жөне  мүсылман  мистикасы  бір-біріне 

қайшы келмейтіні оз алдына, керісінше, олардьщ танданар- 

лық үқсастығы біржақты немесе озара ықпалдары  болган 

шыгар деген ойга жетелейді деушілер де болуы мүмкін. Оган 

жауап мынау: егер суфизм мен христиан мистикасы бір бас- 

таудан шыгады деп санайтын болсақ, неге сопылар мүсыл- 

ман,  ал мистиктер христиан күйінде калган?  Шындыгын- 

да, софылар оз дініне “керегарлықтан” емес, сол діннің гана 

“аркасында”  кие-касиетті иемденген;  Халладж  жене  Ибн 

Араби сияқты адамдар жасырын христиан болып кормеген- 

дікген, Исламдагы қүпия мүмкіндіктерді кемелдіктің шегіне 

жеткізген. Кейбір ерекшеліктеріне, мәселен, әлеуметтік инс­

титут түріндегі монахтар қауымының жоктыгына қарамас- 

тан,  кедейлікті,  оразаны, оқшаулану мен үнсіздікті мадақ- 

тайтын Исламның қүрамында ойга батып түйсіну аскезала- 

рьшың бастаулары бар. Христиан “ақиқат” созін естіген кезде 

есіне бірден інжілдік “Соз тенге айналды” дегенді түсіреді, 

ал мүсылман мүны естігенде  есіне “Алладан езге теңір жоқ” 

дегенді алады, мүны ол өзінің үгынуының деңгейіне қарай, 

біресе, сезбе-соз магьшасьшда, біресе, метафизикалық түргы- 

дан басымырақ түсінеді. Христианшылдық “бірге болуга”, 

ал Ислам “болмысқа” табан тірейді; христианшылдықта Аян- 

ның  жалгыз  жене  қайталанбайтын  фактісі  ретінде  бой 

корсететін нерсе исламда Әлдебір Принциптің ретті корініс 

беруі деп есептеледі.

Тек жалгыз Кейіпке ену (Воплощение) гана емес, Күнега 

бату да “болмыстың” жалпы тагдырын, демек, адам тагды- 

рьш да белгілі бір дережеде алдьш ала белгілеген, оз бетінше 

жалгыз “оқиға” больш табылады. Ал Ислам көзқарасы түргы- 

сынан  алганда,  Адамның  күнега  батуы  —  зүлымдықтың 

қажетті корініс беруі, бірақ, ол адами болмыстың барар ба­

гытын алдын ала белгілеп беруге қабілетсіз,  өйткені,  адам 

озінің төңірге үқсастыгын жогалта алмайды. Христианшыл- 

дықта қүдайдың “ici” күдайдың “болмысьшан” басым түрган 

сияқты,  “іс”  қүдайдың  өзінің  бар  екендігінің  белгісіндей

356

көрінеді. Мүндай көзқарас субъективтілеу де көрінуі мүмкін, 

алайда біз осы мөселелер бойынша екі теологияда кездесетін 

нәзік айырмашылықтар туралы ұмытпауға тиіспіз.

Егер  христиандар үшін өзін керіп өлтіруге берген Хрис­

тос ақиқат болып саналса, Алланың жалгыздығын  ақиқат 

дейтін мүсылман үшін Христтің керіліп өлтірілуі, нәтінде, 

“Ақиқат”  бола  алмайды,  мүсылмандардың  кресті  теріске 

шығаруы осы көзқарастың сыртқы корінісі ғана.  “Платон- 

дык” немесе “гностикалық” деуге боларлық мүсылмандык 

“тарихқа қарсылық” өзінің сыртқы теріңске шығаруының 

нәті бойынша басым болып отыр.

Исламның кереметтің озіне емес,  иудей-христиандық, 

әсіресе, христиандық санаға тән осы кереметке шүбәсіз се- 

нуге деген көзқарасы оның бойындағы “интеллектуалдық” 

полюстің  “экзистенциалдық  полюстен  басымдығының 

көрінісі:  Ислам рухани айқындыққа, адам табиғасына сэй­

кес Абсолютті сезінуге негізделеді, бүл оның аясында ізгілік 

те, зүлымдық та өзіне “баурап шақыруын”  күтіп түратын, 

кереметтерге де,  күнәларға да  себепкер  бола алатын  ерік- 

күші  емес,  тәңір  іспеттес  тірлік  иесіне  тән  акыл-естің  ici 

ретінде қарастырылады.  Үлы Аяндар тізбегіндегі соңғы Аян 

болган Исламның кереметгерге сенбеуінің тағы бір себебі — 

ол Інжілде айтылатын, “коп адамды кереметгер арқылы сый- 

қарлап алатын” Антихристтің барын есте үстайды. Керемет- 

тердің “қайран калдыруына” мүлде кереғар рухани нық сенім, 

Исламда бәрін көктей отетін жалгыз нәрсеге сенудің, Абсо­

л ю т  мейлінше сергек сезінудің сенімі — Ібілістің  шамасы 

келмейтін рухани элемент;  шайтан керемет сыйқыр жасай 

алады, бірақ, ақыл-ес жетерлік айқындыққа көзімізді жеткізе 

алмайды, кез келген көріністі бейнелей алады, бірақ, Киелі 

Рухты  кескіндей  алмайды  —  оган  тек  алдангысы  келген 

адам, ақиқатты сезіне алмайтын, киелі сезімі жоқ адам гана 

сенуі мүмкін.

Жогарыда  біз  ислам  перспективасының  тарихтан  тыс 

бітімі  жөнінде  айта  кеткенбіз.  Исламның  уакыттан  тыс 

шынайылықты  корсетуші  гана  болуга  үмтылуы,  белгісіз 

ыргақтарды  қайталаушы  гана  болып  корінуі,  ягни,  қатаң 

ортодоксты және дәстүрлі түрде “қалыпқа келтіруге” үмты- 

луы тегін емес, оның осы бітімінен жаратудың  үздіксіздігіне 

қатысты  түсініктер  мен  үгымдар  аңгарылады.  Егер Алла 

бір секундқа гана Жаратуын кідіртсе, дүниенің тіршілігі ток-

357

тар  еді,  бірақ,  Ол  үнемі  Жаратушы  күйінде  қала  бере- 

тіндіктен, өзге емес, Оның өзі кез келген қүбылысқа арала- 

сады; содан да Алла мен ғарыштық төртіп арасында делдал 

бола алатын екінші дәрежелі себептер де, аралық принцип- 

тер де, табигат зандары да жоқ, тек Алланың жердегі өкілі 

(иман) болып табылатын адам гана ақыл-ес пен еркіндіктің 

қүдіретті  сыйына  ие.  Бірақ,  бүл  сый  да,  сайып  келгенде, 

Алланың бекітіп берген ережесінен шыгып кетуге мүмкіндік 

бермейді:  адам Алланың қалауын еркін тандайды;  “еркін” 

болатын себебі, оган да Алланың еркі жүреді, өйткені, Алла 

өзінің абсолютті еркіндігін білдірмей қала алмайды. Демек, 

өзін туындататын және  соның  аясында  гана  Мәңгілік бар 

болатынның сөулесі бола алатын салыстырмалылықтың сал- 

дарынан алдамшы болып көрінгенімен,  біздің еркіндігіміз 

де шынайы.

Ислам мен Христианшылдыктың  арасындагы түбегейлі 

айырмашылык христан мен мүсылманның нені ерекше жек 

көретінінен де айқын корінеді. Христианның жеккөрушілйі 

ең  алдымен  Христ  пен  Шіркеудің  тәңіртектілігін  теріске 

шыгаруга байланысты оянады;  ол,  тәттіге үйірлікті айтпа- 

ганның  өзінде,  өзінің  ахлақтық  ережесіндегіден  тазайын- 

дыгы (аскеттігі) кемдеу нәрселерді  де жек кореді.  Мүсыл- 

ман  Аллаһ  пен  Исламды  теріске  шыгаруга  төзе  алмайды, 

өйткені, оньщ дінінің асқак бірлігі, абсолюттілігі және транс- 

ценденттелігі  оның  коз  алдында  өзінің  күллі  айқындыгы 

мен үлылылыгы арқылы көрінеді,  өйткені, ол үшін ислам — 

Қүдай  Еркінің  сәулесі,  Бәрін қамтитын  Бірліктің қисын- 

дық (логикалық) эманациясы. Ал Қүдайдың Еркі, Қүзыры — 

дәл  осы  түста  екі  дін  арасындагы  айырмашылык  ерекше 

күшпен көрінеді — күрбаншылдық үгымына сэйкес болуга 

міндетті емес, ол Қүзырдың, қаласа,  “сүйкімді мен пайда- 

лыны”  үйлестіре  қолдануы  мүмкін;  міне,  мүсылманның: 

“Қүдай  калаган  нэрсе  гана жақсы” дейтіні сондықтан,  ал 

христианин  “Қүдайдың  қалауы  оте  ауыр”  деп  қиналады. 

Қисынмен ойлаганда екеуінің көзқарастары үндес,  бірақ, 

христианның  сезімталдыгы  мен  қиялы  оны  соңгы  уәжге 

итермелейді.  Ислам  аясында  Қүдайдың  Қүзыры  тікелей 

сүйіспеншілік кепілі ретіндегі қүрбандық пен азап шегуге 

емес, Тәңірдің озі басқаратын және біздің күллі тірлігімізді 

қамтитын  күдайтекті  ақыл-естің 

(тин  Рухи

)  дамуына  ба- 

гытгалган,  ойткені,  ақылмен  ойлау дегеніміз  —  бар  болу,

358

өмір  сүру.  Исламның сырт қарағандағы  “жеңілдігі”  —  біз 

бүл туралы айтқанбыз — тепе-теңдікке жетудегі амал-төсіл 

ғана, ал тепе-тендік “вертикальді” қүлшынысқа, түйсінуге, 

гнозиске тірек қызметін атқарады.  Белгілі бір мағынада бір 

Қүдай істегенге қарсы бағытта,  ал белгілі бір мағынада Ол 

істегенді істеуге тиіспіз, өйткені, бір жағьшан, біз бар екеніміз 

жағынан Қүдайға үқсаймыз; бірақ, екінші жағынан, Ол сот- 

тайды және жазалайды,  біз олай ете алмаймыз, өйткені, біз 

Ол сияқты емеспіз. Алайда, бүл арақатынастардың барлығы 

мейлінше болмашы ғана, ахлақи ережелер озгермелі болуы 

мүмкін болғандыктан, біздің бойымыздан, тым болмағанда, 

теория жүзінде,  қылмысты махаббат пен әділ жазаға орын 

әрқашан да табылуы бек мүмкін.

Мүндағы барлық кілтипан біздің заттар табиғасына не­

месе соның әлдебір аспектісіне сәйкес дүрыс перспектива- 

ны ашып корсете алатын козқарасты тандай білуімізге бай­

ланысты.

*   *   *

Осы  айтылған  ой-толғамдардың  барлығы  догмаларға, 

дәлірек айтсақ, сол догмалар білдіретін метафизикалык пер- 

спективаларға негізделген нэрселер; субъективті “көзқарас 

объективті “перспективалармен” үйлесуге тиіс. Христиан- 

шылдык, жерде болған қүбылысқа негізделгендікген (әңгіме 

Христгің “жерлік” табигасы туралы емес, Оның кеңістік пен 

уақыт аясында іс істегені туралы болып отыр), соньщ салда- 

рынан Абсолюттік салыстырмалық үғымын қолдануға, не­

месе,  дэлірек айтсақ,  оны  ептеп  салыстырмалы деңгейде, 

Үштік  (Троица)  деңгейінде  қарастыруға  мэжбүр  болды. 

Мүндай “салыстырмалылық” элдебір абсолютті нәрсе ретінде 

қабылданатын болғандықтан,  “Абсолюттің” өзі салыстыр- 

малылықтың  кейбір  белгілерін  иеленді,  ал  Кейіпке  ену 

(Воплощение) Мейірім мен Сүйіспеншіліктің үлгісі болған 

себепті,  Қүдай озінің күллі түтастығымен тек қана осы ізгі- 

ліктер түрғысынан қарастырылады; осының бәріне сәйкес 

адамдағы ерік пен күштарлық ең алдымен айшықталады, ал 

рухани жол сүйіспеншілік жолына айналады. Христиандық 

волюнтаризм” Абсолюттің христиандық түжырымдамасы- 

мен, ал бүл, өз кезегінде, Қүдавдың “тарихилығымен” үйле- 

сім табады.

359

Исламға  келетін  болсақ,  ол  Құдайдың  а ір п іг ін е  

негізделіп,  пішіндік  жағынан  семиттік догмагайң  бірі 

болғандықтан,  Абсолюттің  жердегі  аспектіі: туралЫ 

ұғымды  қабылдай  алмайды.  Соған  орай  ол,  •(  күзіндс 

болса  да,  Христтің  тәңірлігін  теріске  шығар^иіс.  Ол 

тәңірлік табиғатта,  екінші сатьщағы түрде,  әллт салыс- 

тырмалылық барын теріске шығаруға міндетті е:і: эйткені- 

ол қаласын-қаламасын, қүдайдың атрибуттары таы іпімді 

қостайды,  әйтпесе,  оған  Қүдайдың  күллі  тү т ғ ы   меН 

дүние  мен  Қүдай арасындағы  байланыстың б т е р іс к

с  

шыгаруга тура  келер еді,  бірақ ол  кез келген 

ш

 тәніри 

нәрсенің  бір  ғана  Бірінші  бастаудан  тыс  болітеріске 

шығарады. Асқақ Шынайьщан тыс ешнәрсе де  валмай- 

тынын софылар бірінші болып анықтады, өйтюоір  ғана 

қүдірет бәрін  өзіне  біріктіріп түрады деу — дүчяіің  шы- 

найылығы түрғысынан қарағанда, ол өзінен бар.адүн иені 

тыс  қалдырады дегенмен бірдей; әйтсе де,  бүл  аат дог- 

матикалық түрғыдан аңғартуға көнбейді, 

қисы ж  

ж агы- 

нан ол Лә Илаһа иллаллаһ сөзіне сияды.

Қүран Мессияның (Иса пайғамбардың.  — 

л>

 Қүдай 

еместігін айгқанда мүны былай үғу керек: не М ес қ ү д а й ’ 

ретінде  Қүдайдан  айырғысыз,  немесе,  ол,  жерд: Мессия 

болғандықтанда,  Қүдай  бола  алмайды;  Қүра Іристтік 

өлгенін теріске шығарған түста, оны Ииеустьщ олккецгені 

деген мағынада түсіну керек, ал еврейлер Хрисгшалау — 

символдық ақиқат,  нақты ақиқатгы рухани тер it лытару 

материалдық теріске шығару пішініне айналған 

магы- 

намен жеңеді.

Дәл осы ескертпені Христианшылдыққа қатьада к о л - 

дануға болады: мәселен Коне Өсиеттің Енох, Ави,  М ои­

сей,  Илия  сияқты  әулиелері  Христостың  “толка  клрій 

коруі”  жүзеге  аспайынша,  аспани  мейірімнен ік,аліадь* 

деп есептеледі, сойте түрса да, осы “тозаққа кіртәруден' 

бүрын Христос шәкірттеріне Өзгерту нүрының аріьіна бо­

лен ген күйі Моисей (Мүса) мен Авраам (Ибраһиі кеуімені 

бірге корініп,  "Авраамның түрағы” туралы белгіл.зін айт- 

қан.  Әрине,  бүл  фактілерді  түрліше  түсіндіру :олады.. 

бірақ,  олардың  христианша  ой  елегінен  откізу кыл мані 

ғана емес,  иуда дінінің дәстүріне де сәйкес келе.Элардыі 

соған  лайық  рухани  айшықтар  (символика)  дахтайды- 

қүтқару,  озгеше  емес,  Логос  арқылы  келеді,  а_л у ак ы г

360

аясында  бой көрсетіп,  әрқилы  пішінге түскенімен,  уақыт 

жағдайларына тәуелді емес. Сонымен бірге өзінің Илиямен 

бірдейлігін жоққа шығаратын Иоанн Шоқындырушы мен 

оған қарама-қарсы нәрсені дәлелдейтін Христ арасындағы 

кереғарлыкты да айта кетелік. Қарастырылып отырған қатыс- 

тылыктың айырмашылығы арқылы ғана сейіліп сала беретін 

осы кереғарлық өзге дінде болған болса,  “Қудай өз сөзіне 

өзі қайшы келе алмайды” дегенге сүйенетін теріс түсіндір- 

мелерге себеп болар еді.

Христиан дінінде салыстырмалылық пен абсолют ара­

сындагы шекара сызығы Христ аркылы жүргізіледі. Ислам- 

да бүл дүниені Қүдайдан боліп тұрады, тіпті — эзотеризм- 

де —  Қүдайлық атрибуттарды тәңірлік Нөттен болектейді; 

мұндай айырмашылықтың себебі мына фактіде —  экзоте- 

ризм  қажеттілікке  орай  әрдайым  салыстырмалылыққа 

жүгінеді, ал эзотеризм абсолюттен үнемі үйлесім тауып, оньщ 

нәтін  ең дәл,  бүлжымас тәсілмен түсіндіріп  отырады.  Су- 

физмде тәңірлік атрибуттар дербес алғанда түсініксіздеу және 

ажыратуы киын болғандықтан да, дүниемен өзара байла­

ныста қарастырғанда ғана анықталады деп есептеледі; де­

мек,  Қүдайдың  мейірімі  оның  қаһарынан  бекерден  бекер 

бүрын түрмағанымен,  Оны “мейірімді”  немесе “қаһарлы” 

деу  мүмкін  емес;  ал  Оның  “киелілік”  немесе  “даналық” 

сияқты нәггік атрибутгарына келетін болсақ, олар өздерінің 

шексіз  шынайылығының  бір  түйірін  де  жоғалтпастан-ақ, 

тек біздін ақыл-есімізге қатысты ғана ажыратарлық қасиет- 

терімен бой корсетіп отырады.

Дүниеге ислами  козқараспен  қараудың мүмкіндігі бар 

дегеніміз ол кажет дегенмен бірдей, демек,  оның болмауы 

мүмкін емес; ол озінің корегендікпен іріктелген айғақтары- 

мен өмірге  өте қажет болып отыр. Қандай козкараста болса 

да, абсолюггі ештеңе жоқ, ойткені, Ақикат жалғыз;  Қүдай 

алдында олардың айырмашылықтары салыстырмалы ғана 

болып көрінеді, ал бір козқарастың қүндылықтарын  екін- 

шісінен де аңғаруға болады, тек ол озге пішінде болуы ғана 

мүмкін. Христианшылдыққа тек “ыстық”, қүштарлықпен 

сүю,  озін  күрбан  етуге  умтылыс  қана  тән  емес;  “жарық- 

тың”, гнозистің, таза түйсінудің,  “бейбітшіліктің” де Хрис- 

тианшылдығы бар, дэл осылайша,  “күрғак”  Ислам да озінің 

заңнамалык және метафизикалық кейіптерінде оз қойнына, 

алхимия  тілімен  айтканда,  “ылғалын”,  яғни  сүлулықты,

219-24

361

сүйіспеншілік пен өзін қүрбан ету қасиетін жасырып түра- 

ды. Мүньщ себебі бірлікге, тек Ақиқаттың бірлігі емес, адам­

зат үрпағьшың бірлігінде, әрине, салыстырмалы, бірак, жүзе- 

ге  асыруға  болатын  және  қажет  рухани  келісім  мең  өзара 

түсіністік  туралы  сөз  қозғау  үшін  жеткілікті  деңгейдегі 

шынайы бірлікте жатыр.

*  *  *

Арабтың “Қүдай асықпайды, есесіне  Ібіліс жанығады” 

деген  мәтелі  (мүнда  мүсылманның  өмірге  көзқарасы  ай- 

қын аңғарылады) бізді мынадай ойларға жетелейді: маши- 

налар  уақытты  жалмап  жатқандықтан,  қазіргінің  адамы 

үнемі  асығып  жүреді,  сол  уақыт  тапшылығы  асығыстық 

пен  үстірт  қарауға  әбден  үйретіп  тастаған  ол  өзінің  ішкі 

аумалы-төкпелілігін көлегейлеп түрған осы өдеттерді озінің 

артықшылығының белгісі деп санайды да,  ішінен  “мамы- 

ражайлықка” бейім ежелгі адамдарды жек кореді, ал аяғын 

асықпай басатын жэне басына дағарадай сәлде киген Шы­

гыс  адамын  мүлде  үнатпайды.  Өзіміздің  тәжірибемізде 

болмағандықтан, біз откен дәуірлсрдің осы дәстүрлі  “жай- 

басарлығы” мен “ойға үйірлігінің” сапалық мазмүнын ойша 

сараптай алмаймыз; біз мүндай мінез-қүлықты мазақтау- 

мен шектелеміз, ең оңайы біз үшін сол ғана.  Таза  матери- 

алдық  негізде осіп  келе жатқан  әлеуметтік шаруалардың 

қамы біздің заманымыздың болмыс-бітімін анықтайды, ал 

бүл тек машиналардың бізді билеп алуы  мен  содан туын- 

дайтын адам тозгісіз омірдің жағдайларының ғана салдары 

емес,  біз адамдар  бақыты  үшін  қажет түсінушілік,  Ьйлы- 

лық атмосферасынан жүрдай болдык, бүл адамдардьщ, сон- 

шалықты  жабайы  һәм  үйреншікті  созге  айналып  кеткен 

“омір  стандарттары”  қандай  болған  күнде  де,  олар  үшін 

қажет екенін мүлде үмыттық.

Дәстүрлі ырғақтар туралы әңгімеде біз сәлделерді еске 

алдық.  Енді сәл-пәл кідірістеп, осы тақырыпқа ой жүгіртіп 

корелік. Сәлде мен Ислам арасындағы байланыс ойдан шы­

гарылган нэрсе емес:  “Сәлде, Пайғамбардың айгуынша, сену 

мен сенбеудің шекарасы”. Оньщ осыған үқсас бірнеше создері 

бар.  “Менің қауымым сәлдесін тастамай жүрген кезге дейін 

берік болады”;  “Сәлде  киіндер, ол сендердің жомарттыкта- 

рынды кобейтеді”. Сэлде дінге сенушілерге әлдебір салмак-

жүктеу/скачать 13,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: