тани,  сезіне  алмайтын  заттарды,  осімдіктер  мен  хайуандарды  тануға

кеңінен  карастыруга  мүмкіндік жок-  Семиттік Жазбалардың  эзотеризмі 

creatio ex nihilo сияқты ережелерде немесе мәңгі һәм түлғалық о дүниелік 

омір  туралы  догматта  көрінетін  болса,  индуистік  және  буддалық  киелі 

Кітаптарда  ол  өзгеше  керініс  береді;  онда,  мэселен,  жүмаққа  да,  то- 

закка  да  еш  қатысы  жок  кайта  туу  жер  бетінде  жүзеге  асады  делінеді. 

Мүндай  эсхатологиялық  ілімдердің  бірі  кем,  бірі  артык  болуы  мүмкін, 

бірақ,  адами,  яғни,  жердегі  қиялдың  шектеулілігіне  орай  олардың  еш- 

қайсысын  да  абсолютті  ақиқат  деп  санауга  болмайды.

28/  Жүмақтағы  және  тозақтағы  күйлердің  “ассиметриялы”  болатын 

себебі,  бүлардың  біріншісі  екіншісіне  қарағанда  таза  болмыска  шексіз 

жақын;  оның  “мәңгілігі”,  соган  орай,  тозақтың  “моңгілігіне”  Караган­

да  озге  табиғалы.

29/  Әл-Ғазалидың  айтуынша,  тозақ  отында  жанып  жатқан  күнэкар- 

лардың бірі озгелерден  каттырақ шырқыраған соң,  күйген ағаш кейпіне 

түскен  оны  шығарып  алыпты.  Аллаһ  одан  сүрапты:  “Сенің  отқа  күю- 

шілердің  борінен  қаттырақ  зорлағаның  не?”  деп.  Анау  сонда:  “О,  Раб- 

бым,  сен  мені  жазаладың  ғой,  бірак,  мен  Сенің  шексіз  Мейіріміңе 

деген сенімді де жоғалтып алыппын” депті.  Сонда Аллаһ  айтқан:  “Адас- 

қандардан озге кім оз Раббысының мейірімінен үміт үзуші еді?”  (Қүран, 

XV,  56).  Бар,  камсыз  бол,  Мен  сені  кештім”.  Католиктік  түрғыдан 

йлғанда,  бүл  өңгіме  “Тазартатын ж ер”  (Чистилище)  туралы болып отыр. 

Буддизмде  күнәһарлардың  азабын  аспани  шықпен  жеңілдетіп,  озге  де 

комек беретін бодхисаттвалар туралы айтылады, демек,  мейірімді періш- 

гелердің  қызметі  тозақта  да  жалгасады  деуге  болады.

30/ Тозақка  түскен  зүлымдар  мен  менмендер  Қүдайдың  шындыгына 

сенді,  ал жерде жүргенде олар бүл туралы ойламаган немесе күдіктенген 

еді,  демек,  олім  фактісінің  озі  олардың  санасында  “өлденені”  озгерт- 

кен, ал сол  “олдене” дүнияуи козқарас түргысынан түсіндіруге келмейді. 

“Өмірдің  багасын  олілер  гана  біледі”  дейді  мусылмандар.

31/  Қүран,  VI,  128  жоне  XX,  107.  Мүның  Жүмаққа  да  катысы  бар: 

“Ал  Жүмақ  рахатына  колы  жеткендер,  егер  сенің  Раббың  озгеше  шеш- 

песе,  сонда  Кок  пен  жер  түрганша  қала  береді;  бүл  саркылмайтын  ізгі- 

Ілік”  (XI,  108).  Соңгы  соз  төңіри  мәңгілікке  “лайықталғандарға”  (му- 

'каррабун)  арналган.

и/  “Ману  Зандары”,  “Маркандейя-Пурана”,тагы  баска  мэтіндерге 

Ісэйкес,  “күноһарлардың”  қаңгуы  тозақтан  шықкан  соң  олардың  ең 

томен  хайуандарга  айналуынан  басталады.  Қалай  болганда  да,  тәңіри 

шексіздік  езге  кейіпке  түсу  жолы  “спираль  бойынша”  болуын  талап 

етеді:  бір  де  бір  тіршілік  иесі,  ол  қаншама  жаңа  кейіпке  түскенімен, 

жерге  қайтып  оралмайды  —  оны  “дүнияуи”  деп  атау  алатын  лоззат  пен 

шегетін  азапқа  катысты  гана  норсе.

33/  ‘Тректің  “aiwuog”  созі 

шындыгында  “моңгілік”  емес,  “түракты” 

Деген  магына  береді,  ойткені,  оның  озі  үзактык  циклін  бейнелейтін 

“aiw ”  (.iiaT.aewurn) 

созінен  шыккан;  латынның  созі  де  сол  магынада, 

оны  кейде  "гасыр”  деп  аударып  жүр”  (Генон  Рене,  “Адам  жэне  оның 

Ведантага  сойкес  қалыптасуы”,  186-6.  түсініктеме).  Дол  осылайша,, 

Қүрандагы  о  дүние  де  “шексіз  үзактық”,  “ажалсыздык”  (хульд)  немесе 

“оте  үзак  уакыт”  (абад,  абадан)  деп  аталады,  алайда,  ол  “мәңгілік” 

(азал)  емес.

399

34/  Ғазали  айтатындай,  Алланың  дидарын  көру  “лайықталғандар- 

дың”  назарын  үр  қыздарынан  аударып,  оларды  Алламен  бірігіп  кетуге 

шақырады.  “Амитабха  жүмағына”  еніп,  оз  нирванасын  сонда  тамам- 

дайтындар  да  солай,  Бірінші  Себеппен  (Первопричина)  бірігіп  кетеді. 

“Брахма  күйінде  болған  адам  ажал  сотінде  Брахма  күшағында  сөнеді" 

(немесе,  “Брахма  нирванасына  жетеді”,  “Бхагавад-Гита” ,  II,  72).  Егер 

“нирвана”  дүниедегі  жалғандыққа  қатысты  “сон у”  ғана  болса,  ол  нир- 

ванаға  катысты  да  “сону”.  Осы  “күйге”  қолы жеткендерге  келсек,  Буд- 

даның  үш  “тоні”  туралы  ілім  соларға  катысты:  жердегі,  коктегі  жоне 

тәңіри  күй,  олар  Гаутамага,  Авалокитешвараға  жоне  Амитахбаға  сойкес.

35/  Бүл  плеоназм  ғана,  өйткені,  Қүдайдың  түлғалық  аспектісі  ада­

мга  катысты  абсолютті,  бірак,  Оның  асқақ  Нотіне  қатысты  шартты- 

лық  болады,  бүл  “біздің ”  жоғары  онтологиялык  ақыл-есімізге  соның 

катысы  сияқты.

м/  Бүған  дэстүрлі  коғамдарда дін  үшін  жасалған  қаталдықтар  дэлел 

бола  алады;  бүл  түрғыдан  эзотеризм  гана  мінсіз:

37/ Осы  екі  козқарастың — созбе-соз ж эне омбебап козқарастардың — 

арасын  жалғап  жібере  алатын  хадистер  бар,  мысалы:  “Ол  (Аллаһ)  адам­

дарды  күйген  ағаштай  болған  соң  тозақтан  шығарып  алады”;  “Жаным 

колында  түрған  Қүдайдың  атымен  ант  етейін:  тозактың  қакпағы  жа- 

былып,  оның  топырағына  шоп  (жаңа  омір  символы)  осетін  кездер  де 

туады”;  “Аллаһ айтады:  Періштелер,  пайғамбарлар мен сенімділер күнэ- 

карларға арашаға түсті,  енді  олардың  оздері  үшін  араша болатын  Мейі- 

рімділердің  ізгісінен  (Архам  ар-Рахимин,  яғни,  Аллаһ)  озге  ешкім  жоқ. 

Ол  сойтеді де,  ыстықты  азайтады,  сонда  ғасырлар бойы  еш  қайыр  істе- 

меген  адамдар  тозактан  шығарылады”.  Осы  “кешіккен”  кешірімділікке 

софылар,  озіміз  коргеніміздей,  тозақ  азабы  күшіне  мінген  сэтте  бола­

тын  мейірімді  косады.

м/  Әңгіме  түтас  оркениеттерге  іргетас  болған  дүниежүзілік  Аяндар 

туралы  болып  отыр,  оның  қатарына  тар  аядағы  мектептерге  арналған 

екінші  дорежелі  қүбылыстар,  моселен,  вишнуизм  жатпайды;

3,/  Тура  мағынасында  олар  эсхатологиясы  кемшін  пішілген  “дуа- 

листік”  жоне  “антропоморфты”  перспективаны  корсетеді,  бірак,  Май- 

стер  Экхарт  байқағандай,  орбір  ақиқи  мағына  белгілі  бір  дэрежеде  сол 

күйінде,  дәл  мағынасында  болады.  Бір  хадис  бойынша,  Қүран  аятта- 

рында  экзотериялық және  эзотериялық  мағына  бар  екендігі  оз  алдына, 

олардьщ  жетіден  жетпіс  жетіге  дейін  жететін  мағына-түсінігі  бар;  олар­

дьщ  коп  мағыналылығы  “теңіз  толқындарындай”.

40/1 “Кок пен Жер жоғалар,  Менің создерім мәңгі жоғалмайды” делінеді 

Інжілде,  Қүран  да  соны  айтады:  “Алланың  дидарынан  озгенің  борі 

откінші”.

4|/  “Бхагавад-гита”  гнозистің  Інжілі  сиякты  нэрсе,  сондыктан,  ин- 

дуистер  оны  Упанишадалардың  бірі  деп  санайды.

42/  Қүткарылу  ең  шын  мәнінде  осы  күндылыққа  тәуелсіз  жүзеге 

асатынына  қарамастан.

43/  Ормекшінің  сегменттерге  болінген  торы  буддалык  иконаларда 

“Тіршілік Доңгелегі” кейпінде бейнеленеді;  Қүран да  Ғарьгштьщ бейнесі: 

сүрелер  —  әлемдер  де,  айяттар  —  тіршілік  иелері.

44/  Қүран  бойы нш а,  ж ердегі  киыншылыктың  б әр і  “оздерің н ін  

кесірлеріңнен”  болады;  бул  “Борі  Қүдайдан  болады”  (куллун  мин  иы- 

диллаһи)  дегенге  еш  кайшы  емес.

400

45/Осының езі біздің ғарышка саяхат жасаудың психологиялык мүм- 

кіндіктері  туралы  күмондануымызға  себеп  болады.  Осы  авантюраны 

психологиялық  жағынан  жүзеге  асыруға  болады  дегізерлік  ментальді 

факторларды  есепке  алғанның  озінде,  ібілістік  комек  берілуі  мүмкін 

дегенде де,  ондай сапардан Жерге  қайтып  оралған  адамның өуелгі тепе- 

теңдік  пен  бакытка  ие  болуы  неғайбыл.  Бүл  сапарда  ессіздікке  үқсас 

бірдеңе,  яғни,  біздің  олмес  жанымыз  жатқан  психикалық  қауыздың 

қирауына  үқсас  бірдеңе  бар;  есінен адасқандар — тірі  олік сияқты жан- 

дар —  кобіне түнек күштерінің ықтиярында болатындар,  ал  кейде  — діни 

қызу атмосферада —  періштенің ықпалына түсуі мүмкіндер.  Қалай  бол­

ганда  да,  естен  адасу  өліге  тон,  бэлкім,  ғарыш  сапарына  тэн  бейкү- 

нәлік  пен  соны  сағынудың  корінісі  деп  саналады.

4,,/  Олген  соң  біздің  күллі  озімізге  деген  сеніміміз,  біздің  жердегі 

білім-білігіміз  ескі  киім  сияқты  сыпырылып  түседі де,  біз  адасқан  бала 

сияқты  корғансыз  күйге  түсеміз.

47/  Бірінші  жағдайда  Қүдай  —  бәрінің  себепкері;  бірак,  зүлымдык 

қайдан  шығады?  Екіншісінде  —  зүлымдықты  адам  жасаса,  Қүдайдың 

бүған  қандай  қатысы  бар?

48/  Хадистер  бойынша,  омір  —  үйқы  ғана,  олген  соң  адам  оянады. 

Бірақ,  гностик  (ариф)  омір  сүргенде  де  ояу  болады,  Мухаммед  айтқан: 

“Козім  үйкыда  еді,  ал  жүрегім  ояу  болатын”.

49/  Осы  ақиқаттар  Қүран  аятында  да  бар:  “ Шынында,  сендердің 

бәрінді  Алла  жаратты  (инна  лиллаһи)  жоне  борің  соған  қайтасыңдар” 

(ва-инна  иллаһи  раджиун).

50/  Бүл  термин  сонген  достүрлерді  шартты  түрде  корсету  үшін  қол- 

данылып  отыр,  біз  мүны  қолдану  арқылы  африкалық  немесе  мелане- 

зиялық  олдебір  сенімдерге  баға  бергелі  отырған  жоқсыз.

5,/ Пайғамбардың қайырымдьглығы мына хадистен де корінеді:  “Қүл- 

дарды  қүтқарудан  артык  Аллаға  жағатын  іс  жок,  ажырасудан  артық 

оған  жеккорінішті  норсе  ж ок”.

М эселен,  Мүсаның тілін тістеп сойлеуі (сақаулығы) тэңіри күпия 

ларға  тыйым  салу  мен  даналықтың  шектен  тыстығының  ишарасы.

53/  Қүдайдың  “тікелей  қаруы”  —  сол  міндетті сезінетін  адам;  ал  “жа­

нама  қару”  кім  болса  да,  не  болса  да  бола  беруі  мүмкін.

54/  Араб  мотелі:  “Мүхаммед  ажалды  пенде,  бірак,  ол  ажалдылардан 

болек,  олардын,  арасында  ол  жай  тастар  арасындагы  гауһар  секілді”.

і5/ Пайғамбардың  “сауатсыз”  болатыны содан:  Тоңіри  нэрсе  тек пәк 

қүнарға  ғана  түседі.  Қасиетті  Қыздың  (Мария)  поктігі  Жүмак  есігін 

күзетіп  түрған  үлы  періштенің  семсеріне  шендестіріледі.

56/  Пайғамбар:  “Қүдай  лас  пен  шуды  үнатпайды”  деген;  тазалык  пен 

ойлы  тыныштыкка  деген  үмтылыс  Әл-Гамбрадан  Тэж-Махалға  дейінгі 

ислам  сэулетінен  де  байқалады.

57/ “Олар айтар:  “Егер біз есіткен немесе үккан (на-акилу, акл,  “ақыл”) 

болсақ,  тозак  түрғыны  болмас  едік”  (Қүран,  67,  10)  Исламдағы  акыл- 

еске  деген  қүрмет  мына  хадистен  де  корініп  түр:  “Иса  пайғамбар  айт 

Қан,  мен  олілерді  тірілттім,  бірак,  ақымактарды  акылды  ете  алмадым”.

58/  “Коп  жиналған  жерде  кім  мені  еске  алса,  мен  оны  Періштелер 

жиынында  еске  аламын”,  немесе,  озге  хадисте:  “Мен  озімді  есіне  ал 

ғанды  жарылқаймын”.

401

59/ “Кок пен Жерге  Мен сыймаймын,  бірак,  адал муминнің жүрегіне 

сыямын”  дейді  хадис.

и)/  Қүранды  кирағаттап  оқу  үлкен  онер  саналады.

6V  Алайда,  Қүдай  біздің  мақсатка  жетуімізді  талап  етеді:  Бхагавад- 

Гитада  Қүдай  күш  салап,  тырысуды  талап  етеді,  сэтсіздік  үшін  жазала- 

майды  делінген.

62/  Бүл  Әдепкі  Бастау  мен  Оның  даралығына  қайшы  келер  еді.

63/  Қүдайды  “Тіршілік  етуші”  деуге  болмайды  —  Ол  Тіршіліктен 

тыс,  бірак,  “тіршілік-емес”  деуге  болады,  сонда  оның  “тіршілік  етпесе 

д е”  шынайы  екенін  аңғартамыз.  Алайда,  Ол  туралы  “ж оқ”  деуге  бол­

майды,  оның  трансценденттілігі  еш  шектеуге  сыймайды.

402

МАҚАЛАЛАР

С.  Қондыбай

ДӘСТҮР  (ТРАДИЦИЯ)  ЖӨНІНДЕ

“Дәстүр”жөніндегі  менің түсінігім  бір  жағынан  Р.  Ге­

нон,  Г.  Вирт  сияқты  ғүламалардың  гипербореялық  “Ілкі 

Төр”(Изначальная Традиция) үғымымен сабақтасып жатыр, 

қазақтарды  (түркілерді)  аталмыш Дәстүрден  бастау  алған 

халық  ретінде  қабылдай  отырып,  тек  өлгі  ғүламалардың 

үсынған  “Ілкі  Тордегі  арийлардың  біріншілігі”  жоніндегі 

түжырымына балама ретінде “Ілкі Тордегі түркілердің бірін- 

шілігі”деген  түжырымды  үсынамын.  Екінші  жағынан, 

осылардың барлығының да  бүгінгі қазақ  үшін,  оның руха- 

нияты үшін тым бүлыңғыр дүние болып табылатындығын 

ескере  отырып,  барынша  нақтылы  уақыт  пен  кеңістікке 

қатысты  дәстүр  жонінде  айтар  болсам,  “қазақ  дәстүрі” 

дегеніміз  — соңғы  7-8  мың жылдық уақыт  пен  10-15  мил­

лион  шаршы  шақырымдық  кеңістікте  мекендеген  сансыз 

үрпақтардың озара сабақтас шығармашылығының (творче- 

ствосының) ең соңғы қорьпгындысы.

Зиялы түгілі,  орташа статистикалық қазаққа оздерінің 

тегінің байырғы қазақстандық тайпалардан,  мәселен,  сақ- 

тардан немесе арийлардан бастауды, солардан бергі сабақтас- 

тықты дәлелдеп жатудың пәлендей  қажеттілігі жоқ,  қазақ 

үшін ол — аксиома.  Сабақтастықты дәл, нақтылап корсету — 

тиісті ғылыми салалардың шаруасы,  осындай тізбектегі са- 

бақтастықтардың санын, уақыт молшерін, кеңістік ауқымын 

Қас қағым сәтте,  кәз алдымызда (яғни, іс жүзінде уақыттық 

пен кеңістіктік олшемдерді жоқ қылып жіберіп)  откен эре- 

кет деп,  басқаша айтқанда,  бір ғана нүкте немесе қобдиша 

түрінде қабылдау — руханият үшін ең басты шарт осы. Яғни, 

мэселе — осы сабақтастыктың бар екендігіне қүр тамсануда 

емес, қазаққа қатысты барлық нәрсені тауып алуға болатын 

Қобдиша  түрінде  қабылдауға  қол  жеткізуде  болып  отыр. 

Әрине,  мүндай  сиқырлы  қобдиша  үнемі  толы  болу  үшін 

іздену қажет.

403

Дөстүр дегеніміз де — сабақтастық  “монш ақтарын”бір 

жіптің бойына тізіп қойған таспиық,  немесе,  әлгі айтылған 

қобдиша.  Керек моншақты саусақ үштарымен жылжытыгі 

отырып тауып алуға немесе қобдиша қапағын ашып көсіп- 

көсіп алуға болады.  Өткенді тани білу аркылы бүгінгі және 

болашак казақ үшін кажетті жауаптар мен үлгілерді, қарым- 

қатынастарды табуга болады.  Әлбетте,  оларДы сол күйінде 

көшіре  салуға  болмайды,  көнені  пайдалану  жаңа  заманға 

сай болуы шарт.

Н¥Р,  ҚҮДАЙЫ ҚҮДІРЕТ ЖЭНЕ СИМВОЛ

Мифті, жалпы өткен шақты танып білудің негізгі, гылым- 

ның  іс  жүзінде  бірін-бірі  ж оққа  шығаратын  багыты  бар. 

Біріпиіісі  —  материалистік  немесе  позитивистік  гылым. 

Біздің  оқып,  біліп  өткен  іліміміз  де  осы  бағытқа  жатады. 

Ол туралы үлан-ғайыр сөзге бармай-ақ,  “осы бағытгың негізгі 

мазмүны қандай?” деген сауалға жауап берер болсақ,  онда 

адамзатгың бастапқы сәтін тек қана тағы, жабайы, қарабай- 

ыр деп  кабылдап,  сол бір уақыт түңғиығынан бүгінгі күнгі 

адамзаттың дәргейіне дейінгі сүрлеуді тағылықтан оркени­

етке, қарабайыр, соқыр сенімнен ғылыми ой машығьша дейін 

жетілу жолы деген  жауапты  берер  едік.  Нақты  мифтік та­

ным  туралы  сөз  қозғар  болсақ,  біз  тас  ғасырынан  металл 

гасырына, алғашқы қауымдық қүрлыстан күл иеленуші, одан 

феодалдық қоғамға, аңпіылық пен термешілікген егіншілік 

пен  малшылыққа  өту  сияқты  т.б.  қисындар  жүйесіне  сай 

мифтіктанымньщдамуы,  “тағылықтан адамгершілікке” дейін 

озгеруі туралы ғана айтар едік.  Бүл бағыттың өз жетістікгері 

бар,  оған бүгінде қолымызда бар мифология туралы гылы­

ми әдебиет куә. Дегенмен, осындай позитивистік бағьгггың 

кемшін, жауап бере алмайтын түстары да бар,  бүл жөнінде 

айтылып та, жазылып та жүр.

Екінші багыт  — метафизикалык,  таным.

  Бүл  бағыттын 

өзіміздің тақырыбымызға қатысты түстарының ең қарапайым 

қисыны  — “о  баста аса жогары деңгейде дамыган адам та- 

нымы, дәстүрі болган, осы дөстүр олдебір себептерге байла­

нысты жогалып кетіп,  үмыт болып,  оның сарқыншактары 

(мифтегі, діндегі, тілдегі,  өдет-гүрыптагы) жер бетшдегі әр 

түрлі халықтардың мифологиясында сақталып, оңі адам та- 

нымастай  болып  озгеріп,  бүгінгі діни  және  мифтік  келті-

404

рімдердің іргетасын қүраған” деу. Бүл бағытгың да өз жетіс- 

тіктері, сендірмеске ылаж қалдырмайтын жақтары, сондай- 

ақ,  күмөн тудыратын түстары бар.  Міне, сондықтан да, мен, 

айтпақшы болган сөзімді, үсынып отырған реконструкция- 

лык қисындарымды, жалпы теориялық негіздеу мөселесінде: 

бір жағьшан, шама-шаркымыз шекгеулі болгандықтан (оның 

объективті де,  субъективті де  себептері  бар),  екінші жагы­

нан, осы мәселені, өзімнің реконструкциялық әрекетгерімнің 

нәтижелерінің  қазіргі деңгейі жағдайында  (мен өзірге  өзі- 

мізде барды жинақтау, таныстыру,  іздестірудің перспекги- 

валы жолдарын корсету деңгейінде түрмын) шорқақтық та- 

нытып  отырмын.  Сондықтан  да,  толық  жүйеленіп,  әрбір 

и  созі, сөйлемі, айтылар ойы мен корсетілер қисыны орын ор­

нына қойылған,  барлыгы да  бір жүйеге,  бір қаңқаға келті- 

рілген реконструкциялык мифологияны оқырманға үсына 

алмаймын.  Үсынғым  келмейді де.  Мен  үшін  өзірге  басты 

мотив  —  “өуелі  өзімізде  ненің  бар  екендігін  көріп,  біліп, 

түгендеп алайык,  ал оларды бір ыңғайга келтіруді осылар- 

мен танысқан басқа зерттеушілер тындырсьш, ягни, мен бас­

тап берейін, аяқтау жагы басқаларга сыбага болсын” дегенге 

саяды.  Осындай себептерді айта отырып, мен, позитивистік 

ой  машыгынан  да,  метафизикалык  ой  машыгынан  да  бас 

тарта алмаймын.  Мүмкіндігі болса екі багыттың да кисын- 

дарын корсетемін.  Мүндай,  бір-біріне  қайшы  келіп  қалуы 

мүмкін гылыми багыттарды қатар колдану, кейде бір тақы- 

рыпта бірінші багыттың дәйегін көрсетіп, екіншісінікін кор- 

сетпей кетіп жатсам, осындай шалагайлыгыма оқырман түсі- 

ністікпен,  кешіріммен  қарар деп  үміттенемін.  Қалай  бол- 

|!  ганда да,  мол ақпаратгың ішінен ой мәйегін таба алмай жа- 

тьш соңгы түйінді айтудың, қорьпыңды шыгарудың гылымга 

пайдасы  жоқ.  Өйткені,  мен  ақиқатты  меншіктене  алмай­

мын, тек қисындар схемасын гана үсына аламын.

Эрине, жеке көзкарасы бар пенде ретінде өзімнің мате- 

риалистік-позивистік  (коммунистік,  атеистік)  гылым  ау- 

қымында білім алып, тәрбиеленген зерттеуші болып қалып- 

тасқаныма қарамастан,  көңілімнің метафизикалык  (идеа- 

листік,  діни)  танымга  карай  күлайтындыгын  жасыра  ал­

маймын.  Мен,  бүгінгі қазақтың да, басқа адамзаттікі сияқ- 

ты,  өлдебір  бастапқы,  ілкі  достүрден  бастау  алып,  өзінің 

басқалардан кем түспейтін тол, дербес дәстүрін жасаган аргы 

қазақтардың үрпагы деп есептеймін.  Мен осы ілкі дәстүрді 

қазақшалап  “Ілкі Тор” деп атадым.

405

Үзаққа созылары анық баяндауға кіріспес бүрьп  , өуелі, 

кейбір аталымдарды (терминдерді) нақтылап алайыі  Осы­

лай  істемейінше  менің не  айтқым  келгенін  ешкім  1 гқпауы 

мүмкін.  Аталымдарды,  яғни  негізгі  үғымдарды  Met  ойлап 

тапқаным жоқ, олар бүрыннан да бар.

Символ

Біз  мынау жалған дүниені тек символдар  арқьи Іы ғана 

кескіндей  аламыз,  өйткені,  шексіз  ғаламның  кескінін  де, 

мөлшерін де,  оның қандай материалдан және қандг й жол­

мен пайда болғанын да, жаратушы иенің оны қалай : касага- 

нын да шын мәнінде коре, біле, тани алмаймыз. Соң іықтан 

осылардың  барлығын да  пенделерге түсіндірудің  еі 

і

 қара- 

пайым да  универсал жолы  символ  арқылы  кескінд ;у бол- 

мак.  Мифология дегеніміз де — символдар жүйесі.

Ш ынайылыктың (реалдылықтың) деңгейі көп,  лундай 

деңгейлер, жалпы алганда кез-келген табиги жөп-жо :ықтан 

бастап,  біріне  бірі тізбектеле,  жалгаса  отырып  аста;і текгі, 

ягни күдайы жон-жосыққа дейін жетеді.  Символды: і нагыз 

болмысы да — осы деңгейлерді біріктіретін сөйкестіі  болып 

табылады.  Осының арқасында күллі Табигаттың озі кәдімгі 

символ болып шыгады. Табигатттың шынайы мон-rv агына- 

сын,  сол табигатқа озімізді астам текті немесе метас] іизика- 

лық ақиқатты түйсінуге,  сезінуге  итермелейтін  корсеткіш 

деп караган жагдайда гана  айқын коре алатын бола ^іыз1.

Біз іс жүзінде қарапайым нәрселерден бастап, аст ім текті 

(метафизикалык,  қүдайы)  ақиқатқа  дейінгінің  ба] шыгын 

символдай аламыз.  Мифология да — символдардың  эарлык 

түрінің (геометриялық, таңбалық, создік, сандық, ке< ікіндік- 

бейнелік, т.б.), олардьщ барьшша тазатүркынан бастап әбден 

қарабайырланган (натуралистік) түрқьша дейінгі озгері лерініи 

жиынтыгы,  жүйесі болып табылады.

Біз Алла тагаланы,  оның күдайы қүдіретін, ягниі Нүрды 

белгілі бір символ арқылы шартты түрде кескіндей ііламыз, 

бірақ, бүл Алла тагала мен оны кескіндеп түрган сим волдың 

тендігін корсетпейді, ойткені, символ, Генонньщ созімен айт 

қанда,  озінің символдап отырган затынан (нәрсесінен,  ны-

1 

Мен  символға  катысты  Р.  Генонның  жасаған  пайымдарь н  қайта- 

лап  қана  отырмын  (қараңыз:  Р.  Генон.  Символы  священной  науки.  М- 

“Беловодье”.  2002.  С.  8.)

406

санынан) міңдетті түрде, өрқашан да төмен түрады, осы ар­

кылы символика туралы натуралистік келтірімдердің барлығы 

алынып тасталынады. Яғни, біз, Алла тағаланьщ, оның қүдайы 

қүдіретінің шын табиғасы мен қуатының қандай екенін біле 

алмаймыз, сондықтан, оны символ арқылы ғана түспалдауға 

мәжбүрміз.  Егер, Алла тағаланы символдау тек соз символы 

арқылы ғана (“Алла бірегей, Алла мәңгі, өзі тумаған және өзі 

тудырмайтын, оған үқсас ешкім жоқ”) жүзеге асырылса, оның 

қүдайы қүдіретін кез келген символ арқылы корсете аламыз. 

Бүл  — айтар  ой-қисындарымыздың  исламның дөстүрлі та- 

лап-шартгары ауқымынан шықпауға мүмкіндік береді.

Осьшайша,  кез келген зат немесе нэрсе,  барынша жога- 

рырақ шынайылықтың (реалдылықтың) көрсеткіші ретінде 

осы шынайылықты символдай алады.  Мифтердің барлыгы 

да, олардың қандай деңгейде болмасын қарабайырлыгынына 

қарамастан,  шынайылықты  символдайды.  Тек бүл жерде, 

Генонның логикасы бойынша,  символ  (миф)  мен символ- 

дық шынайылықтың (ақиқатгың) бір-біріне қатыстылыгы- 

ның көресін жөне көрілмес түріндегі қатыстылық қана бо­

лып табылатындыгын естен шыгармауымыз керек.  Мифтер 

шынайылыктың, табиги жон-жосықтың әр түрлі деңгейлерін 

символдауы  мүмкін,  бірақ,  олардың  барлыгы  да  — түпкі, 

астам текті (қүдайы) жөн-жосыққа апарар жолдагы деңгейлік 

сатылар гана. Томенгі жогаргыны символдай алса да, жогар­

гы ешқашан төменгіні символдай алмайды.

Ең қарапайым, сонымен бір мезгілдегі ең универсал және 

ең идеалды геометриялық символ -  нүкге.  “Нүкге” деген- 

де,  алдымен,  ойымызга  “кіндік”  (центр,  орталық)  идеясы 

келеді.  Кіндік те  — нүкте,  тек бүл нүкте енді жалқы болып 

көрсетілмейді- Оның кіндіктігін сипатгаушы сыртқы түрпат- 

тар (сызық-сәуле,  шеңбер) қажет болып шыгады.  Осылай­

ша екі элементі (нүкте мен оны кіндік еткен шеңбер немесе 

нүкте мен одан тараган сәуле сызыгы) бар таңба шыгады.

Нүкте (кіндік, орталық, центр)  — бастау, барлық баршы- 

лықтың немесе ілкі себепгің бастапқы нүкгесі. Кіндіктің пішіні 

мен  мөлшері жоқ,  сондықтан  ол  бөлшекгенбейтін  нүрдың, 

ілкі Бірегейдің мүмкін боларлық кескіні больш табылады2.

2 

Р.  Генон.  Символы  священной  науки...  С.  87.  Кіндік  меселесін 

түсіндіруде  де  мен  іс  жүзінде  Рене  Генонның  пайымдамаларын  пайда- 

ландым  (сол  кітап,  87-98-66).

407

Міне,  қүдайы қүдіретті (принципті),  Нүрды символ ар­

кылы кескіндеу қажет болса, бүкіл символ атаулының ішін- 

дегі ең қолайлысы осы нүкте болмақ.  Әрине,  бүдан  “реал- 

ды Нүр, Қүдірет нақты геометриялык түрпат — нүкте түріңце 

болады”  деген  ой  туындамауы  керек.  Символдың  аты  — 

символ.  Ягни,  бастапқыда  айтылган  ойды  қайталап  айтар 

болсак, символ өзінің символдап отырган затьшан (нәрсесі- 

нен,  нысанынан) міндетті түрде томен түрады.

Нүкге — абсолютгің (үганның) символы. Абсолют (үган) — 

барлық баршылықтың3  мәңгі,  озгермейтін ілкі-негізі4,  түп- 

түқияны.  Біз  “рух”,  “идея”  немесе  “қүдай” деген үгымдар- 

ды айтканда,  оларга нақ осындай  “абсолют” деген магына, 

атау  береміз,  өйткені,  қүдай  (Алла  тагала,  Тәңір)  — мәңгі 

және өзгермейтін ілкі негіз5.

“Абсолют” үгымының менің өз кітаптарымдагы жиі қол- 

данылатын  баламасы  “Н үр”  және  “Қүдайы  қүдірет”  бол- 

мак.  “Н үр” сөзінің философиялық магынасы да іс жүзінде 

“абсолют” үгымына сэйкес, иара-иар болып келеді. Өйткені, 

нүр  да  —  барлық  баршылықтың  мәңгі  және  өзгермейтін 

ілкі-негізі, түп-түқияны.

Бүдан  “Алла тагала  мен  Нүр  — бірдей  үгымдар”  деген 

ой туындамауы керек. Алла тагала мен  Нүр, күрани кәрімдік 

“Алла бірегей, Алла мәңгі,  өзі тумаган және өзі тудырмай- 

тын, оган үқсас ешкім ж оқ” деген формулага сай түсіндірер 

болсақ,  бір-біріне сөйкес келмейді;  Нүр — Алла тагаланың 

жасампаздык өрекеті мен сол жасампаздық әрекетіне пай- 

даланатын ілкі материал гана.  Басқаша айтқанда,  Нүр  (Ак 

немесе  Хақ Дидары)  дегеніміз  — Алла  тагаланың өзі емес, 

оның бүйрыгының немесе әмірінің келбеті.  Мүсылмандық 

(сунниттік)  соиылық (суфизм)  “ Мүхамбетгің нүрын”  бар­

лы к  жаратымдагы6  (жасалымдагы)  ең  негізгі  имманентті 

ақиқат,  таза болмыстың жарыгы деп  біледі.  Бүл түжырым 

казақ философиясының да негізі болып табылады, ойткені:

3  Баршылық  —  сущ ествую щ ий,  сущий;  барш а  баршылык  ~   все  су­

щ ествую щ ее,  все  сущ ее.  “ Бүлды қ”  деген   коне  со зд і  де  осы  терм ин нің 

баламасы  ретінде  колдануга  болады.

4  Ілкі-негіз  —  первооснова.

5  Осы  “абсолют”  терминінің  баламасы  ретінде  “үған”  созін  үсын- 

гым  келеді.  Коне  түрк  тіліндегі  бүл  соз  “бэріне  кадірлі,  бар  норсеге 

күші жететін,  күдіретті” деген  магына береді екен,  мәселен,  “үған тоңрі”  — 

“күдіретті  тоңір”  (М Қ   1-107),  яғни,  абсолютті  Тәңір.

6  Жаратым  —  творение.

408

Расулы  Мухаммед 

Дүниеге  реушен 

Исламның  жаққан  панарын...

Немесе:

Аспан  мен  жерді  жаратқан 

Қүдіретті  күшті  біліндер 

Ай  менен  күнді  жаратты 

Реушен жарық нүрым деп...

Немесе:

Жасаған  Алла  бір  еді 

һәмменің  жайын  біледі 

Реушен  жарық  көрсеткен 

Аспанда  ай  мен  күн  еді 

Жүмла,  ғалам,  мақүлық 

Қүдіретпенен  жүреді 

Абзалы  артық  жаралған 

Мүхаммедтің  нүры  еді,  — 

деген  сияқты,  өткен  ғасыр  ақындарынан  қалған  осындай 

қарапайым  қисындардың  ар  жағында  осындай  түсініктер 

жатыр.

Нүрдың, яғни абсолюттің (үғанның)  екінші бір атауы — 

қүдірет  (принцип).  Принцип  —  қандай  да  бір  теорияның, 

ілімнің, дүниетанымның, теориялық бағдардаманың негізгі, 

бастаулық жай-жапсары.  “Принцип” терминінің баламасы 

ретінде “үстаным” сөзін де,  “қүдірет” сөзін де үсынуға бола­

ды.  “Үстаным” үғымы принцип үғымының жалпы мағына- 

сын берсе,  “күдірет” үғымы нақты әңгімемізде ғана “прин­

цип”  үғымына  сәйкес  келеді,  өйткені,  Қүдайдың  қүдіреті 

дегеніміз  де  —  сол  принцип,  оның  әрекетінің  негізі,  жай- 

жапсары ғой.

Нүрдың (абсолюттің, қүдайы қүдіреттің) тағы бір шарт­

ты атауы — ерік немесе ырық.  Қүдайдың қүдіреті (принципі), 

яғни, нүр —  адам баласына белгілі бір ілім, шарт, ереже, күш- 

қуат түрінде беріледі,  оны “қүдірет доктринасы” деп атауға 

болады.  Доктрина  -   кандай да  бір  философиялық,  саяси, 

идеологиялық теорияның  ғылыми  түжырымдамасы  (кон­

цепциясы),  ілімі. Әрине,  “қүдайы қүдіреттің доктринасын” 

“ғылыми” деп атау тек қана шартгы түрде болмақ.  Мен осы 

доктринаның  қандай  екендігін  нақтылап  жатпаймын,  ал, 

“доктрина”  сөзінің  нақты  тақырыптық  баламасы  ретінде 

“ерік” немесе “ырық”  үғымдарын пайдаланатын боламын.

219-27

409

Рене  Генон символ мен оның символдап отырга^ сим- 

волдық шынайылыктың  ара-қатынасын  “проявленность” 

жэне  “непроявленность” деген атаулар арқылы көрсетіпті. 

Мен олардын қазақша баламаларын тиісінше “көресін” жэне 

“корілмес” түрінде қолданатын боламын.

Көрілмес (непроявленность)

 — көзбен коруге болмайтын, 

коз  де,  көңіл  де  кормес,  ашылмас,  жария  болмас  к^дайы 

қүдірет  (Нүр,  абсолют),  Ақ  Дидар.  Біз  абсолютті,  нүрды, 

қүдіретті, Ақ Дидарды көзбен көре,  қүлақпен ести, колмен 

үстай аламыз  ба?  Әрине,  жоқ.  Ол түгілі,  біз оның жараты- 

лысы,  сипаты,  табигасы  туралы  еш қашан  біле  алмаимыз, 

өйткені  ешбір  тірі  пенденің  ақыл-ойы  мен  қабілет^  оган 

жетпейді.  Қарапайым тілде  “жарық, жарық жылуы” мағы- 

насында  түсінілетін  Нүр  (абсолют,  қүдірет)  —  іс  жузінде 

көзге көрінбейтін, ягни, пенде коре алмас, жария болмаган, 

“жасырынып жатқан” жарық.  “Нүр” сөзін тілде жиі қолдан- 

ғанымызбен, реалды Нүрды көре алмайтынымыз анық.

“Көрілмес” деген терминді Ш әкөрімнің созі арқь|лы да 

түсіндіруге болады:

Менің  жарым  қыз  емес,

Хақиқаттың  шын  нүры.

Оны  сезер  сіз  емес,

Кезден таса  бұл  сыры7,  — 

дегеніндегі “көзден таса болып түрған шын нүр” дегеніміз 

де осы абсолют,  қүдайы қүдірет — яғни,  көрілмес (непрояв­

ленность). Ал,  “жар”  ше?  Бүл жердегі  “жар”  сөзін  “қүдай” 

деп түсінгенімізбен, ақиқатында бүл сөз әлгі “тасада түрған 

нүрдың” жариясы, жар салуы,  жарнамасы, яғни, көрсЬтері, 

көресіні  (проявленность)  деп түсіну  шарт.  Жар  — нүірдың 

бізге корінер сиқы; бірақ осы сөздің оз бойындагы екі үдай- 

лылығы оны көрілмес ретінде де,  оның томенгі эманациясы 

ретінде де  (“ерік/ы ры қ”  — “доктрина” ,  “қүдайы  күдірет”, 

“нүр шашу”) карастыруға мүмкіндік береді.

Коресін  (проявленность) 

— қүдайы қүдіреттің (Нүрдың, 

абсолюттің)  әрекетінің нәтижесі,  көрінетін,  ашылган,  жа­

рия болган әрекетінің қорьггындысы.  Бүгінгі позитив^ гы- 

лымньщ зерттеу нысанына айналып отырган шынайы обьек- 

тивтілік (галам,  аспан, ай, күн, жүлдыздар,  галактика,! жер, 

су,  тіршілік  түрпаттары,  энергия,  сондай-ақ,  геном, |атом

7  Шәкорім.  Шығармалары.  А.  “Жазушы”.  1988.  236-6.

410

мен молекуі а, нейтрон мен электрон, фотон, т.б. қамтитын 

нанодүние,  жалпы айтқанда,  бүкіл универсум) — осы  Нүр- 

дың,  яғни  күдіретті  әрекеттің  нәтижесі  (результат),  туын- 

дысы  (производное),  жаратымы  (творение),  былайша айт- 

канда, корілкіес (өзі корінбейтін, жария болмайтын)  Нүрдың, 

Қүдіреттің “көресіні”  (казақтағы “көресінді корерсің”), “жа­

рия болған” корытындылары болып табылады.

Нүр — “көрілмес”  (непроявленность) — бүгінгі басқа бір 

терминологиямен  айтқанда,  иррационал,  трансцендентті 

дүние.  Оны “кору”  пенде баласының пешенесіне жазылма- 

ған.  Сондықтан да,  мен,  осындай ақиқатты нақтылай оты­

рып,  іс  жүз нде  осы  мәселені  оз  кітабымда  карастырмай- 

мын.  Мен  үшін  маңыздысы  -   трансцендентті  қүдайы 

қүдіретгі мсйындау ғана.

Нүрдың шашуы (нүршашым, нүршашу, нүршашпа, нүр- 

төгім,  нүрте кпе,  нүрғисасы немесе нүрқиясы)  — “коресін” 

(проявленность)  — рационал жолмен тануға болатын дүние. 

Менің кітабымның негізгі мазмүны да осы “көресіндердің” 

символдар іүрінде бейнеленуі, тіл мен фольклорымыздағы,

әдет-ғүрпы

“мысалдану

мөлшерін,  с

Мыздағы,  салт-дәстүріміздегі 

мәселелеріне арналмақшы.

материалдану

Біз  қүдс.йылық  қүдіреттің,  нүрдың  ақиқат  түрпатын,

ипатын,  өлшемдік көрсеткіштерін ешқашан да

біле, тани алмаймыз.  Оның есесіне осы нүрды, яғни қүдай- 

ылық қүдірпті (принципті)  “солай кескіндегенде барынша 

жақын келерміз” деген ниеттен туындаған универсал сим­

волдар түрінде бере аламынз.

Егер біз Кіндікті (Орталық Нүктені) — бастаудың, негіз- 

дің,  “корілместің”  (непроявленность)  символы деп есепте- 

сек,  сол басгаудан ш ыққан, туған, жаратылған, өрбіген дү- 

ниенің, запы ң, нәрсенің барлығы да оның “жариясы”, яғни 

“жария боліъі”,  “көресіні”  (проявленность) болып шығады. 

Яғни, Кіндік-нүкте “көрілмес” болса,  “көресін” — сол нүкте- 

ден таралға: і сәуле (сызық) немесе сол нүктені кіндік еткен 

шеңбер  кескіні  болып  шықпақ.  Нүкте  —  Нүр  болса,  сол 

нүктеден таралған сәуле (сызық), нүктені кіндік еткен шең- 

бер — Н үрдлң шашуы,  яғни,  “нүршашу”  болып табылады. 

Қазақтағы  “үш тоқтамды”, яғни,  “ақыл — арқан, ой — өріс, 

адам  — қазы қ”  дегенді8  іс  жүзінде  сәуле  сызығы  (арқан),

Барлық  мысал  да  —  “Ата  М үра”  кітабынан.

411

шеңбер (ой), нүкте (қазық) деп қарастыруға болады, әрине 

бүл жағдайда,  осыларға сәйкес келетін ақыл,  ой,  адам сөз- 

дерін басқаша нақтылауға тура келеді.

Сөздік

Ілкі  — первоначальный,

Жария,  көресін  —

изначальныи

проявленность

Ілкі себеп  — первопричина 

Көрілмес  —  непроявленность

Пішін  — форма

Нүршашу  -   излучение

Молшер  — размер

Барша,  баршылык  — Сущее

Бірегей  — Единое

Мән,  мәйек  — сущность 

Келтірім  — представление

Бір санынан басқа барлық сан атаулының өрбіп шық- 

қаны сияқты,  Кіндіктен де, оның жариялары (коресіндері) 

арқылы, барша ғалам (заттар, нэрселер, тіршілік) пайда бол­

ган.  Ж арияның (көресіннің)  өзі бастау алып ш ықкан Кін- 

дікті өзгерте  алмайды жөне оның мәніне еш эсер  (ықпал) 

ете алмайды.

Бүл жерде біз жеткізбек ойды көрсетудің екі тәсілінің -  

геометриялық символика мен сандық символиканың толық 

сәйкестігі (параллелизмі)  көреміз, сондықтан оларды бірдей 

деңгейде және бірінің орнына екіншісін алмастырып та кол- 

дана  беруге  болады.  Тек екі төсілді келтірген  екі  жагдайда 

да  бүл  жердегі  әңгіменің  бар  болганы  символика  жөнінде 

болып отыргандыгын естен шыгармаган жөн: қанша деген­

мен,  арифметикалық бірлік — метафизикалык9  Бірегейлік 

емес, бар болганы метафизикалык Бірегейліктің көп көре- 

сіңдердің бірі түрі, мысалы гана. Дегенмен,  арифметикалык 

бірлік пен  метафизикалык  Бірегейліктің арасында реалды 

сәйкестік (аналогия) бар екендігін де үмытпаган жон, сон- 

дықтан  арифметикалық  бірлікгің  көресіндерінің  ішіндегі 

ерекше көресін екендігін де айтуымыз керек.

Бүл  аналогия  Бірегейлік  идеясын  сандық  денгейден 

трансценденттік10  деңгейге  ауыстыруга  мүмкіндік  береді-

9  Метафизика  —  ғаламның  біржолата  берілген,  бекітілген,  тәжірибе 

жүзінде  тану  мұмкін  емес  бастауының,  яғни  қүдайылык бастаудын  бар 

екендігін  білдіретін  үғым.  Метафизикалык  Бірегейлік  дегеніміз  —  1С 

жүзінде  Алла  Тағала.

10  Трансценденттік  —  1)  мүмкін  боларлык  тэжіриенің  шекарасынан 

шығып  кететін,  тожірибенің  шегінің  сыртында  жаткан,  танып 

білуі 

мүмкін  емес,  2)  дүниенің  шегінің,  танымының  сырт  жағында  жаткан 

реалдылык.  Яғни,  қүдайы  болмыс.

412

Осындай аналогия  Кіндік идеясына да қатысты; ол да сан­

дык 

д е ң г е й д е н  

трансценденттік деңгейге шығарыла,  ауыс- 

т ы р ы л а  

алады,  нәтижесінде  оньщ  таза  кеңістіктік  сипаты 

Жогалып. 

тек символдық мәні гана қалады.

Кіндік нүкте дегеніміз — Нүр,  “көрілмес”11.

Кіндік нүктеден тараған сәулелер немесе нүкгені кіндік 

еткен шеңбер сызығы — Нүршашу. Осы “Нүршашу” дегеніміз — 

әлгі 

“жария”,  “көресін”.

Кіндік нүктеден, яғни, Нүрдан тараган сөулелер (нүрша- 

шу)  белгілі бір кеңістікті толтырады.  Осындай кеңістік тек 

нүршашудың (жарияның, көрінерлікгің) арқасында ғана өмір 

сүре ала алады,  бар болады.  Егер,  кіндік нүкгеден нүр ша- 

шылмаса бүл кеңістік те болмайды,  жок болады.  Осындай 

кеңістік — “Ғалам” деп аталады.  Ғалам, оньщ шетсіздігімен, 

шексіздігімен, барлық тіршілігінің жиынтыгымен,  Баршы- 

лықтың барлық күйімен коса алганда -  бар болганы кіндік 

нүктенің, ягни Нүрдың универсал жариясы, көрінерлігі гана 

болып табылады.  Нүр  (кіндік нүкте)  болмаса,  Нүр  (кіндік 

нүкте)  өз  нүрын  шашпаса  (өз  сәулелерін  таратпаса)  мына 

Ғалам  (бүгінгі  қазақтың  келтіріміне  сай  айтқанда  — Жал- 

ған,  Пәни) да болмас еді. Ягни,  кіндік нүкте деп отырганы- 

мыз — бақи, оның жариясы болган  Ғалам — пәни.

11 

Р. 

Генон  осы  терминнің  орнына  “Принцип”  деген  терминді  пай­

даланган 

екен.  Принцип  —  кандай да  бір  теорияның,  ілімнің,  дүниета- 

Ньімның, 

теориялык  бағдарламаның  негізгі,  бастаулык  жай-жапсары.

G

Кіндік нукте  — Нур,  “корілмес 

(непроявленность). 

Соуле сызыгы  -  Hyp шашуы, 

корінерлік (проявленность)

Кіндік нукте  — Hyp,  “корілмес 

( непроявленность). 

Шеңбер сызыгы — Hyp шашуы, 

корінерлік (проявленность)

413

Абак  танба

Келтірілген  идеяның  қарапайым  кескіні шеңбер  орта- 

сындағы нүкте болып табылады.

Мен осы таңбаны 

“Абақ т аңба

” деп атаған болатынмын.

Абақ  таңба

 — ортасында  нүктесі  бар  шеңбер.  Яғни,  ол 

екі элементтен — нүктеден және шеңберден түрады (суретте).

Нүкге — Қүдіреттің (Принциптің) белгісі болса, шеңбер — 

Ғаламның  (болмыстың)  символы.  Осы  таңбаның  шыгу 

уақыты адамзапың тарихының ең түпкі бастауларына кетеді. 

“Невозможно зафиксировать временное происхождение этого 

изображения,  так как оно  часто  встречается  на предметах 

доисторической  эпохи;  несомненно,  в  нем  нужно  видеть 

прямое восхождение к изначальной традиции12.

Шоғым таңба

Шеңбер,  ягни  айнала  кіндіксіз  өмір  сүре  алмайды,  ал 

кіндік болса айналасындағы шеңберсіз-ақ өмір сүре береді. 

Яғни,  кіндік  өзінің  айналасынан  кәміл  тәуелсіз.  Мүндай 

қарым-қатынасты кіндік нүктеден таралып шеңберге дейін 

жететін сәулелер арқылы аныгырақ корсетуге болады.  Сөу- 

лелердің саны түрліше болып шыгады;  іс жүзінде олардың 

саны оте  коп;  шеңбердің сызыгын  қүраган  нүктелер саны 

қанша болса, кіндіктен шыгып сол шеңберге барып тірелген 

сөулелердің саны да сонша болмақ13.  Бірақ, іс жүзінде, осын­

дай кескіндемелер үшін сөулелердің, ерекше символдық мөнге 

ие,  түрақты  саны  пайдаланьшатын  болган,  мәселен,  торт 

сәулелі,  алты сеулелі, т.б.

12  Р.  Генон.  Символы священной  науки.  М.  “ Беловодье”.  2002.  С.89.

13  Яғни,  соуле  мен  шеңбер  сызығы  іс  жүзінде  бірдей  мағынаға  ие 

болып,  бірін-бірі  алмастырылып  колданыла  береді.

414

М ен  мұндай  таңбаны  

“Ш огы м   т а ң б а ”

 деп  атайтын 

боламын.

0

Ө

Екі-шогым

Төрт-шогым

Алты-шогым

Сегіз-иіогым

Ш огым таңба

 — бір нүктеде қиылысатын сызықтардан 

қүрылған  геометриялык  пішін.  Ол  бір  тоғысу  нүктесінен 

және бірнеше  (екеу, төртеу,  алтау,  сегіз, он екі, т.б.)  сызық- 

тан  түрады,  сондай-ақ,  ол  сол  күйінде  де,  шеңбер  ішінде 

орналасқан күйінде де кескінделе алады  '4.

14 

Бір  нүктеде  киылыскан  екі,  торт,  алты,  сегіз  (басқа да)  сызықтар- 

ды  одетте  “поленше  үш ты/сызықты/  соулелі  жүлдыз”  деп  жатады. 

Мүндай  түрақты  соз тіркестері  шүбалаңкы  болып  шығады да,  жиі  пай­

далану  жағдайында  қолапайсыз  болып  шыгады.  Сондықтан  да,  оларды 

ықшамдап  пайдалану  үшін  “шоғым”  деген  шартты  терминді  пайдалан- 

ғанды  жон  коремін.

415

Бүл таңбалардың  орнықты  екі  күраушы  элементі  бар, 

біріншісі  —  нүкте,  екіншісі  —  сәуле  сызығы  мен  шеңбер 

сызығы  (сәуле  пен  шеңберді  бірін-бірі  алмастыра  алатын 

элементтер деп қабылдаймыз).

Міне,  осы  екі  элемент  өзара  оппозициялық  жүпты 

күрайды:  Нүкте мен сәуле/шеңбер немесе  Кіндік (центр) 

мен  шет (периферия).

Егер,  көрсетілген  таңбаларды  екі  өлшемді  (ені,  үзын- 

дығы) кеңістіктікте емес,  үш өлшемді (ені,  үзындығы, биік- 

тігі немесе терендігі) кеңістікте бейнеленген деп есептер бол- 

сак, онда, оларды төбесі жоғары қараған немесе томен қара- 

тылган (төңкерілген) конус пішіндерінде корген болар едік.

Егер  таңбаны  “ушы  ж огарыга  қараган  конус ” деп  елестетер 

болсақ,  мынадай  болып  өзгергенін  көрер  едік:

Бүл  пішіндегі  нүкте  шеңбер  сызығының  деңгейінен 

көтеріліп,  жоғарырақ  орналасатын  болып  шыгады.  Нөти- 

жесінде  “нүкте — сәуле/шеңбер”  оппозициялық жүбының 

бастапкы “центр/кіндік — периферия/шеткей” карама-қар- 

сылығына озгеріс еніп,  енді  “нүкте”  — “кіндіктегі нүкге”  — 

“биіктегі кіндік”  — “үш ”  — “ең жогаргы, ең б и ік тү с” және 

“сәуле/шеңбер”  — “томендегі сәуле/шеңбер”  — “томендегі 

периферия/ш еткей”  —  “томенгі  жак,  етек”  болып  озгере 

алады.  Бүл жагдайда біз таңбаны әлдебір тау немесе тобеге 

үқсатып,  елестете  аламыз;  нәтижесінде  бүрынгы  нүкте  — 

таудың  үшы,  үшар  басына,  ең  биік жеріне  айналса,  сәуле

416

сызығы — таудың беткейіне, шеңбер сызығы — таудың табы, 

етек сьпығына айналады.  Сонымен, бүл пішіндік өзгерістің 

басты жаңалығы “жоғары — томен” оппозициясының пайда 

болуы, яғни:

Нүк|ге  — кіндік — өзек  (өс)  — ең жоғары,  ең биік.

Сөуле/шеңбер — шеткей — томен немесе табандык, бас-

Бүл'жерде біздер әлдебір шүңқырды, орды, ойықты елес- 

гете  алгімыз;  озгерістердің  сипаты  алдыңғы  конустағыдай 

болады  тек нүкте мен сәуле/шеңберге берілген көрсеткіш- 

гердің орындары ауысып кетеді.  Ендігі жерде:

Нүқге  — кіндік  — озек (өс)  — ең томенгі түс. 

Сәуле/сызык — жоғарғы, бастапқы, беткі “нөлдік” деңгей. 

Міңе,  таңбаларға  ею  позициядан  карау  нәтижесі  бізге 

|“кіндік (центр,  орталық)  жэне шеткей (периферия)” және 

“жоғары — томен” қарама-қарсылықтарьш бере алады.  Бүл — 

аз  нәтңже  емес,  ойткені,  қүр  пішін  үшін  онша  маңызды 

{бола қоймайтын мүндай кереғарлықтар жүбы,  сол пішінде 

белгілі бір накты (реалды не абстракциялық)  мағына берген 

жағдайда актуалды болып шығады.

Біздер таңбаға қарап отырып оны басқа бір нәрсеге үқсата 

аламыз::  басқа бір  нәрсені көз алдымызға келтіре,  елестете 

аламыз,  “мынау анаған үксайды екен”,  “сол сияқты екен”,

тапқы,  “нөлдік” деңгей.

Ал  егер  таңбаларды  “ушы  төмен қараган  конус ” турінде 

елестетвр  болсақ,  көрген  өзгеріс мынадай болар  edi:

417

“төрізді екен”,  “аумайды екен”,  “үксастығы бар”,  “жалпы 

пошымы келетін, келіңкірейтін сияқты”, “сияқты”,  “секілді”, 

“еықылды”,  “сыңайлы”  деген  еөздерді  қолдамыз.  Мүны 

“елестету”,  “көз  алдына  келтіру”,  “тәріздеу” ,  “сәйкес- 

тендіру”,  “шендестіру”,  “үқсату” ,  т.б.  атай беруге  болады. 

Ең бастысы — көріп отырган таңбаны басқа бір нәрсеге үқса- 

тып, сол нәрсені көз алдымызға келтірумен іс бітіп қалмайды; 

бір үқсатудың,  елестетудің арты,  іле-шала,  екінші,  үшінші, 

н-шы...  үқсатуға,  елестетуге  үласады.  Мүны  “іле  үқсату” , 

“іле  тәріздеу”  деуге  болар  еді,  ал  гылыми  әдебиетте  осы 

сөзді, осы магынаны  “елексету” 

С  ассоциация")15

  деген тер- 

минмен береді.  Таңба жалпылама басқа бір нәрсеге үқсату 

барысында сол таңбаның элементгері де әлгі үқсатылып отыр­

ган нәрсенің маңызды екі элементіне сәйкестендірілетін бо­

лады.  Мөселен,  абак таңбаны  “галам” деп есептейтін бол- 

сак,  сол  таңбаның  элементтері  болган  нүкте  мен  шеңбер 

галамның тиісті боліктеріне  (мысалы,  жер мен аспан)  сэй­

кес болып шыгуы тиіс болады.

Нүкте мен шенбердін сәуленің өзара  қатынасы

Нүкге  — корілмес  (нүр)  болса,  оны  кіндік еткен  кемер 

шеңбер немесе  сол нүктеден тараган сәуле  — коресін  (нүр 

шашуы) болмак.  Мифтік символдауда осы екі элемент түрлі 

сипаттық варианттарга ие болады,  бірақ,  барлық жагдайда 

да олардың “негізгі мен багынышты”, “жогаргы мен томенп”, 

“(жасы, бойы, колемі) үлкен мен кіші”,  “орталык пен шет”, 

“корілмес пен коресін”,  “іс-әрекет пен нот иже” сиякты би- 

нарлык-оппозициялық, семантикалык жүптық қасиет сак- 

тал ып қала береді.

15 

Ассоциация  —  связь  между  отдельными  представлениями,  при 

которой  одно  из  предстанлений  вызывает  другое.  Мен  үсынып  отыр­

ган  казақы  балама  —  “елексету”  термині  “іле-(шала)  үксату”  деген  соз 

тіркесінің  “іле-үксату”  созін  үндестік  заңына  сай  бірыңгай  дыбысталу 

деңгейіне  шейін  бейімдеп  келтіру  жолымен  жасалган  (“іле-үқсату”  > 

“іле-үксету”  >  “ілексету”  >  “елексету”).  Бір  жагынан  бүл  соз  “елесте­

ту”  созіне  дыбыстык  жагынан  да,  магыналық  жагынан  үқсастау  болып 

шыгады.  Ұсынылган  термин  кабылданбауы  да  мүмкін,  бірак  осындай 

жолмен  термин  жасаудың  перспективалы  екендігін  корсеткім  келеді.

418

Біріншіден, абақ, шоғым таңбаларды сандық символдар­

мен  үштастыруға болады.  Бүл жағдайда нүкте  әрқашан да 

бір (1) санымен символданады да,  шеңбер мен сәуле бірден 

бастап шексіздікке дейінгі кез келген бүтін санмен символ- 

дана береді.  Мифтік дөстүрлерде кобінесе  1:3,  1:7,  1:9,  1:12 

сияқты сандық ара қатынастар (пропорциялар) қолданыла- 

ды, дегенмен  1:1,  1:2,  1:4,  1:5,  1:6,  1:8,  1:10,  1:30,  1:40,  1:60, 

1:90,  1:100,  1:360,  т.б.  пропорцияларының  (барлығында да 

алдыңғы бір саны — нүкте символы болады) да қолданылу 

мысалдары бар.  Егер осы сандық пропорцияларды геомет- 

риялық  пішін  аркылы  берер  болсақ,  онда  қажетті  сандық 

мөлшердегі бір нүктені кіндік еткен (концентрлі) шеңберлерді 

немесе бір нүктеден тараган сәулелерді корген болар едік.

Егер абақ (шоғым) таңбаны  “ғалам” деп  қабылдар бол- 

сак,  онда:

—  Нүкте — 1)  ғаламның ілкі түрпаты (тумақ, протокос­

мос),  2) ғаламның кіндігі,  өсі,  өзегі.

—  Шеңбер  (сәуле)  — ғаламның  реалды  түрпаты  болып 

шыгар еді.

С андық  символиканы  үштастырар  болсақ,  мифтік 

дәстүрлердегі жиі колданылатын жеті қат көк, жеті қат жер 

асты,  жеті ғалам,  тоғыз ғалам,  тогыз қабат аспан, т.б.  көр- 

сеткіштердің іс жүзінде ілкі түрпат пен оның туынды нәти- 

желері екендігіне көз жеткізуге болады.  Мәселен, жеті ғалам 

дегеніміз — бір бастапкы ғалам түрпаты (көрілмес) мен оның 

алты (жеті) нәтижесі (коресіні); басқаларды да осьшдай үлгіде 

корсетуге болады. Әр түрлі санмен (үш, жеті, тогыз,  қырық) 

берілген қабатты,  қүлашты,  кырлы, т.б. нөрселердің (қор- 

ган,  сауыт, жан,  үй,  т.б.)  барлыгы да осы модельдеудің ва­

рианттары болып табылады.

Егер  абақ  (шогым)  таңбаны  “тірі  пенде” деп  кабылдар 

болсақ, онда:

—  Нүкте  —  1)  жаратушы  қүрсақ  немесе  тіршілік субс- 

танциясы,  үрық,  2)  ана,  3) дене.

—  Шеңбер  (сәуле)  —  1)  үрпақтар деп түсініледі,  2)  бас, 

3)  аяқ, қүйрық, т.б.  болып түсініледі.

Сан аркылы символдар болсақ:

—  Нүкте — бір ана немесе бір дене.

—  Шеңбер  (сәуле)  — коп санды (үш, жеті, тогыз,  он екі, 

т.б.)  үрпак немесе дененің коп (үш, жеті, тогыз, т.б.)  басы, 

аягы,  күйрыгы.

419

Мифологиядағы  “тірі пенделер” барынша нақты сипат- 

қа  ие  болған,  яғни,  оны  адам,  қүс,  жылан,  қасқы р,  т.б. 

түрінде  нақтылауға болады.  Ертегілер  мен  мифтерде  кез- 

десетін  үш,  жеті,  тоғыз,  т.б.  санды  немесе  басты  (немесе 

аяқты,  қүйрықты,  т.б.)  жалмауыз  кемпір,  дәу,  айдаһар, 

қүс,  т.б.  кейіпкерлердің  барлығы  осы  осы  модельдеудің 

варианттары болып табылады.  Жеті (үш, тоғыз, т.б.)  бала- 

лы,  балапанды  адамның,  қүстың,  жануардың,  т.б.  мақү- 

лықтардың барлығы да осы модельдеудің варианттары бо­

лып табылады.

Егер абақ (шогым) таңбаны уақыт айналымы деп есеп- 

тер болсақ, онда:

— Нүкте — 1) ілкі уақыт, уақыт субстанциясы, б) Уақыт- 

тың  басы  немесе  аягы...  (жылдың  “басы  артық”  бес-алты 

күні).

—  Шеңбер  (сәуле)  — уақыттың  қалган  болігі  (мәселен, 

жүктеу/скачать 13,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: