1 балуан шолақ шығармалары (Әндері, өлең-жырлары. Естеліктер, мақалалар, аңыз) Құрастырған Балжан Хабдина

315
– Жаздым дейтін еді, –  деп шуласты білетіндер. – Амангелдіге 
жеткен екен ғой! 
– Жетті! –  деді Тоқтар. –  Батырдың Балуанға айтқаны көп еді, 
хат та жазып берген еді, енді ол сөзді, халық, саған айтам, хатты, 
халық, сен оқисың!.. 
– Сөзін кейін естірміз, қазір хаты оқылсын! – десті жұрт. 
Хат білетін біреу оқыса, сөздері былай жазылған екен: 
«Сізге  гиззатлу  уа  хұрматлу,  зияда  қадерден  артық  көргуші 
Нұрмағамбет  Баймырзаұғлы  Балуан  Шолаққа  біз  Амангелді 
Үдербайұғлы  Имановтан  дұғай  сəлем;  бағдында  бізден  хал  уа 
ахуал  білмек  ирадаңыз  болса,  сағуа  саламатпыз.  Сен  жазған 
хат  біздің  қолға  тиді.  Біз  де  сені  сырттан  бек  жақсы  білетін  ек. 
Патшаның солдат алуына мұндағы ел наразы боп, патшаға қарсы 
шыққалы жатқаны рас. Біз де өздеріңіз сияқты əммə қазақ халқы 
боп  тұтас  көтерілуді  мақұл  көріп,  əр  елдің  беделді  адамдарына 
хабар айтқан едік. Сол хабарды саған да жібергелі жатқанда, се-
нен  хат  кеп  қалды.  Оған  біздің  ел  қатты  қуанды.  Енді  саған  ар-
наулы  кісі  жіберіп  отырмын.  Осындай  кісілерді  басқа  жаққа  да 
жібердік. 
Патшаны құлатуға біз ғана емес, орыс халқының жұмыскерлері 
мен кедей шаруалары да қатты кірісіп жүр деседі. Барлық халық 
осылай  біріксе,  патшаның  күлін  көкке  ұшырады.  Бізге  енді 
қимылдар шақ жетті... 
Бұл хат жазылды бірінші июль, 1916 жылда. 
Амангелді Иманұлы». 
–  Болды,  тамаша! – деп,  Балуан  Шолақтың  бір  жақын  досы 
көте ріңкі дауыспен түрегелді. Жұрт оған таңдана қарай қалысты. 
– Тамашаң не? –  деді біреу. 
–  Жетісу  жағынан  Тайынша  базарына  мал  айдап  келген 
саудагерлердің бір атшысы, «Жетісудағы ел Балуан Шолаққа тап-
сыр» деп маған бүгін бір хат беріп кетті. Оқып көріп ем, аумаған 
жаңағы Амангелді батыр жазған хат. 
– Қайда ол хат?! 
– Міне! – деп жігіт хатты ішкі қалтасынан суырып алды. 
– Оқы!.. 
–  «Алатаудың шығысында өзің көрген ұйғыр, дұнған елі, күнгей 
жағымыздағы қырғыз елі, одан əрі өзбек, түрікпен, қарақалпақ елі 
боп тұтас көтерілгелі жатыр, –  деп жазыпты хатта, – бұл жақтағы 
Үйсін,  Дулат,  Қоңырат,  Найман  бірауызды.  Патшаға  жағынатын 
үркердей  байлар  етектен  басқан  болады,  бірақ  оларға  қарайтын 
ел жоқ. Бұл жақтың елін басқаратын өзіңе мəлім Бекболат батыр. 

316
Ал,  біз  көтерілдік!  Сендер  де  көтеріліңдер!  Қанаттас  болайық! 
Атамыздың мақалы бар: «Көп қорқытады, терең батырады!» 
Хат оқылып бола, жұрт орнынан ду көтерілді... 
Балуан  Шолақтың  қабірі  бұтағы  басына  ғана  біткен  биік 
қарағайдың түбінен қазылған еді. Сол қарағайдың басына, Балуан 
жерленіп жатқан кезде келіп қонған оның қаршығасын көзі жасқа 
толған көптен ешкім аңдаған жоқ-ты. 
«Ал, аттандық!» –  деген шуы жер күңіренткен көпшілік, жапа-
тармағай  атқа  қонған  кезде,  айғайға  елегізді  ме,  болмаса  иесі – 
Балуанның денесін құшағы құрыш қара жер бауырына алған соң, 
айналақтаған иесінен біржола түңілді ме – қаршыға да ұшты. 
Қаршығаны  жұрт  сонда  ғана  көрді  жəне  Балуан  Шолақтың 
қаршығасы екенін таныды... 
Киеге, аруаққа сенетін ол кездегі елдің ұғымында, «бақыт» де-
ген – «құс». Сондықтан ұшқан қаршығаға көз тіккен қалың жұрт, 
«аруағым бар, түсіме ылғи қаршыға боп кіреді» дейтін еді Балуан; 
бұл Балуанның қаршыға боп көрінген аруағы» деп шуласты. 
– Болса болар, – десті біреулер, – есін білгелі Балуанның ар-
маны – елді  патшаға  қарсы  көтеру,  патшаның  тағын  талқандау 
еді, міне, енді, барлық ел боп көтерілген жоқ па, патшаға қарсы?.. 
Бұл – Балуанның аруағы аспанға көтерілу емей немене?.. 
Зымырап  ұшқан  қаршыға  аспанға  биіктей  түсті!..  Халық  та 
көтеріліске аттанды!.. 
Көтеріліс толқыны қазақтың даласына бұрын болмаған екпін-
мен кең жайылды!.. 
1940–1941 жылдар 
(Сəбит Мұқанов. 
Таңдамалы шығармалар. 3-том. 
Алматы, 1972)

317
МАЗМҰНЫ
Б. Қойшыбаев. Аңыз-ғұмыр .....................................................................................3
Бірінші бөлім. Атақты Балуан Шолақ менің атым...
Əндері, өлең-жырлары
Мен өзім он жасымнан... .........................................................................................30
Əн салып тоғыз жастан... ........................................................................................30
Мен, Шолақ, он сегізде… .......................................................................................30
Бұл күнде жиырмада...  ...........................................................................................30
Мен халқымның Балуан Шолағымын  ...................................................................31
Жұртқа жағар ер жігіт... ..........................................................................................31
Мен өзім аққан судай... ...........................................................................................31
Атандым Нұрмағамбет... .........................................................................................31
Қожаның бір қызы бар... .........................................................................................31
Шын атым… ............................................................................................................31
Абақты – азап орны .................................................................................................32
Мен не қылдым?!  ....................................................................................................32
Жапырмау… .............................................................................................................32
Атадан ұл тумайды... ...............................................................................................32
Ақыл жастан  ...........................................................................................................35
Жастықта ұрынбай ма… .........................................................................................35
Жастайымнан атандым… .......................................................................................36
Көкшетауым  ............................................................................................................36
Өз атым… .................................................................................................................36
Терме  .......................................................................................................................36
Қынжыл ....................................................................................................................37
Алайын, даусым келсе .............................................................................................37
Омбыға патша келді ................................................................................................38
Алаштың алмаушы едім... .......................................................................................38
Атандым мен жасымнан... ......................................................................................39
Айқайлап жылқы айдадым  ....................................................................................39
Мен өзім аққан судай ..............................................................................................46
Мен жүрмін Қараөткелде ........................................................................................47
Тау көрмедім... .........................................................................................................47
Жапалақ құс болғанмен... .......................................................................................47
Кенже қоңыр  ...........................................................................................................48
Ғалия .........................................................................................................................48
Ғалия .................................................................................................................48
Əнеугі айтқан... ................................................................................................49
Айналайын .......................................................................................................50
Айым да сен… .................................................................................................50
Айналайын, қарағым... ....................................................................................51
Ғалия (1-түрі)  ..................................................................................................51
Ғалия (2-түрі) ...................................................................................................52
Ғалия (3-түрі) ...................................................................................................53
Ғалия (4-түрі)  ..................................................................................................53

318
Ғалия (5-түрі) ...................................................................................................54
Ғалия (6-түрі) ...................................................................................................55
Хат жазайын, Ғалия… .....................................................................................55
Айналайын Ғалия, сен бір тоты ......................................................................56
Бір ат келді... ....................................................................................................56
Мына дүние... ...................................................................................................56
Ғалияның қолында... ........................................................................................56
Көк ала үйрек... ................................................................................................56
Күнім де сен  ....................................................................................................56
Көріп пе едің... .................................................................................................57
Айдың көзін жалт еткен ..................................................................................57
Ғалия айналайын  ............................................................................................58
Сəлем де  ..........................................................................................................58
Сəлем де Ғалияға .............................................................................................58
Ноғайлар бал жалайды  ...................................................................................58
Дегенде, Ғалиясың ...........................................................................................59
Ғалия .................................................................................................................60
Галия .................................................................................................................60
Сарын........................................................................................................................61
Наз ............................................................................................................................61
Желдірме ..................................................................................................................62
Балуан Шолақтың əні (1-түрі) ................................................................................62
Балуан Шолақтың əні (2-түрі) ................................................................................63
Балуан Шолақтың əні (3-түрі)  ...............................................................................63
Балуан Шолақтың əні (4-түрі) ................................................................................64
Балуан Шолақтың əні (5-түрі) ................................................................................64
Дауыс ашар ..............................................................................................................65
Қос балапан – Көкшетау .........................................................................................65
Қос қалқа ..................................................................................................................66
Құлан кісінес ............................................................................................................67
Желіп-желіп .............................................................................................................67
Қос перне .................................................................................................................68
Кенже қоңыр ............................................................................................................68
Келмейді топ жиылмай ...........................................................................................68
Қызыл асық ..............................................................................................................69
Дікілдек ....................................................................................................................70
Сентябрь (1-түрі)  ....................................................................................................70
Сентябрь (2-түрі) .....................................................................................................71
Сентябрь (3-түрі) .....................................................................................................71
Сентябрь (4-түрі) .....................................................................................................72
Сентябрь (5-түрі) .....................................................................................................72
Сентябрь (6-түрі) .....................................................................................................72
Жай қоңыр ................................................................................................................73
Жастық .....................................................................................................................73
Өтетін өмір ...............................................................................................................74
Екі жирен (1-түрі) ....................................................................................................75
Екі жирен (2-түрі) ....................................................................................................75
Сегіз келін ................................................................................................................76

319
Шəпибаяу .................................................................................................................77
Атадан ұл тумайды ..................................................................................................77
Дегенге Шолақ баяу ................................................................................................80
Сұрша қыз  ...............................................................................................................81
Балуан Шолақтың Жетісудағы əндері мен өлеңдері ............................................82
Қотыр-Шортан  ................................................................................................82
Қаратауда қалың ел  .........................................................................................82
Суындай Сусамырдың  ....................................................................................83
Балуанның Сусамырдағы əні ..........................................................................83
Қырық тоғызда  ................................................................................................83
Бұтаңа келдім... ................................................................................................83
Балуан Шолақтың қырғыздағы əні .................................................................84
Алыстан аңсап келгенде  .................................................................................84
Алда Көкшетау… .............................................................................................85
Жетісумен қоштасу ..........................................................................................85
Жастайымнан атандым... ........................................................................................87
Көкшетауым, күнде жауын  ....................................................................................87
Сөйтіп жүрген Сұрша қыз  .....................................................................................87
Өз атым əкем қойған  ..............................................................................................87
Салайын «Жай қоңырға»  .......................................................................................87
Бір аты əндерімнің... ................................................................................................87
Жұртқа жағар ер жігіт... ..........................................................................................88
Баласы Баймырзаның... ...........................................................................................88
Бұл күнде отыз бесте... ............................................................................................88
Бұл күнде қырық тоғызда... ....................................................................................88
Мен, Шолақ, жас басымнан  ...................................................................................88
Қаңғырып Қараөткелде... ........................................................................................89
Тартады денем ауыр... .............................................................................................89
Атанған мен жасымнан  ..........................................................................................89
Баласы Баймырзаның  .............................................................................................89
Тұрыңдар дұға қылып, құрбы-құрдас! ..................................................................89
Екінші бөлім. Туа біткен күш иесі, палуан, ақын, əнші, сазгер
Естеліктер, мақалалар, аңыз
Сəбит Мұқанов
. 
Балуан Шолақ .............................................................................92
Кенен Əзірбаев. Мен келдім сəлем беріп, батыр аға ............................................96
Балуан Шолақпен кездескенде .......................................................................96
Ахмет Жұбанов. Балуан Шолақ .............................................................................97
Кенен Əзірбаев. Қажымұқанмен кездесу .............................................................109
Балуан Шолақпен кездесу .............................................................................110
Бəтен (Бəтима) Нұрмағамбетқызы. Жылатып мені қалай қиып бердің? .......111
Сағыныш ........................................................................................................111
Қалмақан Əбдіқадыров. Балуан Шолақпен кездесу ...........................................112
Борис Ерзакович. Балуан Шолақ əндерін жазып алуымның тарихы ................114
Сəбит Мұқанов. Балуан Шолақ ...........................................................................124

320
БАЛУАН ШОЛАҚ
ШЫҒАРМАЛАРЫ
(Əндері, өлең-жырлары. 
Естеліктер, мақалалар, аңыз)
Құрастырған Балжан Хабдина
Қазақ жəне орыс тілдерінде
Редакторы  Б. Хабдина
Техникалық редакторы  Г. Сəбитова
Компьютерде беттеген  М. Шелекбаева
Басуға 10.09.2014 қол қойылды. 
Пішімі 60х90
1
/
16
. Қаріп түрі «Times New Roman». 
Офсеттік қағаз. Офсеттік басылым. 
Шартты баспа табағы 20,0.
Есептік баспа табағы 15,7.  Таралымы 2000 дана.
«Рух БГ» баспасы, 050031,  Алматы қаласы, «Ақсай-3б»,  32-үй, оф. 41.
тел.: (8 727) 268-01-85. Эл. пошта: ruh_bg@mail.ru