Қазақстан республикасы ғылым және жоғары білім министрлігі ш. УӘлиханов атындағы

196 
2.Ахмет 
Байтұрсынұлы 
атап кеткендей, мақал-
мәтелдер 
тақпаққа 
жақын келеді. Демек 
олардың белгілі бір 
ұйқасқа құрылған тұсы 
көрінеді, аз ғана сөзбен 
көп 
ойды 
нақты 
жеткізеді және даяр 
қалпында 
қолданылады; 
2.Мақал компоненттерінің
саны 
мәтелге 
қарағанда 
көбірек болып, ауқымды 
келеді; 
2.Мәтелдің
құрамында 
етістіктен 
болған 
баяндауыш 
сөз, 
көбіне, 
айтылмай 
түсіп қалады. Бұл 
жағдай 
мәтелдің 
оқиғаны ишаратпен 
ғана 
жеткізуіне 
лайықты жасалатын 
тәсіл. 
Өйткені 
күрделі ойды толық 
білдіретін 
сөйлем 
баяндауышсыз 
жасалмайды; 
3.Мақал-мәтелдер - әрі сөз 
тіркесі, 
әрі 
фразеологиялық 
оралымдар; 
3.Мақал 
салалас, 
сабақтас 
құрмалас 
сөйлем 
түрінде 
жиі 
ұшырайды. 
Өйткені 
мақал өмір тәжірибесінде 
кездесетін оқиға, жағдай, 
іс-әрекеттерді бір-біріне 
қарама-қарсы қою 
арқылы 
немесе 
салыстыру 
арқылы 
баяндап отырады. 
3. Мәтел көбіне, жай 
сөйлем түрінде, онда 
да толымсыз жай 
сөйлем 
түрінде 
кездеседі[1; 398-399 
бет]. 
4.Мақал-мәтелдер -
бейнелі, 
экспрессивті мәнде келеді; 
5.Қолдану 
барысында 
дәстүрлі
тұлғасында 
да, 
трансформацияланған 
түрінде де қолданылады. 
Осы орайда, Әбдуәли Қайдар еңбегі соңғы жылдары шыққан еңбектердің бірі 
болғандықтан, ғалымның мақал-мәтелдерге қатысты, жоғарыдағы ғалымдардың пікіріне 
қарағанда, зерттеу аясы күрделі болғандығына көзіміз жетеді. 
Қорытындылай келе, мақал-мәтелдер халықтың дүниетанымынан туып қалыптасатын, 
өмір өзі түйген ащы тәжірибесінің шындық тұжырымы іспетті. Өмірдегі іс- қимылдың 
«Дұрысы қайсы?», «Бұрысы қайсы?» т.б. адам баласының сан алуан әрекетінде «Таймас, 
табынды бағыты қайсы?» соны дөп көрсетеді. «Сөз ақылы – мақал»,- дейді халық. Мақал-
мәтел бұрын тек ауызекі тілде ғана қолданылса, жазу-сызу шыққан соң публицистика, тарих, 
әдебиет жанрларында да қолданылатын болды. Афоризм, қанатты сөздер бүгінгі қазақ 
жазушыларының шығармаларында да аз емес. Олардың арғы тегі мақалдан туса керек. Бұдан 
шығатын қорытынды: мақал-мәтелдердің қолданылу аясы кеңеюде, ал ол болса тілдің 
дамуына, қолданылу аясының кеңеюіне ықпалын тигізеді. 
Әдебиеттер тізімі: 

197 
1.
Сыздықова Р. Ауызша дамыған қазақ әдеби тілі. – Алматы, 2017. - 242 б. 
2.
Қайдар Ә.. Ғылымдағы ғұмыр. Мақалалар, баяндамалар жинағы. – Алматы: Сардар, 
2014. - 520 б. 
3.
Тұрманжанов Ө. Қазақ мақал-мәтелдері. – Алматы, Ана тілі, 1993. - 176 б. 
4.
Оралбаева Н., Мадина Ғ., Әбілқаев А. Қазақ тілі(практикалық курс). – Алматы, 
1964 ж. 
5.
Жүнісова М. Қазіргі қазақ тілі. Оқу құралы. – Алматы, Дарын, 2008. - 274 б. 
6.
Әлімбаев М. Маржан сөз. Мақал-мәтелдер. – Алматы, Жазушы, 1978. - 448 б. 
7.
Жахина Б.Б., Курманова А.К. Қазақ тілін оқыту әдістемесі: бақылау-пысықтау 
материалдары. – Көкшетау, 2016. - 83 б. 
8.
Байтұрсынұлы А. Қазақ тіл білімінің мәселелері/Құраст.:Ғ.Әнес. – Алматы: Абзал- 
Ай, 2013 ж. 
9.
Исакова С., Артықова Т. Нормативті қазақ тілі(жоғары оқу орындарының қазақ тілі 
мен әдебиеті мамандықтарының стуленттеріне арналған оқу құралы). – Ақтөбе,

жүктеу/скачать 19,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: