§епе  гергезвіоп)  -   ген  активтігін  тежеу,  көпшілік  жағдайда  транскрипция

һі5Іо§епе$І8)  -   каллус  ұлпалардын 
іп 
уііго
  өсіргенде,  әртүрлі  үлпалар- 
дың  пайда  болып,  қалыптасуы;  мысалы,  ксилемалық  және  флоэмалық 
элементтердің  түзілуі  (ксилемогенез,  флоэмогенез).
Гомозигота (
гр.
  һ о т о з -  бірдей, тең, ортақ, гу§оп -  жұп, 
ор.
  гомози­
гота, 
аг.
  һотогудоіе)  -   диплоидтық  немесе  полиплоидтық  жасушаа, 
организм;  олардың  гомологиялық  хромосомалары  белгілі  бір  геннің 
ұқсас  аллельдерін  ұстайды.
Детерминациялану  (
лат.
  ёеіеггпіпасіо  -   шек  қою,  анықтау, 
ор. 
детерминация, 
аг.
  сіеіегтіпасіоп  -   жасушалардың,  ұлпа,  мүше  және 
организмнің  белгілі  бір  даму  жолына  түсуіне  дайындылығы.  Сонымен 
қатар басқа жолмен дамуға шек қойылады. Детертерминациялану кезінде 
морфологиялық жаңа бағыттың дамуына түрткі  болуға  қажет ішкі  жағ- 
дайлар  туады.
Д едиф ф еренциялану 
(лат.
  сіе-жою,  болдырмау,  сІііТегепІіа-айыр- 
машылы, 
ор.
  дедифференциация, 
аг.
  йедійегепііайоп  -   маманданған, 
бөліну  қабілетінен  айырылған  клеткалардың  жаңадан  пролиферацияға 
(бөлінуге)  көшуі.
\ У
 
Дифференциялану 
(рр.
  дифференциация, 
аг.
  сІіҒГегепПайоп) -  даму 
процесінде біртекті жасушалардың морфологиялық белгілері және атқа- 
ратын қызметі әртүрлі жасушалар түзілуі (жасушалардың мамандануы).
Дифференцировка 
(ор.
  дифференцировка, 
аг.
  сеіі  (НЯегепііаІіоп)  -  
жасуша  лардың  басқа  жасуша  лардан  ерекшеленіп,  маманданған  жағ- 
дайға  көшуі.
Диплоид 
(гр.
  ёіріооз  -   қос,  екі  есе,  еісіоз  -   түр, 
ор.
  диплоид, 
аг. 
сііріоісі) -  гаплоид гаметаға қарағанда хромосомалар саны екі еселенген, 
яғни  әрбір  хромосомасы  жүптасып  келетін  ядро,  жасуша,  организм. 
Диплоидтық  хромосомалар  жиынтығы  сомалық  (дене)  жасушаларда
болады. 
' 
і  :■ 
•« V ;  ? .у
ДН Қ-ны ң  лигазасы 
(ор.
  ДНК-лигаза, 
аг.
  ОКА-1і§азе)  -   ДНҚ-ның 
полинуклеотидтер  бөлшектерін  (фрагменттерін)  бір-біріне реттеп  коса- 
тын,  жалғастыратын  фермент.
ДНҢ-ның  репарациясы 
(
лат.
  герагаііо  -   бүрынғы  қалпына  келу, 
ор.
  репарация  ДНК, 
аг.
  БЫА  гераіг)  -   барлық  организмдердің  жасуша 
ларьшдағы  нормалы  биосинтез  кезінде  немесе  түрлі  физикалық  және 
химиялық себептерінен  матрицалық ДНҚ-ның зақымданған жерлерінің 
дүрысталып  жаңадан  түзілуі.
ДНҚ-ның  репликациясы 
(
пат.
  геріісаііо  -   қайталану) 
ор.
  репли-
198

кация ДНК 
аг.
  ВИА геріісаііоп -  ДНҚ-ның молекуласының екі еселеніп 
қөбеюі.  ДНҚ-нын екі спиралі жазылады, сутектік байланыстар ажырайі 
ды,  жеке  (матрицалық)  тізбекке  үйлесімді,  сәйкес  жаңа  тізбек  (репли­
ка)  түзіледі.
Идиотип 
(гр.
  ісііоз-өзіне  тән,  Іуроз  -   із,  таңба,  үлгі,  қалып, 
ор. 
идиотип,  аг.ісііоіуре)  -   организмнің  барльщ  гендерінің  (ядродағы,  ми- 
тохондриядағы,  хлоропластардағы)  жиынтығы.
Иммобилденген жасушалар 
(лат.
  ішшоЬіііз -  жылжымайтын, қоз- 
ғалмайтьш, 
ор.
  иммобилизованные  клетки, 
аг.
  іттоЬіІЪзесі  сеііз)  -  та- 
биғи  немесе  синтетикалык  заттардың  беткі  қабатына  бекіген  немесе 
полимерлік  гельдер  күрамына  енгізілген,  қозғаласы  шектелген,  осы 
ортада  өсетін  жасушалар.
Иммуноферментік  талдау 
(лат.
  ітпш пііаз-  қүтылу,  босану, 
ор. 
иммуноферментный  анализ, 
аг.е
птуте  іт т іт о а зза у   -   «антиген-анти- 
дене»  комплексінің  ферменттік  активтігін  анықтауға  негізделген  им- 
мунодиагностикалық  әдіс;  сезімталдығы  өте  жоғары.
Индукциялау 
(лат.
  іпсіисгіоп  -   козу, 
ор.
  индукция, 
аг.
  іпёисііоп) -  
сыртқы орта факторлары немесе өсімдіктің бір бөлігінің екінші бөлігіне 
эсер етіп,  өсімдіктін даму жолын  белгілеу.  Олар  индукторлар,  мысалы: 
гормондар,  сырткы  ортанын  түрлі  факторлары,  кейбір  метаболиттер. 
Индуктор  организмнің,  мүшенің  даму  жолын  бір  жүйеге  келтіреді, 
себебі  сол  жүйенің  ғана  индукторлық  әсерді  қабылдауға  мүмкіндігі
бар.
Инокулюм 
(лотп.іпосиіаііо  -   егу, 
ор.
  инокулюм,  ог.іпосиішп)  -  жа- 
ңадан дайындалған  қоректік ортаға  көшіріп отырғызу үшін  колданыла- 
тын  суспензиянын  азғантай  бөлігі.
V  
Іп  уііго 
(лат.
  іп 
уііго  -   ш ыныда)-  шыныда,  жасанды  жағдайда.
Іп  уіуо 
(лат
.іп  уіуо  -  тірі  организмнің  қүрамында) -  тіршілік  иесі- 
нде,  оның  қүрамында,  бөлінбеген  күйде.
і /
Каллус 
(лат.
  саііиз  -   қалын  тері, 
ор.
  каллус, 
аг.
  саііиз  -   үлпа, 
өсімдік  жасушаларының  ретсіз  бөлінуінің  нәтижесінде  пайда  болады.
Клеткалык  циклі 
(гр.кукіоз  -   дөңгелек,  шеңбер, 
ор.
  клеточный 
цикл, 
аг.
  сеіі  сусіе)  -   клетканың  бір  бөлінуінен  екінші  рет  бөлінуінс 
дейінгі  клеткада  жүретін  тіршілік  процестердің  жүйесі,  ол  митоздан 
(мейоздан)  жөне  интерфазадан  (0 1 ,  8,  0 2 )  түрады.
Өсімдік жасушаларын өсіру 
(ор.культура клеток растений, а^.ріапі
199

сеіі  сиійіге)  -   өсімдіктердің  жасушаларын,  ұлпаларын  және  мүшелерін 
өсіру. 
?
^Слеткалар суспензиясы 
(лат.
 зизреішоп-асып қою, 
ор.
 суспензион­
ная  культура  клеток, 
аг.
  зизрепзіоп  сеіі  сиііиге)  -   жеке  жасушаларды 
немесе  кішігірім  жасушалар  топтарын  аппаратура  аркылы  ауамен 
кам- 
тамасыз  етіп  және  араластыра  отырып,  сүйық  қоректік  ортада 
өсіру.
т
 Жасушаларды  қорландырып  (мерзімді)  өсіру 
(ор.
  накопительное 
(периодическое)  культивирование, 
аг.
  асситиіагіоп  (Ьаісһ)  сеіі 
сиһіуа- 
ііоп)  -   жасушалар  суспензиясын  жабық  ыдыста  бастапқы 
қүйылған 
қоректік  ортасы  жаңартылмай  өсіру.
Ж асушаларды  үзіліссіз  өсіру 
(ор.
  непрерывное  культивирование,
аг.
  сопііпиоиз  -   Яо\у  сеіі  сиШуаІіоп)  -   жасушаларды  сүйық  қорекпк 
ортаның  үзілмей  беріліп  түратын  ағынында  өсіру.
ная система культивирования, 
аг.
 сіозесі сопгіішоиз -  Яоау сеіі сиіііуаііоп) 
-   жасушалар  өсетін  сүйық  орта  үздіксіз  жаңа  қоректік  ортамен  қамта- 
масыз  етіліп  түрады,  сұйық  ортаның  кіріп  қүйылу  қарқыны  мен  онын 
төгіліп  сыртқа  шығу  қарқыны  бірдей  болады.
Ж асуш аларды  ағынды-ағынсыз 
жүйеде  өсіру 
(ор.
  полупроточ- 
ная  система  культивирования  клеток, 
аг.
  сопііпиоиз  һа1£-Яо\у  сеіі  сиШ- 
уаііоп)  -   сүйық  қоректік  ортада  өскен  жасушалар  суспензиясының  бір 
бөлігі  оқтын-оқтын  алынып,  оның  орнына  нақ  сондай  мөлшерде  жаңа 
қоректік  орта  қүйылып  тұрады.
.  Жасушаларды  ағынды  ашық жүйеде  өсіру 
(ор.открытая  проточ­
ная  система  культивирования  клеток,  аг.ореп  сопііпшшз  -   Яо\¥  се11 
сиШуайоп)  -  үздіксіз  ағып  кіріп  түрған  жаңа  қоректік  орта  мен  төгіліп 
сыртқа ағып  шыққан жасушалар суспензиясының қарқынының (көлем- 
дерінің)  тең  болуы.
Жасушаларды  турбидостатта  өсіру 
(лат.  ШгЬо  -қүйын,  шыр 
ай- 
налу, 
ор.
  культивирование  клеток  в  режиме  турбидостата)  -   фотоэле- 
ментті  қолданьш  биомасса  концентрациясын  тікелей  бақылау  аркылы.
•Л'  Ж асуш аларды  хемостатта 
өсіру 
(гр.сһетіа  -химия,  ор.культиви­
рование  клеток  в  режиме  хемостата,  ог.сһетозіаі)  -   қүрамында  өсуді 
тежейтін  концентрациясы  белгілі  компоненті  бар  жаңа  қоректік  орта 
түрақты жылдамдықпен биореакторға қүйылып түсіп түрады да, сондай 
жылдамдықпен  өскен  жасушалар  суспензиясы  алынып  отырады.
жасушаларды  сыртқы  жағдаидан  ешқандаи  шектеусіз,  үздіксіз  өсіру
200

Жасушаларды жаңа қоректік ортаға көшіру (пассаж) 
(фр.
 ра88а§е- 
егу),  ңр.субкультивирвоание,  пассаж,  пассирование, 
аг.
  зиЬсиІІиге)  -  
жасушаларды  жаңадан  дайындаған  қоректік  ортасы  бар  шыны  ыдысқа 
ауыстырып  отырғызу.
г^Жасушаларды  мүздатып  сақтау 
(ор.
  криосохранение  клеток, 
аг. 
стуоргезегуаііоп)  -   мүздатып  алып,  өте  төмен  температурада  сактау, 
мысалы,  сүйық  азотта  -196°С  температурада.
Клеткалық  инженерия 
(ор.
  клеточная  инженерия, 
аг.
  сеіі  еп§іпе- 
егіп§) -  қайта қүрастыру, будандастыру негізінде клетканың жаңа типін 
жасау  әдісі.  Жасушаларды  жасанды  жолдармен  будандастырғанда,  со- 
малық (жыныстық емес) жасуша ларды бір-біріне қосқанда будан  гено­
мы  түзіледі.  Ал  жасуша  ларды  қайта  қүрастырғанда  жасушаның  қүра- 
мына  кіретін  ядроны,  цитоплазманы,  митохондрияларды,  хлороплас- 
тарды,  хромосомаларды  әртүрлі  жасушалардан  алып  жаңа  жасушаны 
жасайды.
Клеткалық  селекция 
(лат.
  зеіесгіо-таңдау,  сүрыптау, 
ор.
  клеточ­
ная  селекция, 
аг.
  сеіі  зеіесііоп)  -   сүрыптаушы  қоректік  ортаны  қолда- 
нып мутант жасушалар мен сомаклондық варианттарын бөліп алу әдісі.
Жасушалардың  кері  немесе  негативтік  селекциясы 
(ор.
непря­
мая  или  негативная  селекция  клеток, 
аг.
  пе§айуе  веіесііоп) -  белгілі  бір 
жагдайлар  жасап  сүрыптау.  Бүндай  жағдайда  жасушалардың  жабайы 
типтері  ғана  бөлінеді  де,  біраздан  кейін  өліп  қалады,  ал  керек  касиет- 
тері  бар  мутант  жасушалар 
бүл 
ортада өспейді,  бірақ тірі  қалады.
Жасушалардың  гура  селекциясы 
(ор.
  прямая  селекция  клеток, 
аг.
  §й*аі§һ1  зеіесііоп)  -   жасушаларды  тежегіштердің  (ингибитор)  қаты- 
суында  өсіріп,  бүзылған  метаболизмді  қалпына  келтіре  алатындарын, 
яғни  мутанттарды  сүрыптау.
Клон 
(гр.
  сіоп  -үрпақ,  бүтақ, 
ор.
клон, 
аг.
  сіопе  -   қоректік  ортада 
жалғыз  бір  жасушадан  көбейген  жасушалар.
Клондау 
(ор.
  клонирование, 
аг.
  с1опіп§)  -   қүрамында трансформа­
ция  жолымен  енгізілген ДНҚ-ы  молекуласы  бар,  бактериялық жасуша­
ларды агарға сеуіп, ДНҚ молекулалары қоспасын бөлу. Бір бактериялық 
колонияны  бір  клетканың  үрпағы деп түсіну  керек,  оның барлық жасу- 
шалары  қүрамында  бір типті  рекомбинанттық  ДНҚ  молекуласы  бар.
^Криопротектор 
(г/?.кгуо8  -   суық,  аяз,  мүз, 
ла/я. 
ргоіесіог  -   қорғау- 
шы, 
ор.
  криопротектор,  ог.сгуоргоіесіапі)  -   жасушаның  мүздап  қату 
нүктесін  төмендетіп,  жасуша  ішіндегі  сумен  байланысып,  жасушаны 
механикалық  және  осмостық  бүлінуінен  қорғайтын  зат.
І В В З Ш і і
Ш
 
201

ч / 
М оноклонды қ  антиденелер 
(ор.
  моноклональные 
антитела, 
ог.топосіопаі апІіЬосііез) -  бір эпитопқа (антигендік детерминанта) 
каты- 
насты  қатаң  арнайы  біртипті  антиденелер.  Қалыпты  антидене 
түзеуші 
жасушалармен  шексіз  өсуге  қабілетті  миеломдық  ісіктік 
жасушалар- 
мен  біріккенде  гибридомалармен  синтезделеді.
Морфогенез  іп  уііго 
(гр.тофһе  -   түр,  қалып,  §епезіз-шығу 
тегі, 
туыс, 
ор.
  морфогенез  іп 
уііго
, 
аг.
  іп 
уііго
 
тогрһодепезіз)  -   іп 
у ііг о  
жағдайындағы  морфогенез,  организмнің дамуын  қамтамасыз  ету  үшін 
форманың немесе қүрылымдардың дамуы, жетілуі.
Мутация 
(ор.мутация, 
аг.
  шиіаііоп)  -   генетикалық  материалдың 
кенеттен табиғи немесе жасанды түрде өзгеруі салдарынан, организмнің 
қандай да бір түқым қуалайтын белгілерінің өзгеруі. Мутацияның: 
гене- 
ративтік мутациялар (жыныс жасушаларында жүретін), сомалық, ядро- 
лык және  цитоплазмалық мутациялар,  сияқты  бірнеше түрі  бар.
Органогенез ін \і4го 
(гр.
 
ог§апоп-мүше,  §епе§І8-шығу тегі, ор.орга­
ногенез іп 
уііго
, 
аг.
 
іп 
уііго
 ог§апо§епезІ8) -  үлиаларды жасанды қоректік 
ортада  осіргенде  бүрынғы  бар  тамыр,  бүршіктерден  және  бастауыш 
(инициаль)  жасушалардан  емес,  жаңадан  мүшелердің  түзілуі.
Өсіру  циклі 
(гр.
  кукіоз- доңгелек,  шеңбер,  ор.цикл  выращивания, 
аг.
  §гошіһ  сусіе)  -   трансплантты  немесе  сүйық  қоректік  ортада  өскен 
жасушалардьщ болігін (инокулюмды) жаңа қоректік ортага отырғызган- 
нан бастап келесі жаңа қоректік ортага ауыстырғанга дейінгі өсу кезеңі.
Плазмида 
(ор.плазмида,  аг.ріазшісі)  -   бактерияларда  хромосома- 
дан  болек  кездесетін,  өздегінен  репликациялана  алатын,  кішігірім  са- 
қина тәрізді ДНҚ молекуласы.
Пролиферация 
(лат.  ргоіез  -бүын,  үрпақ,Гего-алып  жүремін), 
ор.- 
пролиферация, ағ.ргоіііегаііоп -  бастапқы бар клеткалардың көбеюі 
ар- 
қылы жасушалар мен ұлпалардың жаңадан пайда болуы.
Протопласт 
(г/?.рг
0
І
08
-бірінш і,  алғашқы,  ріазіоз  -  
жасалған, 
ор. 
протопласт,  ог.ргоіоріазі)  -   осімдік  жасушасы  ішіндегі  заттардың  жал­
пы атауы; ферменттердің әсері немесе механикалық 
әдістермен кабыгы 
түгел  жойылган  осімдік  жасушасы.
Регенерант 
(
лоам
,ге§епегаііо-жаңғыру, қайта басталу, ор.регенерант, 
аг.
 
гедепегаіеё  ріапі)  -   іп 
уііго
  жағдайында  қоректік  ортада  өсімдік 
жасушалары  мен  үлпаларын  осіргенде  пайда  болган  осімдік.
Сомаклондық  өзгергіштік  (гр.зоша  -   дене,  сіоп  -   үрпақ,  бутақ, 
ор.сомаклональная изменчивость, ог.зотасіопе үагіаЬіІіТу) -  осімдік жасу-
202

шалзрынын ядролық және органоидтық геномдарының түракты емест- 
ігінен  болатын  фенотиптік  өзгергіштіктер.  Нақты  мутациялардан  ай- 
ырмашылығы  жиі  кездесуі  және өзгерістердің (геннің,  хромосомамың, 
геномның  қүрылысынын  өзгеруі)  комплекстік  түрде  жүруімен  айқын- 
далады.
ЮЗДІЯЕІДаШІЦіиИ Я И І
\£Сомалық  будандастыру 
(гр.
  8ота-дене,  рага-маңында,  жанында, 
фр.8ехе-жыныс, 
ор.
соматич еская  (парасексуальная)  гибридизация, 
аг. 
зошаііс һіЬгісІігаііоп) -  будандастырудың жыныстық шағылыетыру жо- 
лынан  басқа  жолы.  Бұндай  жағдайда  ата-аналық  жасушалар  рстінде 
оқшауланған  сомалық  протопластарды  пайдаланады;  қосылған  прото- 
пластардан  кейіннен регенерация  арқылы  будан, түтас  өсімдіктер  пай­
да болады, өседі.
Сомалық эмбриогенез 
(гр.етЪгуоп-үрық, §епе8І8-шығу тегі, 
ор.
со­
матический  эмбриогенез, 
аг.
  зотаііс  етЬгуо^епезіз) -  ұлпаларды  және 
жасушаларды  қоректік  ортада  өсіргенде  үрық  тәрізді  қүрылымдардын 
түзілу процесі, табиғи жағдайдағы үрықтың дамуына өте үқсас болады.
Тотипотентік 
(ла/и.іоШ8-барлығы,  түтас,  роіепііа-күш,  ор.тотипо- 
тентность, 
аг.
 Іоііроіепсе) -  өсімдіктердің сомалық жасушаларынын өсуге 
қабіліттілігін  толық  көрсете  алуы,  яғни  ядродағы  генетикалық  инфор­
мация  негізінде  организм  түзу  мүмкіндігін  іске  асыруы.
Транспозондар  (жылжымалы  генетикалық  элементтер)  (
лат
. 
*гап8ро8І*іо -  орын  аустыру,  ор.транспозоны  (мобильные  генетические 
элементы),  агЛгапврозоп) -  қүрылымы  және  генетикасы  жағынан жеке 
ДНҚ бөлшектері  (фрагменттері); жасуша геномындағы орнын ауысты-
руға қабілетті.
^/трансформация  (трансгеноз) 
(л а т
.ІхашГогтаІіо  -   айналу,  *гап8- 
арқылы,  г/?.§епо8-шыгу  тегі,  ^.трансформация  (трансгеноз), 
аг. 
ігаш&гтагіоп -   бөтен  генетикалық  информацияны  жасушаға  енгізу.
Ұрғашы-реципиент  (ор.самка-реципиент,  суррогатная  мать) -  әрі 
қарай жеткізу үшін жүмыртқаларды немесе эмбриондарды үргашының 
жыныстық жолына кіргізеді  (синонимдер:  қабылдаушы ана, жалғанбу-
азды үрғашы)
Цитопласт 
(ор.цитопласт,  аг.суіоріазі  ) -  ядросы жоқ протопласт.

жүктеу/скачать 16,47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: