ДӘуір" "жібек жолы" алматы 2014

142
Қ а р а м а н (қорқып Қобыланға). 
Қайрақан! Азапқа жерік  лермен, 
Қандай ғана сор қуып, 
Қай пәлеге жолықтың? 
К   к л а н 
Құдіретіме қан құның, 
Құтырта соққан құйын мен, 
Ұшырсам ба құм қылып, 
Құй түбіне лақтырып, 
Құртсам қайттің қоңыз қып? 
Қ а р а м а н 
Құрығында шыбын жан, 
Осы ма әлде қан жұтқан, 
Жады кемпір К клан?! 
Қ о б ы л а н д ы 
Қор болып қозғап жынымды. (Қараманға.) 
Тый, шығарма үнінді! (К кланға.) 
Жолында  лер ер кектің, 
Есемді қуып кеп жеттім. 
Жаулығың асқан жәдіг й, 
Жыныңды қағар еркекпін. 
Таудай к рген тас қорған 
Талқан етіп к рмекпін. 
Ашып кірмей қақпаңды, 
Ашумен кеп мен тептім. 
Айласызға аяр боп, 
Асыпсың ғой әліңнен. 
Құлатып бақ басыма, 
Долы К клан, аспанды. 
К   к л а н (секіріп түсіп, ұшқан қара құстай). 
Зу-зу, арзу, арзу!
Тастар зуылдайды.
Қ о б ы л а н д ы 
Бақ, күшіме бағып к р!
(Қылышымен қара тасты қақ б леді. Зуыл басылады.) 
Жеткен болсаң, к к долы, 
Шашты шайтан боларсың. 
Затың сенің сонда да

143
Түннен туған қара жын, 
Түнекте жасар албасты. 
Затым менің күн болад, 
К ріппедің жеңгенін 
Күндей жалын оты бар, 
Күннен туған алмасты? 
К   к л а н 
Құл Қыпшақтың баласы, 
Кімге шеккен айбарың? 
Аш к зіңді! К кланның артында 
Қызылбастың жері бар, 
К біктідей белі бар. 
Қ о б ы л а н д ы 
Жеткіз жеміт ханыңа, 
Қыпшағымның кегі бар. 
Кектің туын к терген 
Бүгін Қобылан ері бар. 
К   к л а н
Кек? Кімнің кегі? 
Қ о б ы л а н д ы 
Ежелгі жау езгісін 
К ре-к ре күңіренген, 
Еңсесі түскен ел кегі. 
К біктіден к ргенді, 
Қайырармын  зіне, 
Тоғыздан тартып сыбаға! 
Бүгін кәрім, түйгенім –
Сенсің, К клан! 
К р ажалдың басыңа 
Ақ алмас боп шүйгенін... 
(Қылышын сермейді, К клан сескенеді.) 
К   к л а н 
Тарт, ала құйын аңғал жас, 
Асылға асыл сермемес. 
Қара қылыш қолыңда, 
Қаһарыма тең келмес. 
Қ о б ы л а н д ы  (тап беріп). 
шір, жәдіг й, үнінді, 
Қақ б лермін, қу қақпас!

144
К   к л а н
Не кегің бар бұл жерде? 
Қ о б ы л а н д ы 
Ұлын құл ғып, қызын – күң, 
Қақсатып болған Қызылбас, 
Мен жеткенше елімді. 
Қамауыңда қырық қыз бар, 
Шығар бәрін азат қып. 
Апа, құрбы, қарындас, 
Қуа келдім кегімді. 
Босат қазір к зімше! 
К   к л а н (сақ-сақ күліп).
Қыз деймісің? Күң деймісің? 
Қ о б ы л а н д ы 
Монтансыма, танып к р, 
Жоқ деп к рші, тұтқын Қыпшақ қыздарын? 
К   к л а н
Бар қыздары, Қыпшақ қызы. 
Қ о б ы л а н д ы 
Шығар шапшаң соларды, 
Азап шеккен бауырымды 
Азат ете мен келгем. 
К   к л а н 
Қыз деймісің, қайғылы қыз деймісің? 
Қайғысыз болса нетерсің? 
Сары алтынға б леніп, қарқ боп тұрса нетерсің? 
Қ о б ы л а н д ы 
Шығар Қыпшақ қыздарын, 
Бетіне түскен таңбадан 
К рем күңдік ызғарын. 
К   к л а н 
К р, к ре ғой, күңдік сондай сор мекен? 
(Алақанын қағады.)
Жартас жарқ етіп, от т ккендей болады. Аздаған жарық түскен жартас 
енді к рінеді. Т менгі тұстары тас бағаналармен безендірілген. Бұтқа 
табынған елдің құдай-пірлерінің тастан ойған суреттері бар. Қалың сыр-
лы кәрі үңгір. Осындай жат дүниенің арасында, ақ сәуленің ішінде ай 
шырайлы, бота к з Қүртқа шығып қарап тұр, артында қыз н керлері.

145
Қ о б ы л а н д ы  (қыз шұғыласына елтігендей). 
Тәңір ием, зор атың, 
Жад етіп жаққан шам-шырақ!.. 
Шұғыласы қандай ед?! 
Нұр қызы ма к ргенім, 
Тегі, ж ні қандай ед? 
К   к л а н 
Тегі Қыпшақ, қыз Қыпшақ! 
К ріне ме к зіңе 
Қорлық кешкен жанға ұқсап? 
Қ о б ы л а н д ы  (енді қысылғандай). 
Жоқ, жоқ... Қорлық жүзі бұл болса, 
Бақтың жүзі не болмақ?.. 
Ұрындым ба аңдамай?.. 
... лде аярлық болар ма? (Құртқаға.) 
Айтшы, асыл зат, тегіңді, 
Шын затың ба ел Қыпшақ? 
Қ ұ р т қ а 
Аярлық жоқ, шын еді, 
Шыны затым сол Қыпшақ... 
К   к л а н 
К рсін сенің к р к зің 
Хан қызындай қастерлі, 
Есіттің бе  з с зін? 
Жоқшы болмай бұларға, 
Жалшы болсаң жеткенің... 
Қ о б ы л а н д ы 
Асау жолым адастырған шақ екен, 
Жылағанды іздесем, 
Жетіскенге тап екем... 
Аямасқа суырған 
Ақ семсерді адасып 
Айға білеп жүр екем. 
Айып етпе, ай сұлу,
Мен келместей жол екен... (Кетпекке айналады.) 
К   к л а н 
Бар жолыңмен жер болып, 
Аяқ асты Қыпшақтың 
Алғаш к рген кебі емес, 
Сен де ж нел қор болып.

146
Қ о б ы л а н д ы 
К рдім қаза, шектім жаза жолымнан, 
Ай жүзді аяш тегімді 
Жатқа беріп қолымнан... (Кете береді.) 
Қ ұ р т қ а 
Тегімді... Жатқа беріп қолымнан? 
Ері ме әлде елімнің 
Іздеп келген соңымнан...
Тоқта, батыр, дәт тыңда! (Қобыланды тоқтайды.) 
Адаспаған боларсың, 
Аяулысы елімнің, 
Армандасы боларсың. 
К   к л а н 
Тый тіліңді, қыз Құртқа, 
Армандасың ол емес. 
Мен  сірген ұяда, 
Мен қорғаған қияға 
Қыпшақ басар жол емес, 
Шығарма кайтып үнінді!.. 
Қ о б ы л а н д ы 
Тоқтат, жәдіг й, зіліңді, 
Айт, бауырым, сырыңды. 
К   к л а н
Айтпа! Тыйдым тіліңді. (Ұмтыла береді.) 
Қ о б ы л а н д ы  (сапысымен К кланның жолын тосып, 
тоқтата беріп).
Жоғал к зден, ойран асыр салармын 
Шерлі бауыр жолына. 
Қыршын жасым қиярмын, 
Бар Қызылбас жабылсаң, 
Жайыңды  зім табармын. 
К   к л а н 
Ей, Қыпшақтың қыршыны, 
Сертім менің  ртпен тең. 
К біктіден к рерсің 
Асау, асқақ с зіңнің 
зінді ордан тосқанын?! 
Жоғал, Құртқа, бұл жерден!.. 
Қ о б ы л а н д ы 
Тыйып байқа, айтпағын,

147
Талқан етіп шабармын, 
Тостым сенің сертіңді! 
Менің сертім әділ семсер жүзінде. 
Арбар болсаң аруды, 
Басыңды сәтте кағармын. 
Айт арманың, асыл зат! 
Қ ұ р т қ а 
Қамауда  скен күн к рмей, 
Қапалық басқан жайым бар. 
Айналамды қоршаған 
Бала жүрек мұздатқан, 
Қаск й дүние жайындар... 
Тек жасытпас жастығым! 
Еркімді алған қапастар 
Есімді алған жоқ еді. 
Арман, қиял досым бар, 
Азаттық қосқан мұңым бар. 
Түн аспаны түнеріп 
Тұрса-дағы басымда, 
Менің де күткен айым бар! 
Қ о б ы л а н д ы 
Ерте ойламай қамыңды, 
Аңғырт бойда  тіппін! 
Тас қияны қақ жарып, 
Ерте тапсам нетуші ед? 
Айыптымын, құрбыжан, 
Зарықтырып сендерді, 
К п кешігіп жетіппін. 
Қ ұ р т қ а 
Қысылмаңыз, Қобыланды, 
Айып деген ойда жоқ. 
К ргенімнің  зіне 
К п шүкірлік етемін, 
Монтаны мінез бойда жоқ. 
Қ о б ы л а н д ы 
Ай шырайлы аяш-ай, 
Арман деген ащы зар. 
Тілің ғана айтқан жоқ, 
Шарпығандай сездім-ау 
Жүрегіңнің лебінен,

148
Тосқан айың оралып, 
Аяғыңа бас иіп, 
Тәу етсе де болмай ма, 
Сендей жардың “құтқар” деп 
Жалғыз айтқан демінен! 
Адал күшім ақ жолыңа арналсын. 
Азат етпес мен болсам, 
Жас  мірім тең болсын 
Тірідей кірер к ріммен. 
Қ ұ р т қ а
Арманым жоқ  лсем-дағы бұл сәтте, 
Елім, белім, бар екенсің! 
шті деп ем, зар шегіп ем тыналмай, 
Ел намысы бар екенсің. 
Ерді ырғытқан бұландай, 
Тәңір ием, арманыма басшы бол! 
К  к л а н  (тулап). 
Күркірей соғар күндей боп, 
Кие соғар жауыңды, 
К к К бікті, қайдасың? 
Қара құйрық Қобыланды, 
Қанға тоймас қан шелек, 
Кәрлі Қазан, қайдасың! 
Алпыс екі айлалы, 
Тарғыл ала жолбарыс, 
Талмай үдер тарланым, 
Ал, Алшағыр, қайдасың? 
Тап, тап мынау жауыңның, 
Тап үдетпей айласын! (Орғи ж неледі.) 
Қ ұ р т қ а
Ашылмаған ұяң сыр 
Ашылсын мекен әсте-әсте, 
Айтылмаған арлы с з 
Айтылса мекен әсте-әсте? 
Қ о б ы л а н д ы 
Бала  мірде бар к рген 
Жан жарығым біреу-ақ. 
Десем жалғыз осы шақ 
зі қалар бір есте...

149
Қ ұ р т қ а
Толықсыған айымды 
Талай суық тұл кеште
Күтсем-дағы зарығып, 
Жаңа к рдім десем бе?
Қ о б ы л а н д ы 
Уа, жарығым, ынтызар 
Тұткыныңмын мен сенің, 
Жатым сенсің десең де...
Құртқа екеуі бір-біріне иіліп жакындай береді. Бағанадан бағып қарап 
тұрған Қараман енді тап беріп, арадан кеп тұра қалады.
Қ а р а м а н 
Тоқта былай, тұр әрі. (Қобыландыға.) 
Қайда, қайда барасың? 
Қайрыла кет артыңа... 
Не деп тұр, сірә, мына қар!
Қ ұ р т қ а (шошып қап). Қар?
Қ о б ы л а н д ы. Қараман?!
Қ а р а м а н. Болды, тоқта, тыңдамаймын с зіңді. Қу 
шақаттың ішінде жадысы мен жәдіг йі жайлаған жерде 
дос шықпақ па, қас шықпай. Ай шырайлы аяш па, жоқ, 
сынықсып тұрған аяр ма? Қай сырын білдің бұл қатынның?
Қ ұ р т қ а. Қатынның?! Мен бе қатын дегенің?!
Қ а р а м а н. Сен... Сен!.. 
Қ ұ р т қ а
Неткен сұмдық, не к рдім?
Сағынып к рген нұр күнім,
ртеп кетер от па едің? (Жылап жібереді.)
Қ о б ы л а н д ы.  Айналайын аяш-ай! (Қараманға.) 
Қойшы, құрдас, қинама. Қинама, тілек еттім барымша...
Қ а р а м а н. Жоқ, былай тұр. Сынамай алғызушы ма 
ем мен саған. Танымастан жалп етіп ұйыған несі тал бойы... 
Бізді жаңа к к долы кәрімен алмақ болған. Енді сені сұлу 
жылан зәрімен алса қайтемін? Айдаһардың тіліндей, тіліп 
тсе білінбес, ынтызардың тілімен алса қайтемін?
Қ о б ы л а н д ы.  лсем арман етпейін, қойшы батыр, 
құрдасым?
Қ ұ р т қ а. Қоятұғын не қалды? Біттің бе сен келместен. 
Қош, қош енді сен-дағы, әлсіз, жалғыз үмітім!

150
Қ о б ы л а н д ы. Налымашы, құрбыжан, ол құрдасым 
еді. Құрдас тілі зәр еді.  дейі айтад соңдықтан. Қараман, 
қинама енді! Қажама енді шыдамымды!
Қ а р а м а н (Құртқаға). Шыныңды айт та, ж ніңці айт. 
зім тергеп шығамын. Майыспа да бұрылма,  йтіп сиқыр 
маған жүрмейді. Дарымайтын ермін мен. Жә, Қыпшақ сенің 
аузыңда бұрыннан бар ма еді, жоқ, бүгін түсті ме? Бұрыннан 
елім деп жалын атқан болсаң, мынау тотыдай түрің не? 
Мынау хан қызындай құрметің не, не серт? Не мінезбен 
жеттің бұған? Күткенің жоқ па басқадан? Айт маған бар 
шыныңды.
Қ ұ р т қ а (қайғылы). Улы жылан ордасында жаңсақ 
шыққан бір гүлмін мен. Жат десе де, жау десе де біреуді 
жалындай түсіп ынтығып, к рсем дерім сол еді... К птен 
бері бұл жердің шошып айтар, кектеніп айтар бір жауы бар. 
Жаңа жеткен жас пері деуші еді. Сол еді менің тосқаным. 
Сондайым еді Қобыланды.  сіресе асыға күтіп едім бұл кез-
де... Қазан менен Алшағыр екі жақтан қызықты, қызығумен 
талас ты. Біреуіне бермек болып бағып отыр К клан.  з 
жүрегім солардан жеркенумен безіп еді. Қос бүйірден 
қабатын қос б рідей к руші ем. Керегі не, не дейін?! Арман 
алыс,  ткел жоқ. Кестіңіз ғой келер деген бақ жолын.
Қ о б ы л а н д ы .  Жетті ғой, жалған болды ғой, қинама 
енді, қинамашы, Қараман.
Қ а р а м а н. Тоқтат деймін, тергеймін. (Құртқаға.) Шын 
күткенің бұл болса, айғағың бар ма тым құрса?
Қ ұ р т қ а. Айғағым деп нені айтам? Арман алыс болған 
соң тым құрмаса қиялда алданышым болсын деп, келер ием 
достығымды к рсін деп, күн к зіне к рсетпей, жел лебіне 
қақтырмай, құлынынан  сірген Тайбурылдай тұлпарым 
бар еді. Үстіндегі қаруын, оқ  тпес те, кәр  тпес батыр киер 
сауытын, бәрін  зім бектеп ем... Сенер болса к ңіліңіз, бір 
кепілім сол дер ем.
Қ а р а м а н. К рсетші сол тұлпарды!
Құртқа артына қарай қозғалып, екі алақанын қағып қалады. Сыры қалың, 
кәрі үңгірдің бір бұрышы жарқ етіп ашыла береді. К к тұлпардың басы 
к рінеді, үстінде әбзел ер-тұрман, бойында ердің қалқаны мен сауыты, 
сапысы мен найзасы тұр. Қобыланды мен Қараман ынтық бола қарайды.

151
Қ ұ р т қ а (Тайбурылдың үстінен сапы мен найзаны әкеп 
Қобыландыға ұсынады. Сауытын әкеп кигізе береді). 
Таңды таңға ұрғызған 
Ақ еді ғой арманым! 
Тәңір ием жар болса, 
Ақ сауыттың к зінен 
Жау жарасы дарымас. 
Қайда жүрсең аман жүр, 
Барым  зің, алғаным... 
Қ о б ы л а н д ы 
Ақ шырайлы аяшым, 
Бойымдағы қасиет, 
Ойымдағы тілектің 
Бәрін саған арнадым... 
(Сүйеді.)
Ш Ы М Ы Л Д Ы Қ
Екінші сурет
Ханның ханы зор К бікті ордасы. Кент қоңырауы қағылып, даңғаза боп 
ұрып тұр. Қара құлдар жүйткіп жүр. Орда бүгін қонақ күтеді. Құл, н кері 
қоршаған батыр Қазан шығады. Алып батыр кер асқақ. Кісі басындай екі 
шойын шоқпарды асықтай атып ойнап келеді. Алдынан орда бегі шығып 
қарсы алады.
О р д а  б е г і 
Сұлтаным сүйген батыры, 
Қадірлі қонақ Қазанның 
Құтты болсын қадамы.
Қ а з а н 
міріңе сәтте әзір 
Бұйрығымен кеп тұрған 
Батыр, сұлтан Қазаны, кеке! 
Ордада ма ер ием?
О р д а  б е г і 
Аңға шыққан шағы еді, 
Оралса керек тезінен. (Кетеді.)

152
Қ а з а н 
Кеке! Кеке! Кекке-ке! Кекке-ке!
з құлдарының қолына шоқпарларын тастай береді.  р шоқпарын бес-
алты құл тәлтіректеп зорға к теріп апарып, анадайға қояды.
(Қазан  з н керлеріне.) 
К з алмасын, к здесін, 
Оқыс келіп қалмасын! 
К біктідей к к ауру, 
Хан, сұлтанның мықтысы, 
Кінәшілдің кектісі, 
Тәу етіп күте алмасаң, 
Келіп пәле салмасын!
Құлдар құп болады дегендей айнала тарасады.
(Қазан ырғалып отырып.) 
Кекке! Кекке-ке! Кекке-ке! 
Н   к е р (жетіп келіп). 
Алдияр сұлтандардың сұлтаны, 
К к пілге мінген К бікті 
Келіп жетті, тақсырым... 
Қ а з а н (қолбаң етіп тұра беріп). 
К бікті! Сұлтандардың сұлтаны, 
Ханның ханы К бікті... 
Қасында кім бар н керден? 
Н   к е р 
Бекзадасы Бірсімбай, 
Ханзадасы Қарлыға – 
Қасына ерген ұл-қызы... 
Қ а з а н (бойын тарап, қылықсып). 
Ханзадасы Қарлыға! Кеке! Кекке-ке! 
Қасым деуге қимайтын, 
Досым деуге сыймайтын, 
Қарақ суын тілесем, 
Мазақ етіп қыз сайқал, 
Зәрдің суын іш деген. Кеке! 
Тағы кім бар қасында?

153
Н   к е р 
Алдияр! Ақ пілге мінген айдынды 
Алшағыр бар бір б лек! 
Қ а з а н (н керді ауызға қойып қалып, шалқасынан түсіріп, 
кеудесін басып тұр).
Жап аузыңды жалп етек, 
Жалынып  скен жаппар құл! 
Қобылан, Қазан тұрғанда 
Алшағыр ма еді айдынды! 
Н   к е р (аяғының астында жатып). 
Алдияр тақсыр, жаздым мен, 
Айдынды емес Алшағыр... 
Қ а з а н ( з кісілеріне бұйрық етіп). 
Шығар Қыпшақ тұтқынын! (Н кер белгі етеді.)
Тұткынды кеспекпен тіркестіріп алып шығысады.
Ханның ханы К бікті 
К к пілінен түсерде, 
К к күмбезге кірерде, 
К лденең тартып бауыздап, 
Хан жолына шалыңдар! 
Қазан тартқан сыйы деп, 
Оң шырайын алыңдар! 
(Тұтқындарды алып кетеді.)
Қарбаласқан әбігер. Қазан бір отырып, бір тұрып, аюдай қолбаң етіп, 
зін- зі бүйірден қойып қалады.
К біктіден күшті емес 
Қарлығадан қаймыққан 
Ит кеудені не дейін?
К п шам жағылып, күмбез сырты жалт етеді. К к пілдің басы к рінеді. 
Піл үстіне орнатқан жібек шатыр ішінен Қарлыға, Бірсімбай түседі. Ке-
нет қоңырауы қаңғырлап, бай орданың бәйт бетіндей үріп тұр. Келген-
дер орда ішіне кіре береді. Алшағыр кіреді.
Қ а з а н 
Кекке! Хан шақыртып кеп тұрмын.

154
А л ш а ғ ы р
Мені де хан шақырткан. 
Қ а з а н
Қандай жарлық еткендей? 
А л ш а ғ ы р
Аттан демек жауына. 
Қ а з а н 
Кімге? 
А л ш а ғ ы р
Білмедім әзір жау бетін. 
Қ а з а н
Аттан дей ме, Қазанға, Алшағырмен қосыла? Кекке! 
А л ш а ғ ы р (күліп).
Қосыл десе қомсынбақпең Алшағырды, ер Қазан? 
Қ а з а н
Кекке, кекке-ке! Қомсынбасам – кексінем! 
Бақталасым, тайталасым, 
Алмаймын мен сен к рсетер к мекті. 
А л ш а ғ ы р 
Бақталасым? Қыз таласым десеңші, 
Майдан ортақ емеспед? (Күледі.) 
Қ а з а н 
Ертпеймін мен майданға 
Егесін қоймас күндесті. Кекке! 
Тыйылдың ба қыз Құртқаға таластан? 
Тыйылдың ба Қарлығаға таластан? 
А л ш а ғ ы р
Тыйылғам жоқ, күйгеніңмен, ер Қазан... 
Қ а з а н (қайнап кетіп). 
Кеке! Кекке-ке! 
Жауым болсаң нетушед? 
А л ш а ғ ы р 
Жауың болсам әлдеқашан аяңнан 
Екі ару да кетушед! 
Қ а з а н
Сені таңдап кетермед? 
А л ш а ғ ы р 
ртеніп  лер болсаң да,
Ер Қазанды қор Қазан қып кетер ед... (Күледі.)

155
Қ а з а н (сапысын ұстай алып).
Қайнатпа менің қанымды. 
А л ш а ғ ы р (саспай сапысын ұстап).
Қайнамақтан т ксең мейлің қаныңды. 
Қ а з а н
Кел былай! Кекке! 
А л ш а ғ ы р (саспай). 
Келсең кел!
Бірсімбай, Қарлыға шығады.
Б і р с і м б а й 
Тарт семсерді! (Екі батыр еріксіз тоқтасады.) 
Хан тағының алдында, қай тағылық бұл дүлей? 
(Бірсімбай екеуін де түсінгендей.)
Таныдым ба түрлерін... 
Тағы да ескі талас па? 
Сол қу талас тозбас па? 
А л ш а ғ ы р
Алдияр бекзадам, қоятұғын Қазан ба? 
Қ а з а н 
Кекке! Қарындасын Алшағыр 
Берер бопты  з басыңа, бекзадам, 
Қара ордаға кол артыпты, жетпес пе? 
Тағы туыс кезегін мен алмастан, бұл алса, 
Ішімде кек кетпес пе? Кекке! Кекке-ке! 
Б і р с і м б а й 
Қызыққанын қуатын Қазанда да қолай бар, 
Қарлығадан дәме етер 
Сенде-дағы орай бар! 
Қ а р л ы ғ а (атып тұрып). 
Ағам болған Бірсімбай, 
діл с зің осы ма? 
Қай дұшпаның айтарлық 
Бұндай жолды досына? 
Саудаға мені салғанша, 
Кескілескен жауыңа 
Сауғаға берсең болмас па? 
Қай зорлығың қор еткен?

156
Б і р с і м б а й 
Қыздың еркін Қызылбас 
Қызға берген ел емес! 
кең айтар билікті 
Бұрын айтар мен емес. (Үшеуіне де.) 
Бұл таластың бүтінде 
Шегіне шығар шак жетті. 
Хан кесігін естисің! 
Қарындасым болсаң да, 
Тайталасар сен емес... 
Қ а р л ы ғ а 
Екі тағы таласса, 
Жемге жүрер болмаспын. 
Жаманнан біткен жараға 
Емге жүрер болмаспын! 
Аялар деген ұядан 
Аяусыз соққы тап болса, 
Қор қайғыны жар тұтып, 
Санадан солар болмаспын! 
Жадыңда тұт, Бірсімбай, 
Намысқа тиер соққыдан 
Ажалын жақын к ріп ап, 
Қарлыға шығар қымсынбай. 
Қ а з а н 
Кеке! Кекке-ке! (Дей береді.)
К бікті шығады. Оқшау келе жатқан батыр сұлтан К бікті. Кент 
қоңырауы қағылады.
(Қазан К біктінің аяғына бас қойып жығылып.) 
Қадамыңнан садаға 
Қадірсіз құлың Қазаның! 
(Жұрттың бәрі де бас қояды.) 
К   б і к т і (таққа отырып, сыртқа қол сілтеп).
Тоқтат қаңғыр-күңгірін. 
Қ а з а н (н керге). 
шір қоңырау үндерін!
Қоңырау сап болады.

157
К   б і к т і (дүр сілкінгендей, бұрқ-сарқ етіп тұра бере).
Белде! Белде! Белдеді! 
(Отырған жұрт тегіс атқып тұрып, сілтідей тынады. 
Ақыра с йлеп.)
К к иесі, к к тәңірі,
Жер иесі К бікті! (Үндемегендерге акырып.) 
К бікті емей, кім еді? 
Ж ұ р т т ы ң   б ә р і 
Жер иесі К бікті! К бікті!
(Десіп тегіс етпеттерінен түсіп, бастарын жерге 
қояды.)
К   б і к т і (мазақтап). 
К бікті, К бікті! 
Ендеше, білсін тегіс безерген, 
Естімеген бір корлық – 
К біктіні тірідей қара жерге к міпті... 
Қ а з а н (атқып тұрып). 
Кекке-ке! Қандай қорлық, хан ием! 
Қап, қап, қап, қап, не дейді? 
Нұсқасаңшы жау бетін! 
Шап десеңші Қазанға! (Алшағырға.) 
Алшаңдаған Алшағыр, 
Хан күйігін сен к ріп, 
Қайтіп шыдап кеп тұрсың? 
А л ш а ғ ы р 
Сап, сап, Қазан, қоя тұр. 
Пәле деген сыбысты 
Естігенім осы ара! 
К   б і к т і 
Қаланы басып Қазан қарық, 
Аймақты басып Алшағыр... 
Қарсылығын қоймаған 
Жауым отыр жайрағыр! 
Талай таптап езсем де, 
Түрекеле алысқан 
Қасым батыр Қыпшақтай 
Қанжар сілтеп қарысқан. 
Жоям Қыпшақ елін мен! 
Ж ңкілтіп алам жерін мен!
“Аттан” деп ұран тастаймын, 

158
“Тапта” деп сүрен бастаймын. 
“Құп” дер жауап күтемін 
Еңсере тиер ерімнен! 
Сал алдыма сертіңді!
Қ а з а н 
Алдияр тақсыр хан ием, 
зіңе бердім еркімді.
А л ш а ғ ы р 
Мен де бердім сертімді.
Қ а з а н 
Қысқа күнде қырық шапқам. 
Тағы да типыл қылайын, 
Қан құстырып Қыпшақты.
К   б і к т і 
Сал, ендеше, сүренді, 
Жартас құлап басына 
Жапырылған жалғандай, 
Сал к рмеген қыспақты.
Қ а з а н,  А л ш а ғ ы р 
Алдияр, алдияр!
К клан кіреді.
К   б і к т і 
Немене келдің, К клан, 
Түріңде наза, қаза ғой?
К   к л а н 
Қорлық к рдім. Қорлық. Айхай, қорлық!
К   б і к т і 
Кімнен, кімнен? Ж ніңді айт!
К   к л а н 
Қасыңнан! Кескілескен қасыңнан.
К   б і к т і 
Қыпшақтан ба? Айт шапшаң!
К   к л а н 
Содан, содан, қор етті мені, сені де!
К   б і к т і (жиынға К кланды нұсқап). 
К ремісің мынаны?.. 
К реген к зім кім еді?

159
Сақ құлағым кім еді? 
Кемімес кегім кім еді? (Ақырып.) 
К рер ме кар к здерің? 
Қ а з а н
Кеке! Кекке-ке! (Деп басылады.) 
К   б і к т і 
К р мынаны бәрің де, 
Есігі ойран, т рі талқан! 
Қарақаттай қайран к з 
Қамшы бойы жас т гіп отыр, мінеки! 
(К кланға.)
Т ңкерілсең т бем сен! 
Салдым бәрін жолыңа, 
Айт аямай бәрін де! 
К   к л а н 
К кте жанған күні с нсін, дәрі емес! 
Тұнжыраған түні солсын, дәрі емес! 
Уай-ай, уай-ай, айхай-айхай, қайдасың, 
Айда тұрған ақ пері, аямас ием, қайдасың?! 
Жой жойылғыр дүниесін. 
Ыраң к дең, ылаң сордың сойқаны, 
Соқ пәлеңді, әлекке сал әлемін, 
Кешпес кегің қайнасын! Зу! Зу! Арзу! Арзу! 
(Деп құтырып кетеді. Құлдар қорқып етпеттерінен 
түседі.)
Қ а р л ы ғ а (алдына иіліп). 
Ашулы ана, алып ана, 
Зар шеріңнен қайт-сана... 
Қолында  лед жауыңның, 
Ұлдарыңа ұйыған 
Ашуыңды айт-сана... 
Қ а з а н,  А л ш а ғ ы р
Ашуыңды айт-сана, айт-сана! 
К   к л а н 
Құмырсқадай таптаған 
Қырық жолбарыс үйірін 
Аяр Самбыл ол кетті, 
Сыңар қанат, қарқ болат 
Құй түбінен сыр тартқан, 
Арқалар құсым, аңдаушым,

160
Аңырап қалдым, ол кетті! 
Қылыш құйрық қияңқым, 
Кекке шапқан киеңкім 
Жекпе-жекте жер қапты. 
Жер ғып кетті, ол кетті... 
Нені білдің, мұрдар-ау! 
Бәрін қырған жалғыз жау. 
Құрыған Қыпшақ қасыңнан 
Жалынып шыққан жас пері, 
Қарсы біткен емендей 
Қасарманы қалмаған 
Қайту білмес Қобыланды... 
Қ а з а н
Қобыланды? 
Қ а р л ы ғ а 
Қобыланды? 
А л ш а ғ ы р 
Қыпшақ? Қобыланды? Ат қып мінген құланды, 
Ас қып жеген жыланды. 
Атаңның к рі алақшы, 
Жапа-жалғыз  зім-ақ 
Жерге қағып жойсамшы... 
Қ а з а н 
Қалдыраған қанқойдың 
Бас терісін сойсамшы! 
К   к л а н 
Түбіме жетті қас Қыпшақ, 
Ай жүзді ару Құртқаны 
Қуа келіп құтқарып, 
Алғалы жатыр сол Қыпшақ!
Алшағыр мен Қазан атқып тұрысады.
А л ш а ғ ы р
Не дедің сен, не дедің? 
Қ а з а н 
Кеке! Кекке! Кекке! (Алшағырға.) 
Қызғанғаның мен едім, 
Жеттің бе, арам Алшағыр, 
Шоқ-шоқ, шоқ-шоқ, Алшағыр!

161
А л ш а ғ ы р 
Қарау Қазан, қор Қазан, 
Қасым болсаң нетушед. 
Сен таласқан кеселден 
Кетіп отыр қыз Құртқа, 
Сенен тартқан бұл сазам! Сенен! 
Қ а з а н
Сенен, арам Алшағыр. 
А л ш а ғ ы р
Сенен, қорқау қор Қазан, қайран Құртқа. 
Қ а з а н
Қайдан Құртқа табармын. Кеке! Кекке! 
А л ш а ғ ы р
Сенікі емес, менікі ед! 
Қ а з а н
Менің Құртқам болатын! 
А л ш а ғ ы р
Садағаң кет, менің Құртқам болатын. 
Қ а з а н (сасып).
Кеке! Кекке-ке! 
А л ш а ғ ы р (мазақтап). 
Меке! Меке!
Екеуі ұмтылысады. К бікті ақырып “сап, сап” дейді. Бірсімбай екі батыр-
ды айырып жібереді. К клан жылағаны, күлгені белгісіз сақылдап ойнап, 
құтырынып шығып кетеді.
К   б і к т і 
Белде, белде, белдеді!
Батырлар отырысады.
Қыз дегенде қораздай 
Мекиен к ріп мәңгірген, 
Қоқиланған неменес? 
Қос текедей бақылдап 
Қағынғаны неменес? 
Қ а з а н
Кеке! Кеке! 
А л ш а ғ ы р 
Доғар, доғар!

162
К   к л а н 
Тәйт былай! Екіленген екеуің 
Қас Қыпшаққа қасарған 
Қандай қысым к рсеттің? 
Қ а з а н
Қаласын алған мен Қазан. 
А л ш а ғ ы р 
Аймаған алып аңыратқан, 
Мен аямас Алшағыр. 
К   б і к т і (кекеп). 
Дәу-дәу, неткен дәу дерсің! 
Жел к ріксің жалған дәу... 
Шыбын шықты деді ме 
Тасырлаған тарпыңды? 
Қысылған Қыпшақ к рдің бе? 
Тұқымменен таусылып, 
Қырылған Қыпшақ к рдің бе? 
Нәлет, нәлет болсын, жой былай, 
Босқа б скен алқынды. 
Сан ықылым заманнан 
Қыпшақтан асқан қасым жоқ! 
Түу Кейқауыс тұсынан 
Түгеніп кетпес кегім бар, 
Қыпшақтан асқан қасым жоқ! 
Хан баласы Сияуыш 
Кім қолынан  ліп ед? 
Қыпшақтың басы құныкерім, 
Апрасияп  лтіріп, 
Ақ м ңгілі тауменен, 
Таң түлік деген жолменен 
Кеткенінде Кейқауыс, 
Қандай күйге келіп ед? 
Айнымастай ашумен 
Арылмас антын беріп ед. 
Ел Қызылбас нәсілі 
Тусын, білсін, бел бусын, 
Қыпшақтан асқан қасым жоқ! 
Деп ұрпаққа сеніп ед... 
Құрымай Қыпшақ келеді... 
Антым, сертім, сол, сол-ақ!

163
Құмырсқадай қырмаса 
Қыпшақ біткен жынысын, 
К бікті кектен  леді. 
Мен дегендер міз бақпай, 
Түйіп сертін береді. 
Бітсін бүгін бейбіт күн, 
Бірің қалмай беттейсің. 
Байлау ет те белгің бер, 
Кімің бастап, кімің қостап ереді?
А л ш а ғ ы р 
Алдияр! Шапсын Қазан әуелі! 
Мен соңынан соғамын.
Қ а з а н 
Торығаның тағы да 
Қыпшақ емес, Қазан ғой. 
Жағаласқа мен кетіп, 
Қыз Құртқаны бейнетсіз 
Тигізетін қолына 
Менің, сірә, жазам ғой?
А л ш а ғ ы р 
Қоямысың, ей, Қазан, 
Шабыс бар да намыс бар. 
Нені есіттің, не түйдің 
Батыр сұлтан дертінен?
Қ а з а н 
Кеке.
Б і р с і м б а й 
Болды, жетті егесің, 
Кім алдында керісіп, 
Кімге қияс етесің? 
Батыр, батыр дегелі 
Дәу пірімсіп екеуің 
лден асқан екенсің. 
Тайғақ болса табаның, 
Тантырамай шыныңды айт, 
зім берем есесін...
А л ш а ғ ы р 
ртер болды осы сор, 
Қайда барсам Қазанмен 
Қақтықтырып қызғаныш, 
Қатынсыз  тіп қор болдым.

164
Қ а з а н 
Мен де сенің керіңнен 
Қатынымнан айрылып, 
Езіліп қара жер болдым.
К   б і к т і 
Қоямысың, қос мұрдар!
Қ а з а н 
Алдияр! Алсаң екен жолымнан 
Алшағырдай пәлені.
А л ш а ғ ы р 
Алдияр! Тыйсаң екен Қазанды...
К   б і к т і 
Қылығы жеткен қыз алад, 
Қылығы жетпес сендер мед? 
Жан жүзінің бар қызы 
Жалғыз-ақ қыз Құртқамед? 
К рсетші менің к зіме, 
Сендерге тимес кай қыз бар?
А л ш а ғ ы р 
Алдияр! Тағы таңдар бір қыз бар...
Қ а з а н 
Оған тағы таласпыз...
К   б і к т і 
Қыз біреу де, ер екеу, 
Талас болмай нетеді? 
О да тимей кетті ме?
Қ а з а н 
Таласқанның керінен 
О да кетер тарпы бар.
К   б і к т і 
Кесір болса араңда, 
Қыз пәлесін кесемін. 
Кете алмайды біріңнен, 
Атын ата сол қыздың?
Қ а з а н (Алшағырға). 
Ал аптыққыш Алшағыр!
А л ш а ғ ы р 
Қара кезек бергішін!
Қ а з а н 
Айта алмаймын, айтпаймын.

165
А л ш а ғ ы р 
Неғе айтпайсың, не болды?
Қ а з а н 
Айналайын Алшағыр, 
Осы жолы  зің айт. 
Менен шығар қайрат жоқ, 
Мүлде оңбайын, айтпаймын. 
К   б і к т і
Айт талдырма, жасырма! 
А л ш а ғ ы р
Алдияр, айтсам кәр қылма! 
Қ а з а н (қостап).
Кәр қылма. 
А л ш а ғ ы р 
Құртқадан соң мазақтап 
Екеумізді қор қылған. 
Қ а з а н
...Қор қылған. 
А л ш а ғ ы р 
Жез қобыздай сыңқылдап, 
Жез бұйдалап талдырған. 
Қ а з а н
...Талдырған. 
А л ш а ғ ы р 
з қасыңда отырған 
Қасарман қызың Қарлыға! 
К   б і к т і 
Қарлыға! (Қарқ-қарқ күліп.) 
Белде, белде, белдеді! 
Қ а з а н (үміттеніп).
Кеке! Кеке! Кекке-ке! 
К   б і к т і
Үйтпес болар Қарлыға... 
Қ а р л ы ғ а (атқып тұрып). 
Хан к ке, тыңда, хан к ке! 
Қасиеті асқан ел алад, 
Қылығы асқан қыз алад. 
Қасиет, қылық білмеген 
Қызталақтар нені алад? 
Қ а з а н
Кеке! Кеке! (Деп шошына береді.) 

166
Қ а р л ы ғ а 
Құртқаны да бездірген 
Қорқау мінез осылар.
Қасиетін атасын 
Мен теңім деп қосылар. 
Бұлдағаны білек пе, 
Сүймеймін де тимеймін, 
Іркерім жоқ жасырар. 
Батыр болса бұларың 
Мен майданда кем бе екем? 
нерім бар асырар...
(Деп Қазанның қос шоқпарын алып асықтай атады.) 
Тандамаймын, тимеймін! 
з теңдесім болмаса, 
Ынтығым жоқ бас ұрар. 
К   б і к т і (қарқ-қарқ күліп). 
Қызығатын ж ні бар! 
Қыз біреу де, ер екеу, 
Қырқысатын ж ні бар! 
Қ а з а н
Кеке! Кеке! Ж ні бар! 
К   б і к т і (қатайып). 
Белде, белде, белдеді! 
Болды байлау, әмір сол, 
Қаусата соғып Қыпшақты, 
Қазан жойқын бастайды, 
Аңди соғып Алшағыр, 
Түре қуып тастайды. 
Бұйырмайды Қыпшаққа 
Қыз Құртқадай асыл жар! 
Қызыл жирен ат мінген, 
Қылқа шоқпыт тон киген 
Ері алады елімнің. 
Таласың жоқ жалғыз-ақ, 
Бұрын жеткен алады! 
Соңғыға да сауға бар, 
Қарық алтынға малынтып 
Қарлығамды алады. 
Қ а р л ы ғ а 
Сауға, сауға! Мен бе сауға? 
Хан к ке, не дедің сен, хан к ке? 

167
К   б і к т і 
Бітті бұйрық, байлау сол.
(Қазан, Алшағыр сүйсінеді.) 
Апкел антпен түйемін 
Қыпшаққа деген кегімді. 
Қ а з а н (құлдарына бұйрық етіп). 
Келтір қанын Қыпшақтың, 
Жау қанымен ант еттік. 
(Жез тегене келеді, ішінде Қыпшақ қаны.) 
К   б і к т і 
Батыр қанға қолыңды, 
Тегіс батыр еретін, 
Қостайтұғын кекте басар жолымды! 
(Бәрі қолдарын қанға батырады. Қарлыға тартынып 
түйіліп, кейін жалғыз қалады. К бікті бастап,  згенің бәрі 
қостап ант айтысады.) 
Тәңір ием, кең ием, 
Куәм  зің боласың. 
Деш Қыпшақтан алмасам 
Тегіс тартып даласын. 
Таптырмасам даладан 
Исі Қыпшақ моласын! 
(Дауыстарын үдетіп.) 
Осы сертке жетпесек, 
Т бесі ашық к к ұрсын! 
Т сі түкті жер ұрсын! 
Найзағай ием оғы ұрсын! 
От иемнің шоғы ұрсын, шоғы ұрсын!
Ш Ы М Ы Л Д Ы Қ

жүктеу/скачать 1,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: