ДӘуір" "жібек жолы" алматы 2014

384
“Калкаман и Мамыр”
М.  уезовтің “Қалқаман – Мамыр” балеті либреттосының 
орысша нұсқасы жазушының 20 томдық шығармалар жинағының 
12-томында (Алматы: Жазушы, 1983. 171–178-бб.) басылған. Ли-
бретто басқа еш жерде жарияланбаған. М.  уезов мұражай-үйінің 
қолжазба қорындағы 165-бумада либретго мәтінінің орыс тілінде 
үш нұсқасы бар. Буманың 49–58-беттерінде жартысы ақ, жартысы 
сарғыш қағазға қара қарындашпен жазылған нұсқа – М.  уезовтің 
з қолтаңбасы. Буманың 60–66-беттеріндегі машинкада басылған 
нұсқаның үстінен жазушы  з қолымен күлгін сиямен түзетулер 
жасаған. Буманың 72–77-беттеріндегі машинкада басылған, 
“Приложение 4” деген ескертпемен берілген орысша нұсқа ба-
лет қойылымын дайындаушы авторлардың, балет бишілерінің 
тізімімен бірге берілгеніне қарағанда режиссерлік бағдарлама 
нұсқа болуы керек. Либретто атының үстіндегі “Либретто нацио-
нальных балетов” деген жазуға 1 деген сілтеме номерін қойған. 
Бұл сілтеменің мәтінінде (буманың 72-беті) “Либретто представ-
лены без каких-либо поправок и воспроизводятся на русском 
языке, хотя некоторые из них (“Калкаман и Мамыр”, “Джун-
гарские ворота”, “Акканат”, “Хиросима”) имеют параллельно 
и казахский текст... Сценарии, проекты спектаклей, сделанных 
до сочинения балетов, не найдены, за исключением сценария  
А. Тажибаева “Весна” (хранится в Центральном государственном 
архиве КазССР), сценария М. Ауэзова “Калкаман и Мамыр” (хра-
нится в музее им. М. Ауэзова),” – деген қазақ балетінің тарихын 
да, М.  уезов шығармашылығының кейбір қырларын анықтау 
үшін де қызықты деректер бар. Сілтемедегі “хранится в музее им. 
М. Ауэзова” деген ескертпеге қарағанда “Қалқаман – Мамыр” 
балетінің бұл режиссерлік нұсқасы М.  уезов қайтыс болғаннан 
кейін дайындалған. Сонымен қатар мұнда “Қалқаман – Мамыр” 
балеті либреттосының қазақша да, орысша да нұсқалары бар екені 
атап к рсетіліп тұр. Сілтемедегі “Сценарии, проекты спектаклей, 
сделанных до сочинения балетов...” – деп отырғаны М.  уезовтің 
50 томдық шығармалар жинағының осы томына беріліп отырған, 

385
қолжазбалары мүражай архивінде (аталған 165-бумада) сақталған 
қазақ, орыс тіліндегі мәтіндері.
Буманың 49–58-беттеріндегі қара қарындашпен жазылған 
орыс тіліндегі нұсқа М.  уезовтің  з қолымен жазылған. Ли-
бретто авторының  зі қолжазбаның үстінен аздаған түзетулер 
жасаған. Либретто рим нифрымен бес актыға б лінген. Буманың 
50-бетінен басталатын 1-актының алдында “Кровавый утес”, “Тас 
қақпан”, “Қанды қақпан”, “Қалқаман – Мамыр” деген атаулар 
жазылып, атаулардың бәрі қара қарындашпен сызылған. Буманың 
49-бетінде жазу қағазының киылған жарты парағында пролог 
берілген. Пролог та жазушының  з қолымен қара қарындашпен 
жазылған. Пролог б лек жарты парақ қағазға және қолжазбаның 
негізгі б ліміндегіден г рі майда әріптермен к бірек түзетілгеніне 
қарағанда либреттоның негізгі б лімі біткеннен кейін жазылғанға 
ұқсайды. Осы томда беріліп отырған “Қалқаман – Мамыр” балеті 
либреттосының қазақ тіліндегі нұсқасының прологы жоқ. Қазақша 
мәтін мен жазушының  з қолымен жазылған орыс тіліндегі мәтінді 
салыстырған кезде мағыналық жағынан екеуінің бірдей екені 
анықталды. Екі мәтіннің бірінші б лімінің алғашқы с йлемдерін 
салыстырып к рейік:
Ущелье.
Тау-тас арасы, сай.
В центре одиноко высится кро-
вавый утес (Канды куз).
Тап ортада оқшау тұрған қанды 
құз.
Выходит группа девушек.
Қыз-келіншек тобы шығады.
Они задавлены горем, несут 
глубокую печаль.
Мұң басқан, иығы түскен 
жүдеу топ.
Осы сияқты мағыналық түрғыдағы дәлдік либретто мәтін-
дерінің  н бойында дерлік бар. Аздаған  згешеліктер қазақ 
халқының кейбір әдет-ғүрпына қатысты басқа ұлт  кілдеріне 
түсініксіздеу болуы мүмкін жерлерде ғана кездеседі.  згешелік тек 
қазақша мәтінде прологтың жоқтығы және либреттоның қазақша 
мәтінінің түсініктемесінде айтылғандай мәтіннің соңғы бір беттей 
б лігінің жоқ болуы.
Аталған буманың 60–65-беттерінде либреттоның орыс 
тіліндегі машинкада басылған нұсқасы бар. 61-бетте прологтың 
алдында “Қалқаман – Мамыр”, “Кровавый утес” или “Калкаман 
и Мамыр” деп жазылып, бәрі сызылып тасталған.
Буманың 60-бетінде жазушы  з қолымен, күлгін сиямен “Ауэ-
зов Мухтар, “Калкаман – Мамыр”, либретго балетного спек-
такля в 5 действиях с прологом”, – деп жазып, т менгі жағында 

386
кейіпкерлердің тізімі беріліп, “действие происходит в середине 
18-столетия” деген ескертпе жазылған. Бұл орысша нұсқаның ма-
шинкада басылған мәтіні жоғарыда айтқан қолжазба мәтінімен 
бірдей. Машинкада басылған текстің үстінен күлгін сия 
мен 
жасалған түзетулер бар. Түзетулер М.  уезовтің  з қолымен 
жасалған. Либреттоның негізгі б лігінде түзетулер аз. Бұл нұсқада 
“действие” деп берілген либреттоның әр б ліміне жаңадан екі-үш 
с йлемнен қосылып отырған. Автор негізгі  згерісті либреттоның 
соңғы бесінші б лімінің финалына енгізген. Финал түгелдей 
сызылып, орнына күлгін сиямен жазылған жаңа мәтін б лігі 
берілген. Либреттоның  уезов  з қолымен қарындашпен жазған 
нұсқасында да, машинкада басылған нұсқада да либретто соңында 
Мамыр оққа ұшып  леді. Балеттің сценарий-либреттосын жа-
зып болған соң, музыка, балет мамандарының қатысуымен  ткен 
талқылаулардан кейін барып, балеттің финалын  згерту жайында 
шешім қабылданғанға ұқсайды. Жоғарыда айтылған либреттоның 
режиссерлік нұсқасында да Мамыр тірі қалады. Бұл құжат ретінде 
қабылдануға тиісті нұсқа Абай атындағы Опера және балет 
театрының архивінде сақталғандықтан, балеттің қойылымына 
М.  уезов жазған нұсқаның соңғы, финалы  згертілген түрі 
қабылданғаны анық. М.  уезовтің 50 томдық толық шығармалар 
жинағының бұл томына театрда қойылуға қабылданған ба-
лет либреттосының мәтіні беріліп отырғандықтан, финалдың 
бастапқы нұсқадағы мәтінін сол қалпында беріп отырмыз: “Пер-
вая прыгает Мамыр, но, пораженная стрелой, она падает. Тут же 
прыгает Калкаман и в него стреляет Кокенай. Калкаман не упал, 
благополучно перепрыгнул. Но окровавленный, еле держится за 
камни, он спускается вниз, опускается у изголовья Мамыр. Стар-
шие уходят, презирая их. Осталась молодежь. Они в надежде идут 
к батыру. Но гневный Калкаман отстраняет их. Вся молодежь со 
склоненными головами, с согнутыми спинами останавливается 
поодаль. Калкаман снимает с себя оружие, доспехи, бросает их 
народу. Он один поднимает труп Мамыр и, коротко простившись 
с родиной и народом, уходит один по голым суровым склонам 
диких скал, все дальше и дальше от кровавого утеса. Перед ним, 
падая, гаснет его звезда. Убитый горем народ оплакивает утрату 
своего любимого храброго сына. Прощается с ним, удаляющимся, 
благославляя его на неведомый путь отверженного”.
Машинкада басылған нұсқаның шетіне М.  уезовтің  з 
қолымен “Танец-игра девушек”, “Танец Мамыр”, “Танец-
приветствие”, “Танец стариков. Трагикомические гримасы”, 
“Дикий дележ подарков за невесту”, “Танцы джигитов”... де-
ген сияқты тіркестер жазылып, таза балеттік мазмұнға катысты 
мәтіндер либретто б лімдерінің соңына дейін беріліп отырған.

165-бумадағы (72–77-бб.) режиссерлік нұскада балет ли-
бреттосы 3 актыға б лініп, прологымен берілген.  р акт мәтіні 
“Содержание” деп беріліп, соңынан балет мазмұны нақты 
би қимылдары тұрғысынан рет-ретімен номерлеп к рсетіліп 
отырған.  р актыдағы орындаушылардың тізімі берілғен. Бұл 
құжат сипатындағы нұсқадан Мамырды Ш. Жандарбекованың, 
Қалқаманды балеттің қоюшы режиссері Л. Жуковтың билегенін 
к реміз. Бұл нұсқа М.  уезов мұражайына Абай атындағы Опера 
және балет театрының архивінен алдырылған.
М.  уезовтің 50 томдық шығармалар жинағының бұл томы-
на “Калкаман и Мамыр” балетінің орыс тіліндегі либреттосын 
жазушы мұражайының қолжазба қорындағы 165-буманың 60– 
66-беттеріндегі машинкада басылған нұсқасы бойынша, жазушы-
ның  з қолымен жасаған түзетулерді түгелдей сол қалпында алып 
беріп отырмыз.
Р.  бдіғұлов

388
“Қара Қыпшақ Қобыланды”
Пьеса алғаш рет М.  уезовтің алты томдық шығармалар 
жинағының (Алматы: ҚМК Б, 1957) алтыншы томында (191– 
303-бб.) жарияланған. Осы басылым бойынша кейін он екі томдық 
шығармалар жинағының (Алматы, 1969) оныншы томында (53–
144-бб.), жиырма томдық шығармалар жинағының (Алматы: Жа-
зушы, 1982) он бірінші томында (145–239-бб.) жарық к рді.
Автордың қолжазбадағы к рсетуіне қарағанда пьеса 1943 
жылдың қаңтар-акпан айларында жазылған. “ уезов үйі” 
ғылыми-мәдени орталығының қолжазба қорында драманың екі 
түрлі нұсқасы сақталған. Оның алғашқы, бірінші нұсқасы (109-
бума, к лемі 138 бет) араб әрпімен жазылған автограф. Екінші 
нұсқасы (108-бума, к лемі 110 бет) латын әрпімен машинкаға 
басылып түптелген. Пьеса кітаптағы басылымдағы осы нұсқа бо-
йынша дайындалған. Басылымға дайындау барысында жазушы 
пьесаны машинкадан шыққан күйінде де қайта оқып,  з қолымен 
кей жерлерін  ңдеп, ж ндеген. Бірақ бұл  ңдеулер шығарманың 
мазмұнын түбегейлі  згертпей, тек к ркемдік жағынан шыңдап 
жетілдіре түсуді мақсат еткен. Енді осы қолжазбаны кітаптағы 
басылған күйімен салыстырып, жазушының пьесаны жетілдірудегі 
кейбір ерекшеліктеріне тоқталамыз.
Осындай түзету қолжазбаның алғашқы үш бетінде бар. Ав-
тор мұнда бұрынғы Қараман, Қобыланды, Құртқа диалогта-
рын қысқартып, пьесаны кекшіл К кланның шиыршық атқан 
с здерімен:
“Тас қорғанды тылсымдай, 
Тас қамаулы қарғыстай, 
Кім? Кім? Кім келед, 
К к К клан шебіне?” – 
деп бастайды. Бұдан ары шығарманың бірінші актысындағы 
алғашқы 5-6 бет қысқартылып, оның орнына қолмен жазылған 
түзетулер енгізілген. Қолжазбаның (108-бума) 9-бетіндегі 
Қобыландының:

389
“Адал күшім ақ жолыңа арналсын, 
Азат етпес мен болсам.
Жас  мірім тең болсын, 
Тірідей кірер к ріммен”, –
деген с здерді автор жаңадан қосқан. Құртқаның оған айтатын 
жауабы Қобыландының с зінен кейін берілген. Бұл жолдар да: 
“Арманым жоқ  лсем-дағы бұл сәтте, 
Елім, белім бар екенсің, 
шті деп ем, зар шегіп ем тына алмай, 
Ел намысы бар екенсің, 
Ерді ырғытқан бұландай... 
Тәңір ием, арманыма басшым бол”, –
деп, одан ары Құртқаның сырлы с здерімен жалғасады.
Екінші суреттегі мазмұны терең, алуан мінезді Қазан, Алшағыр, 
Бірсімбай, Қарлыға диалогтары да (18–19-бб.) толықтыру есебінде 
тыңнан кайтадан жазылған. Қолмен жазылған толықтырулармен 
қоса бірталай қысқартулар да ұшырасады. Бірінші суреттің алғаш-
қы беттерімен қоса соңғы беттерінде де біраз жерлер қысқартылған. 
Осы  згерістер нәтижесінде пьесаның алғашқы суреті  ңделіп 
шыққан.
Қолжазбаның екінші суретіндегі (20-б.) Қазанның с здерін 
жазушы қысқартып жіберген. 
“Қа з а н:
– Қайнатпа, ойбай, қанымды, 
Қызғанышым қажама...
Сен емес пе ең, Алшағыр, 
Аулақ жүр деп қуғаны. 
Былш еткізіп бетіңе, 
Пері ұрған жоқ па еді? 
А л ш а ғ ы р:
– Сен емес пе ең қорқаудай, 
Қабатындай к рем деп, 
“ лсем сүймен” дегені?” –
сияқты жолдар алынып қалған. Пьесадағы үшінші суретте (35– 
36-бб.) Қобыланды мен Құртқаның диалогтары ішкі сезімдерін 
аша түсетін жаңа шумақтармен толыққан. Шуақ пен Қазанның 
жекпе-жекке шығатын сәтіндегі с здері т ртінші суреттегі 
оқиғаның желісі. Мұны да автор к ркемдік жағынан  ңдей түскен. 
Шуақтың  ліміне  зінің кешігіп келуі себеп болғанын айтып 
кінетін Қобыландының монологы (56-б.) мен екінші актының 
аяғындағы Қобыландыны  лтіруге қимаған Қарлығаның с здері 
осындай кейінгі  ңдеулердің нәтижесінде біршама  згертілген.
Пьесаның үшінші актысындағы бесінші суретте Құртқа, 
Аналық, Қарлығаш үшеуінің с здері:

390
“Ү ш е у і   д е:
– Я Қамбар, я тәңір!
Мейірімді ием, дос ием”, –
деген қысқа с йлемге к п мағына сыйғызу арқылы түзетілген. 
Осы актыдағы алтыншы суретке қосылған Қарлыға мен Бірсімбай 
арасындағы диалог та (66-б.) пьеса мазмұнындағы тартыс 
ауқымына сәйкес. Бұдан ары жазушының т ртінші актының 
жетінші, сегізінші суреттеріне жасаған  згерту, толықтырулары 
к п емес. Олар бір-екі шумақ  лең түрінде бір-екі жерде ғана орын 
алады.
М.  уезовтің “Қара Қыпшақ Қобыланды” драмасы қазақ 
халқының ауыз әдебиетіндегі осы аттас батырлық жырының 
негізінде жазылғаны мәлім. Тақырыптық, идеялық негіздері бір 
болғанмен, халық ауыз әдебиетіндегі батырлық жыр мен драмалық 
дастан арасында бірқатар айырмашылықтар да ұшырасады. Жазу-
шы жырдағы суреттелген негізгі оқиғаларды драмалық шығармада 
орынды пайдалана білген.
“Қобыланды батыр” жырының жиырмадан астам нұсқасы 
бары белгілі. Соның ішінде зерттеушілердің айтуы бойынша, 
к лемі мол, мазмұны жағынан толығы Марабай мен Мергенбай 
нұсқалары деп есептеледі. Айтулы нұсқаларда жырдың негізгі 
әңгімесіндегі Қобыландының дүниеге келуі, ат жалын тартып 
мініп, күш иесі батыр болып жауға аттануы, сұлу Құртқаға үйленіп, 
елін, жерін жаудан азат етуі сияқты оқиғалар басталуы, аяқталуы, 
сюжет желісіне карай әртүрлі болып орналасқан. Жырдың 
алғашкы нұсқасы батырдың дүниеге келуін ерекше ғып суреттеу 
үшін Аналық пен Тоқтарбайдың баласыз жүрген зарын баяндау-
дан басталса, екінші нұсқадағы әңгіме Қобыландының ержетіп, 
зіне лайықты жар таңдап, сұлу Құртқаға үйленгенін суреттеу-
ден басталады. Батырдың бұдан арғы басынан кешірген істері: 
ел қорғаны болып, сырт жауларға аттануы, тұтқынға түсіп, одан 
Қарлығаның к мегімен босап шығуы аталған екі нұсқада к біне 
бір-біріне жақын келіп отырады.
Батырлық жырда Қазан мен К бікті, Алшағыр мен Бірсімбай 
сияқты батырлар  з алдына к здеген мақсаты бар, бір-бірімен 
тығыз қатынасы жоқ жеке адамдар ретінде алынса, пьесада олар 
Қобыландыға карсы бірігіп әрекет етуші ретінде к рінеді. Бұлар-
дың басын құраушы,  зі батыр әрі билік иесі – хан К бікті. 
Пьеса дағы бар оқиға Қобыланды мен Қыпшақ жауларының басы 
болған К  бікті арасындағы тартыстан шығып отырады. Қазан мен 
Алшағыр жеке әрекет иесі емес, К біктінің батырлары болып, 
соның қолдауы мен күш біріктіреді. Эпостық жырға карағанда 
М.  уезов драма сының композициясы біршама жинақталып, 
идеялық бағыты, әлеуметтік сипаты айқындала түскен. Осындай 

391
елеулі  згешелік Қобыланды мен К бікті арасындағы қатынаска 
байланысты. Жырда Қобыланды тыныш жатқан К бікті еліне 
Қараманның айтуымен тегін олжа табу үшін аттанса, пьесада 
К бікті тұтқындап әкеткен Қыпшақ қыздарын құтқаруға барады. 
Пьесаның алғашқы нұсқасында Құртқа жады кемпір К кланның 
қызы ретінде алынып, кейін Қыпшақ қызы болып  згертілген. 
К кланның қолындағы Құртқа сұлуды Қобыландының тұтқыннан 
босатып, кейін үйленіп, той жасауынан басталған тартыс К бікті, 
Қазан, Алшағырдың оған қарсы бірігіп жорыққа аттануымен 
шиеленісе түседі. Пьесадағы К бікті қызы Қарлыға бейнесі 
эпостағы оқиға ізімен беріледі. Оның батырды тұтқыннан бо-
сату үшін қолданған амалы, киын сәттерде үнемі достық қылуы 
жырдағы желісімен  рбиді. Бірақ пьесаның соңғы нұсқасына 
жасалған түзетулерде Қарлыға Қобыландыға қосыла алмай, ағасы 
Бірсімбайдың қолынан  лтіріледі.
М.  уезов драмасындағы сомдалған бейнелер  здерінің то-
лымды сезім күйімен, қайшылықты әрекетімен, болмыс-бітімімен 
реалистік шығармаға лайық дәрежеге к терілген.
Пьесаның 1957 жылғы алты томдық шығармалар жинағындағы 
басылымында біраз әріп қателері кетіп, кейін олар түзетіліп 
берілген. Олар түпнұсқа бойынша былай түзетілді: “Аяусыз ажал 
мен бақан” (193) дұрысы: “Аяусыз ажал мен баққан”; “Тоқта бы-
лай, тұр ері... (202) – “Тоқта былай, тұр әрі”; “Не дау тұр сірә мына 
қар! (202) – “Не деп тұр сірә мына қар!”; “К зім жұмсап бір сәуле” 
(226) – “К зім жұмсам бір сәуле”. Жиырма томдық жинақта да 
басылым кезінде біраз қателер кеткен. М.  уезовтің 50 томдық 
академиялық басылымына ондағы жіберілген кейбір қателер 
түзетіліп берілді. Олар: “Құрыса түсіп” (147) – “Құныса түсіп”; 
“Асау жолым адастырған шақ екен” (151) – “Асау жолын адастыр-
ған шақ екен”; “құдай перілерінің” (150) – “құдай пірлерінің”; 
“Қалың қырлы” (150) – “Қалың сырлы”; “Қыршын жасын 
қиярмын” (152) – “Қыршын жасым қиярмын”; “Тірідей кірем 
к ріммен” (153) – “Тірідей кірер к ріммен”; “Алпарысып  лтіріп” 
(167) – “Апрасыяп  лтіріп”; “Сайлау ет те белгі бер” (167) – “Бай-
лау ет те белгі бер”; “Торығайық тағы да” (167) – “Торығаның 
тағы да”; “Кек Қыпшақтан алмасам” (171) – “Деш Қыпшақтың 
алмасам”; “Т бесі анық к к ұрсын” (172) – “Т бесі ашық к к 
ұрсын”; “бас жиын” (173) – “бар жиын”; “Үндей алман әзірше, 
айтар орайым жоқ” (177) – “Үндей алман әзірше, Бүгін айтар 
орайым жоқ”; “Я Қамбар, я Қамбар!” (199) – “Я тәңір, я Қамбар”; 
“Ар-намысын, жарлығын!” (206) – “Ар-намысым, жарлығын”; 
“Қанасы мен сол қорлықта қалғанға” (206) – “Қапалымын сол 

392
қорлықта қалғанға”; “Бір басын болса” (212) – “Бір басың б лек”; 
“Ырзалық соншалық” (215) – “Ырзалығым соншалық”.
1. 185-б. “Жау санасып ұрсыппек” – жау санасу, есептесу.
2. 204-б. “Құтырған қандай қалшасы” – Қалша – қасарысып, 
айтқанға к нбейтін адам.
М.  уезовтің “Қара Қыпшақ Қобыланды” пьесасы театрда 
қойылар алдында, 1943 жылы 14 наурызда Халық Комиссарлар 
Кеңесінің  нер ж ніндегі басқармасы жанындағы к ркемдік 
кеңесте талқыланған. Мәжіліс хаттамасында к рсетілгендей, 
жиынға 25 адам қатысқан. Солардың ішінде пьесаны талқылауға 
қатысқандардан Ю. Завадский, Ғ. Мүсірепов,  . Тәжібаев, 
 
С. Бегалин, Қ. Жандарбеков, С. Толыбеков, т.б. с з с йлеген. 
Онда пьесаның жоғары деңгейдегі к ркемдік дәрежесі ата-
лып  тіп, театр сахнасына қоюға лайық екендігі бірауыздан 
мақұлданады. Пьесаның премьерасы 1944 жылы қазан айында 
Жамбыл облыстық қазақ драма театрында  ткен. Бұл кезеңде 
М.  уезовтің орталық театр репертуарында бірнеше пьесала-
ры қатар жүруі себепті “Қара Қыпшақ Қобыланды” драмасы 
онда академиялық драма театрының 20 жылдығына орай 1946 
жылы к ктемде қойылған. Пьесаның қоюшы режиссерлері –  
Қ. Бадыров, Я.С. Штейн, суретшісі – Э. Чарномский. Осы-
лайша пьесаның академиялық драма театрының сахнасында 
қойылуы к рермендер тарапынан зор ықыласқа ие болып, театр 
ұжымына биік к ркемдік жетістіктері үшін алғыс жарияланған. 
Қойылымдағы Қобыланды р лінде – Ш. Айманов, Құртқа –  
Ш. Жандарбекова, Қарлыға – Х. Б кеева, Қараман – С. Телғараев, 
К клан – С. Майқанова, Бірсімбай – Қ.  ділшінов, Күнікей –  
Р. Қойшыбаева, К бікті – С. Қожамқұлов, Қазан – Е.  мірзақов, 
Алшағыр – Ж.  гізбаев. Пьеса бұдан кейін де театр сахнасында 
сан мәрте қойылып, қазақ театрының классикалық репертуары 
қатарында үздіксіз к рсетіліп келеді.
К. Рахымжанов 

393
“Кара Кипчак Кобланды”
“Кара Кипчак Кобланды” драма-дастанын М.  уезов 
1943 жылы жазған. XII–XIII ғасырлардағы тарихи окиғалар 
желісіндегі “Кара Кипчак Кобланды” ежелгі қазақ батырлары 
эпосы негізінде жазылған. Оның ішінде жыршы-жырау Нұрпейіс 
Байғанин даңқты орындаушылар қатарына жатады. Бұл сюжетті 
М.  уезов Ұлы Отан соғысы кезінде қолға алды. 1943 жылы 8 мау-
сымда, пьесаны талқылағаннан кейін, М.  уезов  зінің авторлық 
ойының “Тарихи тұлғасы емес, эпос қаһарманы” екенін білдіре 
отырып, жазба жұмысын жасады (“Кара Кипчак Кобланды” 
пьесасын талқылағанда М.О.  уезовтің к к түсті жазбасы. 
ЦГА РК, ф. 1242, оп. 2, д. 287, л. 45. “М.О.  уезовтің  мірі мен 
шығармашылық шежіресі”. 255-б.).
“Кара Кипчак Кобланды” пьесасының қойылымы 1946 
жылы Қазақ академиялық драма театрында болды. 1967 жылы 
жаңартылып, казірге дейін жүргізіліп келеді. Ал 1945 жылдан 
бас тап Қарағанды, Жамбыл, Шымкент, Семей облыстық театр-
ларында қойылды. 1945 жылы 10 қаңтарда “Кара Кипчак Коб-
ланды” пьесасы академиялық театрға кабылданды, бірақ артын-
ша оның қойылымы 1946 жылға ауыстырылып, 15 қаңтардан 
бастап бұл жұмысқа қазақ және орыс театрлары бір мезгілде 
кірісіп кетті. Екі театрда да қойылым орыс театрының к ркемдік 
жетекшісі Я.С. Штейн мен КСРО халық әртісі Бадыровқа, 
КСРО-ның еңбек сіңірген әртісі, суретші Чарномскийге, суретші 
ассистенті Астаховқа, композиторлар Хамиди мен Шабельский-
ге, режиссердің к мекшісі Жолымбетовке тапсырылды...
Қос театрда да қойылу мерзімі – 1946 жылдың сәуірінің 
бірінші жартысы еді.
Драма театр директоры – Шаймерденов. Ескерту: орыс те-
атрында пьеса қойылымы “Махаббат және ар” тақырыбымен 
жүргізілді (ЦГА РК, ф. 1150, оп. 1, д. 39, л. 250. “М.О.  уезовтің 
мірі мен шығармашылық шежіресі”. 303-б.).
Бұл томға бірінші рет М.О.  уезовтің “Кара Кипчак Коб-
ланды” спектаклінің орыс тобы үшін жасаған авторлық аудар-

394
масы қолжазба нұсқа бойынша енгізілді (“ уэзов үйі” ҒМО 
қолжазбалар қоры. 108-бума. 207-б.). Бұған дейін “Кара Кипчак 
Кобландының” А.Б. Никольская мен Л. Руст (аудармашының 
кейінгі аты – Тарловская Е.А.) аударған аудармалары 1946 жылы 
Москвада жарияланған еді. Кітап аты “Кара Кипчак Коблан-
ды” болды. Драма-эпос 8 к ріністен және интермедиялардан 
тұрады. Пьесаны басып шығаруда А.Б. Никольскаяның аты-
ж ні бізге белгісіз себептермен алынып тасталған, бірақ т менде 
к рсетілген спектакль жарнамасындағы дәл мағлұматтар – 
 
А.Б. Никольскаяның пьесаны аударуда елеулі орын алатынының 
айғағы. Және бұны жазушы архивіндегі 559-бумада сақталған 
А.Б. Никольскаяның  з қолымен жазылған, қарама-қарсы 
шетінде жаднамасы мен қолы қойылған аудармасы және 
 
А.Б. Никольская мен Л. Русттың машинкамен басылған 
пьесасының орыс тіліндегі аудармалары толық дәлелдейді. 1975 
жылы Москвада жарық к рген М.О.  уезовтің шығармалар 
жинағына “Кара Кипчак Кобланды” пьесасы В. Корниловтың 
жаңа аудармасымен енді.
“Кара Кипчак Кобланды” пьесасының авторлық аудармасы 
алғаш рет жарыққа шығып тұр. Оны М.О.  уезов Алматыдағы 
орыс драма театры сахнасына арнап жасаған және ол, А.Б. Ни-
кольская мен Л. Руст аудармасы сияқты, В. Корнилов аударма-
сына да негіз болды. “М.О.  уезовтің  мірі мен шығармашылық 
шежіресінде” Тарловскаяның аудармасына да нұсқау бар 
 
(М.  уезов. Шығармалар жинағы. 4-т. 437–544-бб.; Екатерина 
Александрованың ҚР Орталық мемлекеттік архивінде сақталған 
шимай қағаздарында (ф. 180, оп 1, ед. хр. 292). “М.О.  уезовтің 
мірі мен шығармашылық шежіресі”. 268-б.).
Сонымен, бізде пьесаның 3 түрлі аудармасы бар. Оның ішінде 
ең танымал, бағалысы болып алғаш рет автордың  зі аударған 
нұсқасы есептеледі.
Аударма М.  уезов шығармаларының ауқымды б лігін 
алады. Ал аударматану – әлі де толық жетілмеген, ғылымның 
әдебиет туралы саласы. Авторлық аударма болса осы ғылымның 
тіпті де дамымаған б лігі десе де болады. Авторлық аударма пайда 
болуының негізгі шарты – автордың орыс тілін жақсы меңгеруі, 
осы тілдің бай лексика-синтаксистік, фразеологиялық, стильдік 
мүмкіндіктерін сезіне білуі.
М.О.  уезовтің әдеби тәжірибесі – жазушының авторлық 
аудармаларының кең к лемді екендігінің дәлелі; очерктер, пье-
салар, фильм қойылымы сияқты жанрлар баспас з, театрлар мен 
киностудия жоспарларына сай орыс тіліне қолма-қол аударманы 
талап етті. М.  уезов авторлық аудармаға осы шығарманы орыс 

395
тілінде қайта жаңғыртатын аудармашы болмай қалғанда отырды. 
М.  уезов әдеби орыс тілін  те жақсы білген.
50 томдық жинаққа “Ақан – Зайра”, “Шекарада”, “Тартыс” 
пьесаларының авторлық аудармалары, “Бекет” операсының 
либреттосы, “Екінші учаске” очеркі енгізілген. М.  уезовтің 
әртүрлі аударма түрлерінің ішінде (орыс, шет ел классикасының) 
авторлық аудармасы шығармаларында үлкен орын алады. 
Авторлық аудармамен айналысу керек, керек еместігін ең ал-
дымен автордың  зі шешті.  дебиеттанушылардың үлесіне 
шығарманың басқа тілде қайта жаңғырылуын әділ бағалау 
қалады. Авторлық аударма ешқашан қос тіл туралы болмайды.  
М.  уезов шығармасы толығымен және түпкілікті қазақ 
әдебиетіне қатысты. М.  уезовтің авторлық аудармамен айналы-
суындағы мақсаты – бұрынғы бар, қанағаттанғысыз аударма-
ларды (соның ішінде с збе-с з аударма) кең ауқымды орыс 
оқырмандарына түсінікті етіп қайта жеткізу. Кейінірек оған та-
лантымен, шығармашылық к зқарасымен жақын “ з” аударма-
шылары табылғанда, авторлық аударма болашақ аудармалардың 
таптырмайтын негізі болып келді.
дебиетте украин Максим Рыльскийдің (20 шақты  леңдері), 
армян ақыны Наири Зарьянның, белорустар Иван Мележдің, 
Аңдрей Макаеноктің, Василий Быковтың, т.б. авторлық аудар-
малары кеңінен танымал. М.  уезовтің авторлық аудармалары 
сол шығарманың басқа авторлар аударған аудармасымен бәсекеге 
түсуі мүмкін.
Кейде аудару кезінде ұлттық қарым-қатынас, мінез-құлық 
ерекшеліктері есепке алынбайды, ал мұның маңызы зор.
Мысалы, орыс тіліндегі бес томдық шығармалар жинағын да-
ғы Н. Корниловтың “Кобланды” пьесасының екінші к рінісін-
дегі аудармасы:

жүктеу/скачать 1,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: