Бөлім 2 Компьютердің программалық құралдары (1 сағат)

Бөлім 3  Есептерді алгоритмдеу негіздері (2 сағат) 
 
Дәрістің жоспары 
1.
 
Алгоритмнің анықтамасы. 
2.
 
 
Алгоритмдерді баяндаудың тәсілдері.  
3.
 
Алгоритм схемаларын жасау ережелері. 
4.
 
 
Алгоритмдердің құрылымдарының түрлері.  
5.
 
Сызықтық және тармақталған алгоритмдердің құрылымдарының баяндалуы. 
6.
 
Циклдік құрылымдар.  
7.
 
Алгоритмнің циклдік құрылымы. 
8.
 
 
Ішкі циклдік құрылымның алгоритмдік баяндалуы.  
 
Алгоритм сөзі  – латынша (Algorithmi), орта азия ғалымы Мухамеда  бен Мусы аль  – 
Хорезми (787 – 850) атына берілген. Оның 7 ғасырда латын тіліне аударылған арифметика 
және алгебра трактаттары, батыстағы математиканың дамуына маңызды ықпалы тиді. 
 
Келесі анықтауларды қолданады: 
Алгоритм – бұл есептің шешімі үшін үстірт ережелердің жиынтығы.  
Алгоритмдеу – бұл алгоритмді құрастырудың процесі. 
Алгоритм бұл ережелер жиынтығы, келесі талаптарды қанағаттандыру тиіс:  
1.
 
Айқындылық (детерминированность) – алгоритм бұйрық берілген әсерлердің тура 
және  бір  мәнін  анықтау  керектігін  білдіреді,  қандай  болмасын  кез  келген  (кездей  –  соқ) 
түсіндірмеллерді  алмағанда.  Детерминизом  алгоритмнің  бірнеше  орындалуында  алынған 
нәтиженің бірдейлігін қамтамасыз етеді, егер бастапқы өз мәні сақталса.  
2.
 
Көпшілікке  бірдейлік –  алгоритм  нақтылы  бір  ғана  тапсырманы  қамтамасыз  етуі 
үшін ғана емес, сыныптағы тапсырманы орындауғада көмектесуі тиіс, сонда алгоритм кез 
келген деректер қатарына да қолданылады.  
3.
 
Нәтижелілік  –  бұл  нұсқаулардың  қолдану  шектілігін,  сонда  санның  соңғы 
қадамының нәтижесінде, немесе қадамдардың соңғы мәнін алуы керек болатын есепке осы 
алгоритмді қолдануға болмайды.  
Алгоритм адамға түсінікті болатындай формасы түрінде беріледі. Тапсырмалардың өзі 
таралған әдістеріне мыналарды жатқызуға болады: 
1.
 
сөздік (сипаттамасы); 
2.
 
кестелік; 
3.
 
графикалық  (блок – схема түрінде). 
Барлық жасалатын алгоритмдардың құрылымына байланысты әсерлердің процесінде 
есептің шешімі сызықтық, тармақталған және циклдық бойынша бөлінеді. 
Ұйымның  бастапқы  деректер  немесе  аралық  нәтижелердің  мәндерінен  тізбектің 
жолымен бір рет орындауының нәтижесін алуын қамтамасыз ететін сызықты құрылымның 
алгоритмі ие болады.  Сызықты алгоритм логикалық шарттарда болмайды және бір есптеу 
тармағы болады. 
Тармақталған  алгоритм  бір  немесе  бірнеше  логикалық  шарттарда  болады  және 
есептеулерде бірнеше тармағы болады. Логикалық шарттардың графика түріндегі суретінде 
шешімдер  блоктің  ішінде  жазылады  және  жауабына  байланысты  “йа”  немесе  “жоқ”, 
есептеу  екі  тармақт а қарастырылады.   Әрбір  тармақтың  қозғалысында  келесі  логикалық 
блок  кездеседі,  бұдан  екі  тармақ  құрастырылады  және  әрі  қарай  жалғасады.  Соңында 
барлық тармақтар қосылады. 
Есептер  шешімдеріні
ң  процедураларының  көпшілігінде  әсерлердің  нақтылы 
тізбектерінің  орындауы қайта  қайта  ескеріледі.  Бұл  тізбекті  циклдар  –  алгоритмнің 
қайталанатын бір бөлігі деп аталады. 
Циклдық алгоритм – бұл алгоритмде болатын бір немесе бірнеше циклдар.  
Ұйымдағы әдіс бойынша алгоритмнің шығуы келесі түрлерге бөлшектеледі: 
- 
итерациялы тапсырылған логикалық шығу шартымен; 
- 
есептік алдын ала нақтылы санмен қайталануы; 
- 
қабаттасқан қайталанатын саны олардың әрқайсысылары үшін есептелетін белгі; 
- 
араласқан қиын құрылымдар. 

 
Ұсынылатын әдебиет 
1. 
Фаронов В.В. Турбо Паскаль 7.0. Начальный курс. Учебное пособие.-М.: Нолидж, 
2004. 
2. Культин Н.Б. Tyrbo Pascal в задачах и примерах. - СПб.: БХВ-Петербург, 2003. 
 
СӨЖ арналған бақылау тапсырмалары  
1. 
Алгоритмнің басты сипаттамасын айтыңыз. 
2. 
Алгоритмнің әрбір түріне мысал келтіріңдер. 
3. Дәрістің тақырыбы бойынша әртүрлі формада 5 тестілік тапсырма құрыңыз. 
 
 
 
Бөлім 4 Техникалық есептердің қойылымының класқа бөлінуі  (1 сағат) 
 
Дәрістің жоспары 
1.
 
Есептердің типтік компоненттері: талдау, синтездеу, шешім қабылдау. 
2. 
Тілдің алфавиті.  
 
ТП  алфавит  тіліне әріптер,  сандар,  он  алтылық  сандар,  арнайы  символдар  және 
резервтелген сөздер жатады. 
Әріптер – латын алфавитіндегі әріптер а дан z дейін және А дан Z дейінгі. ТР – да кіші 
әріптер  мен  үлкен  әріптердің  айырмашылығы  жоқ,  егер  олар  символдық  және  жолдық 
өрнектерге кірмесе және «-» әріптің астын сызу символы болса. 
Сандар -  арап сандары 0 ден 9дейін. 
Он алтылық сандар – 0…9; + 6 латын алфавитінің әріптері А…F / а…f. 
 
ТР – дағы арнайы символдар: 
+, -, *, /, =, ,, ., :. ;, <, >, [ ], ( ), { }, ^, @, $, # 
Арнайы символдарға келесі символдардың жұптары да жатады: 
<>, <=, >=, :=, (* *),  (. .) 
Турбо  Паскальда  келесі  резервтелген  с
өздерде  болады.  Резервтелген  сөздер 
идентификаторлар ретінде қолданыла алмайды. 
Идентификаторлар  –  бұл  константалар,  айнымалылар,  таңбалар,  типтер,  объектер, 
процедуралар, функциялар, модулдар, программалар және жолдық жазбалар аты. 
Идентификаторлар  кез  келген 
ұзындықтарды  иемдене  алады,  бірақ  (яғни,  сирек 
кездесетін анықтауда) мағыналы тек қана 63 бірінші символдары болып табылады. 
 
Идентификатор әрдайым  әріппен  немесе  астын  сызу  таңбасымен  басталады,  оның 
артынан әріптер,  сандар  және  астын  сызу  таңбасы  жүреді.   Кемшіліктер  және  алфавиттің 
арнайы символдары идентификаторға кіре алмайды. 
ТР-дағы  константаларға  тұрақтылар,  нақты  және  он  алтылық  сандар,  логикалық 
константалар,  символдар,  символдық  жолдар,  жиындардың  құраушылары  және  NIL-ші 
белгісіз нұсқағыштық блгісі қолданыла алады. 
Программаны орындауда константалар мәні өзгермейді. 
Константаларға қарағанда айнымалылар, (мәліметтер) программа объектісін көрсетіп, 
программаны орындауда өз мәнін өгерте алады. 
Айнымалыларды аты мен типі мінездейді. Тип айнымалыға мүмкін мәндер жиынын, 
сәйкесінше мүмкін операциялар жиынын анықтайды. 
Таңба  –  бұл  программаның  кейбір  операторларын  длуге  және  алып  келгенде  оған 
сілтеуге мүмкіндік беретін кез келген идентификатор. 
ТР – да бүтін сандарды таңбасыз қолдануға рұқсат етіледі. 
Таңба  оператордың  алдында  тікелей  орналасады  және  одан  қос  нүкте  арқылы 
анықталады. 
Атқарылатын  программаның  бір  бөлігін  құрастыратын  негізгі  элементтері 
константалар, айнымалылар және функциялар болып табылады. 
Операциялардың таңбалары және жақшалар арқылы, олардың ішінен жаңа мәндердің 
ережелері болатын өрнек құрауға болады. 

Барлық  жағдайда  өрнектер  бірнеше  элементтерден  (операндтан)  және  операциялар 
таңбаларынан  тұрады,  ал  типтің  мәні  операндтар  типімен  және  операциялардың 
айнымалылар түрлерімен анықталады. 
Кез  келген өрнектің  типі  есептеулер  басымдылығы  (рет)  алшақ  жақшалармен,  ал 
олардың жоқтығында басымдылық кему ретінде анықталады. 
Программа мәтінінде түсінік сипатындағы бөліктерінде – комментарии рұқсат етіледі. 
Комментаридің бар болуы программаның мағынасын өзгертпейді және оның орындауына 
ықпал етпейді. 
ТР  –  дағы  кез  келген  м
әліметтер  (константалар,  айнымалылар ,  функция  немесе 
өрнектің мәні) өзіндік типтарымен сипатталады.  
Тип  иемдене  алатын  м
әндерді,  олардың  сол  немесе  мүмкін  болатын  объектілерін 
анықтайды, демек бұл объектінің үстінде мүмкін операциялардың жиыны. 
Сонымен қатар,  тип  бұдан  басқа  ДҚ  ұғымындағы  мәліметтердің  і шкі  форматын 
анықтайды. 
ТР типтердің дамыған жүйесі болады: 
ТР-да  мәліметтер  типтерінің  жаңа  түрлерінің  жасалуын  ескереді,  сондықтан 
программада қолданылатын типтердің саны үлкен мөлшерде бола алады. 
Оңай  типтер  типтер  жүйесінде  базалық  болып  табылады.  Құрама  типтер  о
ңай 
типтердің  анықталған  ережелері  бойынша  құрастырылады.  Сілтеме  типтері  кез  келген 
басқа типтерден құралады. 
Процедуралық  типтер  кейбір  жағдайда  ішкі  программалардың  дәстүрлі  ұғымдары 
сияқты кеңейтіледі, айнымалы сияқты ішкі программа қолдануға мүмкіндік береді. 
 
Ұсынылатын әдебиет 
1. 
Фаронов В.В. Турбо Паскаль 7.0. Начальный курс. Учебное пособие.-М.: Нолидж, 
2004. 
2. Культин Н.Б. Tyrbo Pascal в задачах и примерах. - СПб.: БХВ-Петербург, 2003. 
 
СӨЖ арналған бақылау тапсырмалары  
1. 
Тілдің негізгі элементтерін атаңыз. 
2. 
Резервтелген сөздерге мысалдар келтіріңіз. 
3. 
Константалар, типтар, айнымалылар сипаттамаларына мысалдар келтіріңіз. 
4. 
3. Дәрістің тақырыбы бойынша әртүрлі формада 5 тестілік тапсырма құрыңыз. 
 
Бөлім 5 Негізгі процедураларға бағытталған алгоритмдік тілдерде программалау 
(2 сағат) 
 
Дәрістің жоспары 
1.
 
Оқып үйренетін алгоритмдік тілдің негізгі сипаттамалары.  
2.
 
Тілдің объектілерінің жазылуының ережелері. Мәліметтер типтері. 
3.
 
Тұрақтылар. Айнымалылар. Ерекше белгілер.  
4.
 
Өрнектер. Арифметикалық және логикалық өрнектер. 
5.
 
Мәліметтер құрылымы: массивтер.  
6.
 
Жиындар. Жазбалар. 
 
 
ТР  операторлары  –  бұл  мәліметтердің  үстінде  алгоритм  әсерлерінің  жазуы  үшін 
қолайлы синтаксистік құрылыстар. 
Тілде  келесі  операторлар  болады:  Иемдену  операторы,  өткелді  оператор,  шартты 
оператор,  нұсалық  оператор,  шарты  бар  циклдық  оператор ,  алғы  шарты  бар  циклдық 
оператор, циклдық параметрі бар оператор, процедуралық оператор, бос оператор, құрама 
оператор. 
1) 
Иемдену  операторы.  Тілдік  операторда  б
ұл  оператор  ең  оңай  және 
жиі 
қолданылатын  болып  табылады.  Оператор  келесі  т
үрде  орындалады .  Өрнек  енгізу 
операторының оң жақ бөлігінде есептеледі. Осыдан кейін айнымалы, көрсетілген сол жақ 

бөлігінде есептелген мәнін алады. Өрнектің бұл типі айнымалы типіен бірдей болуы керек. 
Иедену файлдық типтерден басқа барлық типтер үшін рұқсат етіледі.  
Шартты оператор кейбір шартты тексеріп және сол немесе басқа әрекеттердің тексеріс 
нәтижелеріне  байланысты  орындауға  мүмкіндік  береді.  Шартты  оператор  тармақталған 
есептеуіш процессті ұйымдастыруға мүмкіндік береді. 
Оператордың (құрылымы) түрі: 
If <
шарт> then оператор 1 else оператор 2; 
шартт – логикалық типтің өткінші өрнегі; 
оператор1,2 – кез келген тілдік операторы. 
CASE 
нұсқалық  операторы.  Осы  оператор  (тармақталған)  екінің  бірлері  кез  келген 
саны үшін шартты оператордың жалпылауы болып табылады. 
  Case <
шарт>of<альтернатив тізімі> 
   
 
Else 
операторы end; 
 
Альтернатив тізімі бола алады: 
   
константа: оператор; 
Енгізу  –  шығару  операторы.  Екі  негізгі  процедуралар  бар,  READ  ж
әне  WRITE  
мәтіндік  файлдарды  енгізу  –  шығаруды  іске  асыратын:  READLN  және  WRITELN,  келесі 
жолға  оқу  немесе  жазу  операцияларын  жүзеге  асырады.  Мәліметтердің  қорытындысын 
енгізу үшін біздер енгізу және шығару қорытындының екі үйреншікті мәтіндік файлдарын 
қолданамыз: INPUT -  клавиатура, OUTPUT  –  экранның  дисплейі.  Бұл  файлдар  алдын  ала 
ашық болып есептеледі, яғни олармен жұмыс істеуге болады. 
ТР  тіліндегі программа әрдайым екі негізгі бөлімнен тұрады: 
- 
орындауға керек әсерлер тізбегінің сипаттамасы, 
- 
және әсерлер операциясын жасайтын мәлімет сипаттамасы. 
- 
Әрекеттер тілдің операторы, мәліметтерге көрінетін сипаттамалар және анықтаулар 
арқылы жүргізіледі. 
Бұдан  басқа,  программа  программаның  аты  және  оның  (басы  бар  болуының 
процедуралар  және  функциялары  үшін  міндетті  түрде)  пара метрлері  тапсырма  беретін 
баспамен жабдықталған. 
Мәлімет сипаттамасы әсерлердіңсипаттамаларына дәлме – дәл алдында болады және 
оператор қолданылатын барлық объектерді ескерту болуы керек. 
 
«конца» символы « . » програмасы үшін, процедуралар немесе функциялар үшін  – « ; 
» 
символы қызмет көрсетеді. 
Типтер,  объектілер,  константалар,  айнымалылар,  сонымен  бірге,  процедуралар  ж
әне 
функциялар сипаттамалар бөлімінде жарияланады. 
 
Ұсынылатын әдебиет 
1. 
Фаронов В.В. Турбо Паскаль 7.0. Начальный курс. Учебное пособие.-М.: Нолидж, 
2004. 
2. Культин Н.Б. Tyrbo Pascal в задачах и примерах. - СПб.: БХВ-Петербург, 2003. 
 
СӨЖ арналған бақылау тапсырмалары  
1. 
Тілдің операторын атаңыз. 
2. 
Шартты оператордың орындау ретін сипаттаңыз. 
3. 
Таңдау оператырының қолдануына мысалдар келтіріңіз. 
4. 
Дәрістің тақырыбы бойынша әртүрлі формада 5 тестілік тапсырма құрыңыз. 
 
Бөлім 6 Алгоритмдік тілдің операторларын класқа бөлу (1 сағат) 
 
 
Дәрістің жоспары 
1.
 
Меншіктеу операторлары. 
2.
 
 
Басқару операторлары.  
3.
 
Мәліметтерді енгізу–шығаруды ұйымдастыру.  
4.
 
Алгоритмнің схемасынан программаның схемасына көшу.   
 

ТР-дағы массивтар басқа мәліметтердің программалау тілдеріндегі көпшілік типтеріне 
ұқсас.  Массив  тұрпаттастық  элементтерінің  бекітілген  санынан  тұрады.  (жүйелі)  типі 
оларға  кіретін  элементтерін  белгілеуге  мүмкіндік  береді,  бір  атпен,  жеке  элементтерге 
қажетті  элементтің  атын    және  (индекс)  реті  нөмірдің  нұсқауы  арқылы  рұқсат  етіледі. 
Массив типінің сипаттамасы төмендегідей беріледі:  
<
тип аты>= array [индекс типтерінің тізімі] of <тип>; 
<
Тип аты> - дұрыс идентификатор 
<тип> - массив элементтерінің типі; - ТР кез келген типі 
Индекс  типтерінің  тізімі  –  массив  индектерінің  бір  немесе  бірнеше  типтерінің  үтір 
айырым тізімдері  
array, of – 
резервтелген сөздер. 
Pascal 
жалғыз  ғана  массив  үстінде  әрекет  болуы  мүмкін:  иемдену.  Массивтің 
элементтеріне рұқсат оның атымен орындалады, тік жақшаларда индекстердің элементтерін 
немесе  индекс  тізімін  к
өрсететін,  көп  өлшемді  массив  элементтерін  анықтайды.  Типт 
индекстердің  массивтық  сипаттамасында  типке  сәйкес  келетін  өрнек  индекстер  ретінде 
бола алады. 
ТР  тілінде үш оператор бар,  циклдік есептеуіш процессін ұйымдастыруға мүмкіндік 
береді: 
Алғы шарты бар циклдік оператор; 
Шарты бар циклдік оператор; 
Циклдік оператор параметрі бар. 
1. While <
шарт> do <оператор> 
Бұл оператор оператордың қайталануын, онда болатын «ақиқат» шартын орындайды. 
<
шарт> - любое выражение логического типа. 
<оператор> - ТР тілінің кез келген өрнегі. 
2. Repeat <
оператор тізімі> until <шарт> 
< 
оператор тізімі > - операторлардың кез келген тізбегі; 
<
шарт> - булев типінің өрнегі. 
Бұл оператор алдыңғыға ұқсас, және одан айырмашылығы: 
Операторды орындауынан кейін шарттың мәні тексеріледі; 
True – 
шартының мәні бойынша циклдің тоқтатылуы, егер false шартының мәні болса, 
онда цикл қайталанады.   
3. 
Циклдік  оператор  параметрі  бар.  Мұндай  оператор  анықталған  циклдік  санның 
қайталауында  қолданылады.  Бұдан  басқа,  параметрі  бар  цикл  айнымалы  (параметр) 
бағдарлаушы  автоматты өзгерістерді және циклдік дене операторын қолдануда мүмкіндік 
береді. 
FOR 
айнымалысы:= TO  –  ның  бастапқы  мәні  және  DOWNTO  соңғы  мәні  DO 
<оператор>;  
Жол  –  бл  символдар  тізбегі.  Программалауда  жолды
ң  мәні  апострофта 
қорытындылайды, мысалы: Writeln('Мен сені жақсы көрем'); 
Өйткені  апостроф  қызметтік  символ  болып  табылады,  оны  жолда  жазу 
үшін  екі 
апостроф қолданылады, келесілер бірінен кейін бірі орындалады: 
Writeln('Object Pascal is Delphi''s and Kylix''s language'); 
     
Перне  тақтада  болмаған  символдар  үшін  жазуда  #  символы қолданылады,  ASCII 
кодты кестесі бойынша ондық номер символы артынан жазылады, мысалы: 
Writeln('Copyright '#169' А.Вальвачев, К.Сурков, Д.Сурков, Ю.Четырько'); 
Символдар болмайтын жол, бос: Writeln('') деп аталады; 
Мәліметтердің  жолдық  типі  көптеген  символдың  тізбектің  кез  келген  ұзындығында 
анықталады (нөлдік символдан бастап берілген санына дейін). Жол типтерін анықтағанда 
string 
қызметтік  сөзі  пайдаланылады,  содан  кейін  тік  жақшаларда  жолдың  максималдық 
ұзындығы беріледі. 
Өрнектердің операндтарына мәліметтік жолдардың қызмет етуін жолдар деп аталады. 
Олар жолдық константалардан, айнымалылардан, функция аты және жол операцияларынан 
тұрады. Мәліметтер жолының үстінде ілінісулер және қатынастар болуы мүмкін. 
 

Ұсынылаты әдебиет 
1. 
Фаронов В.В. Турбо Паскаль 7.0. Начальный курс. Учебное пособие.-М.: Нолидж, 
2004. 
2. Культин Н.Б. Tyrbo Pascal в задачах и примерах. - СПб.: БХВ-Петербург, 2003. 
 
СӨЖ арналған бақылау тапсырмалары  
1. 
Тілдің циклдік операторын салыстырыңыз 
2. 
Бір өлшемді, екі өлшемді массивтардың сипаттамасына мысалдар келтіріңіз 
3. 
Жолдар үстіне салыстыру операцияларының орындау ретін сипаттаңыз 
4. 
Дәрістің тақырыбы бойынша әртүрлі формада 5 тестілік тапсырмасын құраңыз 
 
Бөлім 7 Программаның құрылымы (2 сағат) 
 
Дәрістің жоспары 
1.
 
Алгоритмдердің сызықтық құрылымын программалау 
2.
 
Тармақталған құрылымдарды программалау 
3.
 
Алгоритмдердің  циклдік құрылымдарын  программалау,  массивтерді  енгізу–
шығаруды программалау 
4.
 
Қатарлар 
5.
 
Символдық мәліметтерді өңдеудің есептерін программалау 
 
Паскаль  тіліндегі  ба
ғдарлама  сипаттау  бөлімі  мен  оператор  бөлімінен  тұрады, 
бағдарламаның тақырыпшасы болады. 
Сипаттау бөлімі бірнеше бөлімдерден құралады, ол бөлімдерде мыналар сипатталады: 
 - 
белгі (label); 
 - 
тұрақтылар (const); 
 - 
типтер (type); 
 - 
айнымалылар (var); 
 - 
процедуралар және функциялар. 
Операторлар бөлімі  begin  және end операторлы жақшаларда құралады. 
Осы бөлімде орындауға қажетті әрекеттер тізбегі белгіленеді. 
Оператор және бөлім арасын ажырату үшін  ";" қызмет етеді, бағдарлама соңында "." 
қойылады. 
Бағдарламада комментарийлер қолданыла алады, олар фигуралы жақшаларда  { және} 
құралады, немесе (* және *) символдар арасында орналасады. 
Өрнек – жаңа мәндерді алу ережелері. 
Бастапқы  шарттарға  немесе  практикалық  есептердің  аралық  нәтижелеріне 
байланысты бірнеше бағыт бойынша есептеулерді ұйымдастыру қажеттілігі пайда болады. 
Кейбір  белгі  м
әніне  тәуе лді  бірнеше  м
үмкін  бағыттардың  бірі  бойынша  өңдеу 
жүргізілетін деректерді өңдеу процесі тармақталған деп аталады. 
Тармақталу  сипаты  –  зерттелетін  деректің  нақты  қасиетін  сипаттайтын  және  екі  не 
одан көп мәнге ие бола алатынын сипаттайтын параметр. 
 
Ұсынылатын әдебиет 
1. 
Фаронов В.В. Турбо Паскаль 7.0. Начальный курс. Учебное пособие.-М.: Нолидж, 
2004. 
2. Культин Н.Б. Tyrbo Pascal в задачах и примерах. - СПб.: БХВ-Петербург, 2003. 
 
СӨЖ арналған бақылау тапсырмалары  
Алгоритмдердің сызықтық құрылымы дегеніміз не? 
Тармақталған  құрылымдарды  программалау  қандай  операторлар  көмегімен 
орындалады? 
Алгоритмдердің циклдік құрылымдарын программалау қандай операторлар көмегімен 
орындалады?  
4. 
Дәрістің тақырыбы бойынша әртүрлі формада 5 тестілік тапсырма құрыңыз. 

 

жүктеу/скачать 0,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: