К іта п та н у негіздері: о ку құралы. А лм аты, «Са нат», 1 9 9 1 7 6 бет

F  
‘
I
 
. 
A
h
s
si
:
k
署
置
У
H
e
co§
e
p
l

ББК  76.113(5 каз)я 73 
Е 45
Е 4 5
КА З А К С Т А Н  РЕСПУБЛИКАСЫ  А Қ П А Р А Т  ЖѲНЕ 
ҚСЯРАМДЫҚ КЕ Л ІС Ш  МИНИСТР Л ІГ І
ҚА З А ҚС ТА Н  РЕСПУБЛИКАСЫ  Б ІЛ Ш , 
МЭДЕНИЕТ Ж ӨНЕ ДЕНСАУЛЬЩ  С А КТА У  МИНИСТРЛГГІ
Б И Б Л И О Т Е К А  
*
П а ：
. 
о го
ПСД  ГОПІЧ、、
、
  ого 
：
^ г：
:т；
та
№
 
-
Блеукенов 
Ш ериаздан 
К іта п та н у негіздері: О ку құралы . —  А лм аты , «Са- 
нат»,  1 9 9 7 .1 7 6  бет. 
IS B N   5-7090-0381-6
Ф илология  ғылымдарының  докторы,  профессор  Шериаздан 
Елеукенов  кѳ п   жылдар  бойы  баспа  жүйесінде  істеді.  Б елгілі 
ѳдебиетші  ғалым  журналистика  саласында  да  еңбектеніп  келеді. 
«Кітаптану негіздері» атты  кітабы осы саладан казак тілінде алгаш 
ж ары к кѳрген о қу күралы . Аттас пен ѳл-Фараби атындағы Қазак 
мемлекеттік ү л п ы қ  универсигеті журналистика факультетінің оқу 
багдарламасына енгізілген. Бұл туынды осы пөн бойынша окылып 
ж үрген  дөрістердід  негізінде  жазылды.  Мүнда  кіта п   жөне  кітап 
ісінід үғы м -түсініктері, кітаптану гылымынын тарихы, жүйе-құры- 
лымы, басты-басты теориялык мөселелері қамтылған.
Оқу  кұралы   жоғары   оқу  орындарының  студенттеріне,  аспи- 
ранттары  мен  оқытушыларына,  барша  кітал  мамандарына  арна- 
лады.
U  4502030000-039 
л 
^   н о   /к  
、 по
Е  -------------------------   хабарландырусыз 
Б Б К 76-113 (5 каз) я73
416 (05)-97
ISBN 6-7090-0381-6 
© Елеукенов Шериаздан, 1997

СѲЗ А Л Д Ы
Б ұл о ку л ы к бүры ны рақ ж а р ы к көруге ти іс т і еді.  Сөті 
енді  түсіп  отыр.  «Бүрынырак»  деудің  м өнісі  бар.  Қ оғам  
қойнауында белгілі бір мөдени ош ақ пайда болса, кө п  үза- 
май  ол  туралы  ғы лы м -білім   калыптаса  бастайды.  А йта - 
л ы қ, бүрындар біздің елімізде театр ж о қ  еді, қа зір , ш ү к ір - 
л ік ,  ондап  саналады.  Б ұл   тамаша  кұбы лы стан  соң  іле- 
шала  театртану ғы лы м ы   туы п   қалыптасты.  Осы  о қу л ы к- 
тағы   өңгіме насанасы — ка за к кітабы ны ң ж а р ы қка   ш ы ға 
бастағанына  е к і  ғасы рға  тарта  уакы т  толды.  Өз  т ү р ік  
те гім ізд і еске алсақ, тас кіт а п  пен қолжазба кіт а п  ғұм ы ры  
одан  өлдеқайда  ұзақ.  Көне  е скер ткіш ім із 
Орхон-Енисей 
жазулары н  таска  қаш алған  кіта п   ретінде  о қы п   ж ү р м із. 
А л   оның  жасы  он  е кі,  он  үш   гасыр.  Осыған  Караганда 
к іт а п   туралы  гы лы м   елімізде  кең  өрістеуі  ке ре к  еді.  Іс 
ж үзінд е олай болмады.
Баспасөз  өлемі  (печать)  м ерзімді  жөне  бимерзімді  бо­
лы п  н е гізгі  е к і  бөлімнен  түрады .  Б ір ін ш іс і —  газет,  ж у р - 
налдар,  е кін ш іс і  —  кіта п та р   мен  кітапш алар.  М ерзім ді 
баспасөз жөнінде студенттер үш ін  қазак тілінде оқулы қтар 
мен  көм екш і  о қу   қүралдары   біршама  жасалы п  болды. 
А л  баспа, полиграф ия  ж өне  кіт а п   саудасы  хақы нда,  ж а л ­
пы   кіта п   туралы  (кей  ж екелеген  қа зақ  кітаб ы   тарихы н 
шолатын еңбектерді қоспағанда)  шыгармаларға, о қу л ы к- 
тарга ұяттымыз.
К іта п   —  білім   бұлағы .  Ө м ір  бойы  о қиты н  универси­
тет. 
А ғартуш ы ,  төрбиеш і. 
Идеология  мен  саясатка 
ш ыңдайтын  кұрал.  Ғы лы м и-техникалы к  һөм  ө л е у м е п ік 
прогресс  ұйткы сы .  Б іл ім ге   білім   қосатын  кіт а п   ш ы ғару 
ic i —
— зор  өнер.  Сол  өнердің  иелерін  кіта п   іс ін ін   маманда- 
ры  деп  атайды.  Полиграф ия  мамандықтарының  үстіне 
біздің төуелсіз  м ем лекетім ізге  қа зір   баспа  редакторлары, 
суретш і граф иктер,  ком пью тер  білгірлері,  баспа  ж үм ы с- 
ыны ң  есеп-қисабын  ж ү р гіз е т ін   экономист,  бухгалтер- 
лер,  кіта п  саудасы мамандары  ауадай каж ет.  Солай бола

тұрса  да ө л і кү н ге   дейін республика ж о ғар ы  о к у   орында- 
рына  басгтагер  мамандықтары н  даярлайтын  ф акультетті 
былай қойғанда, ісафедра да күры лм апты .
Дегенмен，іл к і  қадам  жасалды.  1995  ж ы л ы   өл-Ф ара- 
би атындағы  Қ а за қ  м ем л екетгік  ұл тты қ  университетінде 
кіта пта ну  ғы лы м ы ны ң  негіздері  туралы  а л ға ш қы   дөріс 
оқыла  бастады.  Б ұл   кур с  болашақ баспагер  мамандарын 
кіта п   туралы  ж а лпы   теориялы қ  жене  м етодологиялы к 
біліммен қаруланды ру, оларды кітаптану ғы лы м ы ны ң туу, 
кдлыптасу,  даму  тарихымен,  кіта п   зерттейтін  ғы лы мдар 
ж үйесімен,  кіт а п   іс ін   басқарудың  ғы лы м и  негіздерім ен 
таны стыру м ақсаты н көздейді.
К ітаптану  —  ж ас  ғылым.  Осы  аталыммен  тұң гы ш   рет 
дөріс  1913  ж ы л ы   28  кы ркүйекте  Петербург  университеті- 
н ің   студенттеріне  о кы лға н.  М үны   еске  алу  себебіміз, 
кітаптану  ғылымына  кіріспе  пані  алдымен  орыс  кіта п- 
танушы ғалымдарының  еңбектөріне，төжірибесіне  сүйеніп 
ж асалаты ны н  е ске р ту  еді. 
М үн ы н   ө з і  т ү с ін ік т і  де. 
Қазақстан  төуелсіздікке  кдйта  кол  ж еткізгенге  дейін  Ре- 
сей күрамында е кі ж ары м  ғасырдан аса бір мемлекет, отан- 
дас  боп  түрды.  Б ұл   кезендегі  Ресей  тарихы  —  біздің  де 
тарихымыз.  Сондықтан  кітаптану  ғы лы мы ндағы   ж етіс- 
тіктерді төл ж е тістігім із деп кдбылдауымыздың еш сө ке тгігі 
ж о қ.
К урсты   өзірлеуде  орыс  кітаптануш ы   ғалымдарының 
мына  төм енгі  еңбектері  пайдаланылды.  H .  М .  Лисовс­
кий. Книговедение, его предмет  и задачи. Пб.,  1922; Ловя- 
гин  А .  М.  Основы  книговедения.  JI”   1926;  Сомов  Н .  М. 
Сущность книговедения.  М .,  1933;  Куфаев М .  Н .  Пробле­
мы  философйи  кн и ги .  М .,  1924;  Куфаев М .  Н .  И стория 
русской  кн и ги   X IX   в.,  М .,  1927  г.;  Баренбаум  И .  E.,  Д а­
выдова  Г. Е.  И стория кн и ги  (советский период).  JL
，
1958; 
М алыхин  Н .  Г.  О черки  истории  книгоиздательского  дела 
в  СССР.  М .,  1964;  Сидоров  А .  А .  Советская  история  к н и ­
ги.  М .,  1967;  Сидоров  А .  А .  К нига  и  ж изнь.  М .,  1972; 
сборники: К н и га : Исследования и материалы;  А ,  А .  Б е л о  
вицкая.  Общее  книговедение,  М .,  1987;  Книговедение. 
Энциклопедический  словарь.  М .,  1982.
А талған  орыс  ғалымдары  еңбектерін  пайдалағанда 
казак  баспа  іс ін ің   накты лы   жағдайлары,  ерекш еліктері, 
мәселенің  б ү гін гі замандағы  койылыоы  м үкд я т  ескеріл іп 
оты рды .  М а ғж а н   Ж ұм абаев  «П едагогика»  еңбегінде 
кұла қка ғы с еткендей,  «Алдыма бір кіта п ты  ж а й ы п койы п, 
бұрылмастан кө ш ір е  бергенім жоқ».

Казакстанда  к іт а п   туралы еңбектер  кѳбінесе  оны н та- 
рихы н  сағалайды .  Т із ім і  төмендегідей.  X .  Б е кх о ж и н . 
«Казак баспасөзінің даму жолдары.  А лм аты ,  1964;  Ә. Ж и - 
реншин.  Қ а за қ  кіта п та р ы   тарихынан.  А лм аты ,  1 9 7 1 ;М. 
К .  М амажанов,  М .  П .  Коротовский.  К н и ги   Казахстана. 
Алматы,  1977;  М .  П .  Коротовский,  Ж .  К .  Калиев  «Книго­
издательское  дело  Казахстана»,  А лм аты ,  1992;  М .  Мама­
жанов.  А сы л мұра.  А лм аты .  1993.
Кы сқасы ,  «Кітаптану ғылымына кіріспе» кур сы н  ө ткізу 
үш ін   ж оғары да  аталған  өдебйеттің  өзінен-ақ  сүры птап 
алатын  материал  ж е тер л ік.  Әрине,  бүдан  кіта п ты ң   тео­
р и я л ы к  ж ө н е   м ето д о ло ги ялы к  проблем алары   т о л ы қ 
ш еш ілді деген ұ ғь ш  тумаска керек.  Қ а зір  кө п  мөселе ж а- 
ңаша койы л уға т и іс іі е кен д ігі т ү с ін ікт і.
Ү сы ны лы п  оты рған  о қу   кұралы   6  тараудан  тұрады, 
Б ір ін ш і тарау «Кітап ж өне оның адам мен қоғам  өм іріндегі 
кызметі» деп аталады.
К ө п  ж ы лдар  бойы сіңген өдет бойынша  к іт а п  атаулы- 
ны н  бөрі  болмаса  да  зерттеу  еңбектердің  «өу  бісміллөсі» 
М аркс —
— Энгельс —
— Лениндердін сөз е тіл іп  оты рган ғылы м 
саласы туралы өр тұста айткан т к ір л е р ін  тірнектеп ж и ы п- 
теруден  басталатын.  Кітаптануш ы   галы м   А .  А .  Беловиц- 
каяны ң  «Общее  книговедение»  атты   о к у   к у Р ^ ь ін ы ң   да 
алғаш кы   тарауы  «М арксизм-ленинизм  н е гізін   қалауш ы - 
лар  к іт а п   туралы»  деп  аталады.  Б ү г ін г і  у а қы т  талабы 
кеңес дөуірінде қалы птаскан дөстурлердің бірсыпырасы н 
өзгертуді  калайды.  Б ү л   о қулы қта  б ір ін ш і тарау  баскаша 
аталып  отыр.  Д өстүр л і  тараудың  атында  ғана  емес,  за- 
тында да біраз өзгерістер бар.
К іта п   туралы   к ім   не  және  қалай  толғаса  да,  түптеп 
келгенде,  п ік ір л е р д ің   тоғы сар  арнасы   б е л гіл і.  Ол  —
— 
кітапты ң адамзат мөдениетін кдлыптастырып дамытудағы, 
адам  парасатын  биіктетуд егі,  б іл ім ін   ш ыңдап  көтерудегі 
бага жетпес үлесі. К іта п ты ң  адамзат коғам ы   дамуындағы 
рөлі кандай  екенд ігіне  ен өуелі оны н тарихы   а й ға қ.  Сол 
себепті б ір ін ш і тарауда кіта п  тарихына  ке ң ір е к ш олу ж а ­
сау ка ж е т деп табылды.
К іт а п   хақы нда  ол  пайда  болғаннан  бері  талай  үла- 
ғатты   сөз,  п ікір л е р   айтылды.  Соларга  сүйене  оты ры п, 
біздің  курсы м ы зды ң 
басты  об ъ е ктісі  —  к іт а п   туралы 
ғы л ы м и   тұ ж ы р ы м д а м а   ка л а й  қа л ы п та с қа н ы н а   кө з 
ж іб е р д ік,  қолж азба  ж өне  баспа  кітаптард ы н  тарихы на 
ж алпы  ш олу ж асау  жолымен бұл  ақпарат  т ү р ін ің  адам­
зат  қоғам ы на қалай  кы зм ет  еткенін,  адамдардың  өлеу-

м е ттік  қаты нас кұралы на  калай  айналганы н  көрсетуге 
ты ры сты к.
К іт а п  туралы   ғы лы мны ң басты  м інд еті — жекелеп са- 
нап  айтқанда,  кітаптануды ң  ғы лы м и  негіздерін, теория­
л ы к ж ене  методологиялы к  принци птерін талдап  шешу.
Е к ін ш і  тарау  «Кітаптану  ғы лы м ы ны ң  ту у   жөне  даму 
жолдары»  такы ры бы на арналған.  К іт а п   туралы   білім   қа- 
ш ан  туы п,  калай  өркендеді,  бүл  тарихи  процестің  басты- 
басты  бағы ттары ,  заңдылықтары  қандай,  б ү гін гі  биіктен 
Караганда  құн д ы л ы гы   неде?  —  міне,  осы  тұрғы дан  бүган 
дейін бізге де ортак боп  келген орыс кіта пта ну ғылымының 
өсу, өркендеу жолдары кадағаланады.  Ы кш ам  түрде  болса 
да  орыс щ таптану  коғамдарының,  кө р н е кті  кітаптануш ы  
окы м ы сты лары ньщ  қы зм еті, еңбегі, кіт а п  жайында теори­
я л ы к  жөне  методологиялык  ж ағы нан  бағалы  деп  есеп- 
телетін  туж ы р ы м д ам а   (ко н ц е п ц и я )  ж ө н ін е н   к а ж е т т і 
мағлұмат  берілді.  Ондағы  жөне  бір  мақсат  —  орыс  кітап- 
тану  тарихы   төуелсіз  Қазакстанның  кіта п   б іл ім і  саласын 
бұдан былай дербес дамытуға с е п тігін  тигізе р  ме деген ой.
Ү ш ін ш і  та р а у   кіт а п т а н у д ы ң   бас  ка те го р и я с ы   — 
кіта п ты ң  теориялы к моделін түзуд і көздейді.  К іта п  аны қ- 
тамасы  көп.  Б ү л   тараудағы  аны қтам а  ж алпы   кітаптану 
түр ғы сы н а н   ж асалган.  К іт а п   а л е ум е ттік  ш ы нд ы қты ң  
об ъ ективтік кұбы лы сы  ретінде каралады.
Ж алпы   кіта п та н у   ғы лы мы   кіта п ты ң   теориялы к  мо- 
деліне  кіт а п   басылымымен  коса,  «кітап  ic i*  деген  үғы м  
е н гізіп ,  онда  кіта п ты ң   өндіріс  сатыларынан  өтуінен  бас­
тап  таралуы ,  оқы рм анға  ж е ту і  жолдары на  дейін  қарас- 
тырады.  Осы  себепті бұл тарау «Кітап  және  кіт а п   ici» деп 
аталды.
Т ө р тін ш і  тараудың  ж ү г і  де  ж е ң іл   емес.  «Кітаптану 
ғы лы м ы   ж уйесі» аталатын бұл тарауда  к іт а п  туралы  ғы - 
лы мны ң  не  зерттейтінінен  бастап  (объект),  пөні,  құрамы , 
күры лы м ы , сүйе к б іт ім і  кдралы п негізделеді.
Сонымен  бірге  ж алпы   кітаптанудан  тарайты н  н е гізгі 
төрт  ж үйе:  баспагерлік,  кіт а п   саудасы  (библиополисти- 
ка )
，
кітапханатану,  библиограф иятану  гылы мдары  тура­
лы м аглүм ат берілген.
Ж а л п ы   кіта п та нуд а н   баска  ку р с   республикамызда 
к іт а п  ж айы нан ө л і ө ткізіл м е й тінд ікте н студенггерді атал­
ган  төрт  саладағы  хал-ахуалмен  таны сты ру  ка ж ет  деп 
табылды.  Сол  себепті  баспа,  полиграф ия,  кіт а п   саудасы’ 
кітапхана,  библиограф ия  істе р ін ін   ж айы ,  олар  туралы 
ж азы лган азы н-аулақ  зерттеу еңбектер сөз етіледі.

Б есінш і  тарауда  « К іта ігга ну  және  оның  басқа  ғы лы м - 
дармен  байланысы»  туралы   өңгіме  козғалады .  Ғы лы м  
атаулы  табиғатында  өм ір  материалын  зертгеумен  бірге 
сол зертгеуден ж инақталған төжірибе ж өнінде өзара ауыс- 
түйіс  жасап,  б ір ін ің   тапкдн  ж аңалы ғы н  б ір і  пайдаланып 
отырады.  Б үл  — адамзат ғы лы м и ой-парасатын  б иікте ту- 
дің, ілгерілетудің маңызды ш арты.
К ітаптану  о б ъ е ктивтік  ш ы нды кты ң  өзі  илейтін  пұш - 
пағы н  тексерум ен  ты нбайды .  Ол  да  ш ектес, 
салалас 
ғылымдардың  ж е ііс т ік т е р ін е   көз  салып,  ғибрат  алады. 
Бесінш і тарау осы ж ө й тге р д і паш етеді.
Соңғы,  алты нш ы   тарау  «Кітап  іс ін   гы лы м и  тұрғы дан 
баскдру ж үйесі» хакы нда толғайды.
А .  Беловицкая  «Общее  книговедение»  атты   о қ у   кұр а - 
лында ж алпы   кіта п та н у  курсы  студенттерді методологи- 
ямен,  теориялы қ  б іл ім м ен  қаруланды ры п,  п р а кти ка  да 
колдану максатын  қояды ,  деп ескертеді.  К іт а п   ө н д ір ісі — 
қилы -килы   процесс.  Онда  т ү й ін і  шие  неше  т ү р л і  қиы н , 
тосын жағдайлар ұшырасады.  Сондайда  аталған кур с ж ол 
тауып  кетуге баулиды,  деп  жазады.  Б ір а к к іт а п  ө н д ір ісін  
ғылы ми  баскару  ж өнінде  пөлендей  тіс  ж ары п, 
өңгіме 
өрістетпейді.Осы  о л қы л ы кты ң   орнын толты ру  ка ж е т деп 
ұйғарылды.
Тоталитарлы қ  ж үйеден арылғаннан к е й ін гі жерде ел 
іш іне  талай  ж а ң ал ы к  к ір д і.  Оның  ж а қсы л ы ғы   да  бар, 
ж ам анш ы лы ғы   да  ж е те р л ік.  Осыған  байланысты  кіт а п  
ш ы ғару  ісінде  де  талай  мөселе  жаңаш а  койы л ы п  отыр. 
Б ір   ғана  *Баспасөз  бостандығының*  өзі  кө п -кө п   ойларға 
жетектейді.  Б ұл   іс  б ұқа ра л ы қ  ақпарат  кұралдары   жөне 
кіта п   ісінде  калай  ш е ш іл у  керек?  Н а р ы к  эконом икасы  
алға қойран саяси-эконом икалы қ проблемалар  қанш ама? 
Соларды ш еш у барысында  Кеңес ө кім еті тұсында істелген 
ж ұм ы сты ң бөрін  м ансүк етеміз  бе, алде пайдалысын, іске  
жарамдысын ұстап қаламыз ба? Кітаптану курсы на қосы л- 
ған жаңа тарау, міне, осы секілд і сұрактарға ж ауап беруді 
көздейді.
Қолы ны здагы   о к у   құр ал ы   1995-1997  ж ы лдары   өл- 
Фараби атындағы Қ а за қ  м ем лекетгік ұ л т гы к университеті 
ж урналистика  ф акультетінде  окы лған  дөрістер  негізінде 
ж азы лды .  С туденттер  аудиториясы м ен  б ір ігіл   ж ұ м ы с  
істеу  авторга  кө п   ж өрдем ін  ти гізд і.  М ұндай  к іт а п   ү ш ін  
а йқы н   туж ы р ы м д ам а   ж а сау,  ойды  ш аш ы ратпай  т о қ  
етерін  айту,  пөн  проблемаларын  б ү гін гі  к ү н   бағы тымен 
байланыстыру к е р е к ііг ін  тағы  да еске салды.

КӀРӀСПЕ
♦Кітагггану негіздері» деп аталатын курс —  кітап тура­
лы рылымның бастапкы пэні, жалпы кітап білімі қарасты- 
ратын мөселелерді танып білуде алғашқы көтерілетін бас- 
палдақ, кітап мүхитына кеме салу үшін жолдама іспетті.
Кітаптану —  ғылымның жас бүтагы. X I X  ғасырдын 
аяқ шенін ала тамыр жайып, X X  ғасырдың өн бойы то- 
лысып  мөуеленді.  Ол бүгін де үздіксіз есу,  өркендеу 
үстінде. Қоғамдық даму  өзгерістеріне, ғылыми-төх
冊
ка- 
лық  революция  жетістіктеріне  орай,  бүл  ғылым  әз 
топырағына жаңалық үрықтарын егуде, теориялық жөне 
методологиялык қаруын шыңдап, кітап ісін жетілдіріп, 
ілгері бастыруға барынша күш  салып келеді. ^Кітаптану 
негіздері» пөнішң міндеті —  студенттерге жалпы теория­
лык, методологиялык тұрғыда білім беру, алған білімдерін 
практикалық жүмыста жүзеге асыруларына,  кітап жөне 
кітап ісін казіргі талаптар негізінде жолға қою үшін пай- 
далана білулеріне қолқабыс ету болып табылады.
Рухани казына,  гылым мен техниканың қозғаушы 
күші,  адамзат  прогресінің  күралы  —   кітап  дүниеге 
оңайлықпен  келмейді. Оны шыгаруға автордан басқа та­
лай адамдар, түтас үжымдар катысып отырады.  Кітап 
өлемі баспа,  полиграф,  кітап  саудасы,  библиография, 
кітапхана секілді басты-басты салалардан кұралады. Осы- 
ларды жеке-жеке зерттейтін ғылым тармактарымен бірге 
бүлардың  басын  косып зерттейтін  ортақ  ғылым  бар. 
Кітаптану жүйесі схемалык түрде былайша  жіктеледі.
Автордан түскен колжазба мөтінің (текстің) өндіріске 
даярлау мөселесі  баспагерлік білім немесе редакциялау- 
дың теориясы мен практикасы дейтін салада  каралады. 
Кітап  өнері —  көркем  безендіру мен  полиграфиялық 
мөнерлеу мәселелеріне байланысты принциптерді талдап 
шешетін  гылымға  жатады.  Кітаптың  сауда  жүйесіне 
түскеннен кейінгі щюцестерін библиополистика ғылымы 
зерттейді. Түскен кітаптың сан-сапасына есеп жүргізудің,

оны оқырманға  жеткізудің қилы-қилы проблемалары - 
мен бийяиографиятану, кітапханатану рылымдары шүғыл- 
данады. Кітап секілді апеуметтік-қоғамдык қүралдың туу, 
кдлыптасу, өсу жолдарын кітап тарихы гылымы тексереді. 
Бүл салаларды тұтас алғанда бөрінің ішкі байланыста- 
рын жөне ортақ заңдылықтарын жалпы кітаптану гылы­
мы зертгейді.
Өр ғылымның жалпы жэне жалкы (жеке, нақты) са- 
лалары болады.  Жалпы химия (Общая химия) органика- 
лык жэне органикапық емес химия  гылымдары болып 
жіктеледі деген сиякты. Мысалы, жалпы тіл білімі (об­
щее языкознание) нақтылы бір тілді зерттемейді. Оның 
қарастыратыны —  адамзат тілі дамуының жалпы завды- 
лықтары. Сол секілді жалпы кітаптану 
一
 кітап туралы 
жалпы теориялык мѳселелерді карастырады. Кітап жэне 
кітапкд байланысты  салалардың мөні, өмір сүру төсілі 
мен нысандарын (формаларын) зертгейді.
Сөйтіп, кітап ісінің белгітп бір тармағын тексеретін 
жеке ғылым саласы бар да,  бүлардың арасындагы бай­
ланысты және  ортақ заңдылыкгарын табатын, теория- 
сын жасайтын  жалпы кітаптану ғылымы (общее книго­
ведение) бар. Соңрысын кейде кітаптануға кіріспе (введе­
ние в книговедение) немесе кітаптану негіздері (основы 
книговедения) деп т
е атайды.
Жалпы кітаптану яки кітаптану негіздері —  адамзат 
кітабы  дамуынын зандары туралы гылым. Оньщ зерттеу 
объектісіне, айталық,  кдзақ кітабының тарихы  сияқты 
нақтылы  саланың немесе кітап саудасы туралы жалкы 
ғылымның заңдары жатпак емес. Жалпы кітаптану яки 
кітаптануға кіріспе өз аймагындағы арнайы  ғылым сала- 
ларының, сонымен бірге ұлттық кітаптану деректеріне 
сүйене отырып, олардың бір-бірімен байланыстарына зер 
салу негізінде кіта
г
г
г
а
н
у
 теориясын жасайды, түрлі топ- 
шылауларға барады. Бүл —  тиімді де өнімді жол. Жалпы 
кітаптану білімінің теориялық жетістіктері өз тарапынан 
жекелеген үлттық кітаптанудың, совдай-ақ кітап ғылы- 
мының арнайы  салаларының дүрыс бағытта дамуына 
сеп 
етеді.
(лымның мүндаи оаиланыстарға зөрулігі бір бүгін 
айтылып отырған жоқ. Адам мен қоғам дамуының жаңа 
заңдылықтарын ашқан сайын ғылым өзі д
е жаңаланып 
отырады. Бір жагынан дифференциация процесі жүрсе, 
ягни  ғылымның бүрын болмаган салалары  жасалса, 
екінші жагынан интеграция процесі, екі немесе өлденеше

ғылымдардың түйіскен жерінен сол ғылымдарға ортақ 
проблемаларды зерттейтін соны гылыми салалар пайда 
болуда. Сонымен бірге жалпы гылымдардың да маңызы 
артты. Мысалы,  гылымтануды алайық.  Ол дүниеде қан- 
ша  гылым болса, сонша  ғылымның методологиялык 
мөселелерін зерттейді. Ғылымтанудың жөне бір міндеті 
өзге  өлеуметтік институттармен, қогамның материалдык 
һөм рухани салаларымен өзара тығыз байланыс орнату 
болып табылады.
Кітаптану  гылымы  кітап  жөне  кітап  ісінің  ішкі 
қажеттіліктерінен  туындады.  Оның  дүниеге  келуінің 
бірқатар алғы  шарттары  болды. Біріншіден, мол кітап 
қазынасы жасалады. Екіншіден, оны тіркейтін, талдай- 
тын, оқырман  кдуымның пайдалануына өзірлейтін не- 
шеме салалар туды. Бүдан кейін сол салалардың жүмыс 
төжірибесін жинақтау, былайгы даму жолдарын белгілеу 
қажеттігі туды. Салалық  кітаптану  гылымдары пайда 
болды, Алдымен  библиография тану, кітапханатану се- 
кілді ғылым тармақтары бой көрсетті. Жалпы полигра­
фия, библиополистика сияқты гылымдар туып өріс алды. 
Акыр аяғында жалпы кітап білімі салаларының ішкі бай- 
ланыстарын, ортак заңдылықтарын ашу, жаһан кітабы 
дамуының жалпы  заңдылықтарын карастыру  міндеті 
қойылды. Ол міндетгің орындалуын жалпы кітаптану, яки 
кітаптану негіздері ғылымы мойнына алды.
Қазақстанда кітаптану ғылымы алі аяғынан қаз тұрған 
жоқ. Талпыныс бар. Өсіресе қазақ кітабының  тарихын 
жазуға д
е
г
е
н
 ықьшас үлкен. Бүл тақырыпта біршама кітап 
жарияланып үлгерді. Сонда да толыққанды кітап тари­
хын жазып болдық деп айта алмаймыз. Жарык көрген 
туындыларда  мазмұндау,  сипатгау,  библиографиялык 
реңк  басым.  Кітап  өнерін  игерген ғылым  кадрларын 
өзірлеу  мөселесі қолға алынбағандықтан, жеке іздену- 
лердің нәтижесі ойдагыдай болмай отыр.
Кітаптану ғылымының кең өріске шыгуының жөне 
бір  шарты  —   өндіріспен  тыгыз  байланыс  орнатуда. 
Кітаптану практикамен,  практика гылыммен  санасып 
отыруға міндетті.  Екеуінің арасында өдөуір  ерекшелік 
болганымен, бұлардың өрекеті, қызметі, мақсаты бір ар- 
нада тогысады. Ол арнаның аты —  кітап.
Қазақстанда, шүкіршілік,  кең баспа жүйесі, куатты 
полиграфиялық б
а
з
а
  баршылық. Кітаптану ғылымы мен 
кітап өнерін  бір-бірімен тонның ішкі  бауындай тығыз 
байланыста зертгеуге толық мүмкіндік бар.
ю

Кітап өлемі 
一
 күрделі де нөзік дүние. Оның мөнін, 
табигатын ашу,  қоғамда алатын орнын белгілеу, кітап 
өндірісін  баскарудың  гылыми  негіздерін  анықтау 
кітаптану  ғылымының  методологиялык,  теориялық 
қьізметін кандай дөрежеде атқаруыьш байланысты.
Методология дегеніміз өдас туралы гылым. Өдіс белгілі 
бір ғылым мөселелерін зерттеудің ең тиімді жолдарын, 
принциптерін айқындайды,  осы  ғылымның  мақсат- 
міндеттерін айырады. Жеке ғылымның өз методология- 
сы болады, оның өдісі сол гылымның теориясынан туын­
дайды. Теория дегеніміз зерттелетін ғылымды түсіндіретін 
ұгымдар  жүйесі  десек,  өдіс  белгілі  бір  ғылымның 
ерекшеліктерін жөне даму  заңдылықтарын анықтайтын 
теорияға сүйенеді. Методология —
— «бұл теориялык жөне 
практикалық істі үйымдастырып күрудың принциптері 
мен төсілдерінің жүйесі, ол сондай-ақ осы жүйе туралы 
іт м
 де». (Қараңыз: «Философский энциклопедический сло­
варь. М., 1983. 365-бет).
Кітаптану  методологиясы  нақтылы  тақырыптағы 
кітаптан  гѳрі  жалпы  кітап  атаулының  өлеуметтік- 
қоғамдық  мөн-мағынасын,  рөлі  мен  қызметін,  оны 
жақсартудың негүрлым тиімді жолдарын зерттейді.
Біздің «Кітаптану негіздері» атты курсымыз бойынша 
тікелей өдебиеттен А. А. Беловицкаяның «Общее книго­
ведение» (1987) деген кітабын атап өткіміз келеді. Оның 
пайдаға асатын да, асгшйтын да жері көп. Кемшілігі —  
жалпы құрылымында. Теория мен методология хакында 
өңгіме қозгаганда істің практикалық жағы  ескерілмей 
қала береді. Оның үстіне уақыт, заман өзгерді. Кітаптану 
гылымы жаңа талаптарға сай кдйта жазылуы тиіс екені 
түсінікті. Солардың негізінде оқулықтардың  жаңа легі 
дүниеге келуі тиіс.
Кітап  —   алеуметтік  шындық  дүние  қүбылысы. 
Кітаптану  гылымы  сол  шындықтың  өлеуметтік  мөн- 
магынасын жан-жақты жөне терең ашуга тиіс. Ол «кітап», 
♦кітап  ici»,  «кітап  басылымы»  секілді  ұғымдардың 
мазмұнын айқындау міндетін мойнына  алады. Кітаптану 
гылымының ♦объектісі», «пөні*, «қүрамы»,  «курылымы», 
«методологиясы» туралы түсінік береді. Бүлардың гылы­
ми негізде дұрыс  шешімін табу үшін кітаптану  гылы­
мынын өз тарихын, туу, қалыптасу, өркендеу жолдарын 
зерттеу кажет.
Кітаптану ғылыми жүйесінде өдістеменің (методика) 
маңызы зор. Кітап өндірісінің практикалық жүмысына
il

катысты ережелер, нұсқаулар дер кезінде жѳне сапалы 
жасалып отырса, теория іске асып, гылым ѳндіргіш күшке 
айналады. Сөйтіп кітаптың ел, корам, адам өміріне ыкпалы 
арта түседі.
Кітап —  зор күш. Оньщ алдына койылган проблема­
ларды  ойдагыдай  шешу  кітап  ісін  ғылыми  баскару 
дөрежесін бүгінгі талапқа сай көтеруге мүмкіндік береді. 
Бүл  —  кітаптану гылымының түпкі максаты,  басты 
міндеті.