Мемлекеттік тілде оқымайтын

3-ТАР АУ
ҚАЗАҚ TIJIIH ОҚЫТУДЫҢ МАЗМҮНЫ
Жоспар:
1.  Қ а за қ   тіл ін   оқы туды ң   л е к с и к а л ы қ   м атер и ал ы н  
аны ңтау.
2.  Грам м атикалы ң материалды сүры птау принципі.
3.  К үнтізбелік  жоспар.
4.  Оқыту бағд арлам алары .
5.  Қ азақ тіл і оң улы қтары .
3.1.  Қ а з а қ  т іл ін  о қ ы ту д ы ң  л е к с и к а л ы қ   м а т е р и а л ы н
а н ы қ т а у
Қ азақ  тілін  басқа  үлттарға үйрету үш ін  әр  сы ны пта 
бағдарламада белгіленген сөздік қорын меңгерту ж әне сол 
сөздерді дүрыс айтуға, сауатты ж азуға, ң азақш а ауы зекі 
тілде  дүрыс  қолдануға дагды ланды ру  ж үм ы сы н  тиім ді 
үйы мдасты ру  керек.  Ол үш ін   оқуш ы лар  ң азақ   тіл ін ің  
ңүры лы сы н  ж аң сы   меңгеруі  к ер ек.  Ә діскер-ғалы м дар 
(Ж .Адамбаева,  I.  Ж үнісбек,  Н.Оралбаева,  К .Ж ақсы лы - 
ңова) лексикалы қ материалды таңдау, сүрыптауда сөздің 
төм ендегідей  ң аси еттерін е  ерекш е  к ө ң іл   бөлу  қ а ж е т  
дейді:
-  сөздің ңолдану ж и іл ігі;
-   сөздердің  ж еңіл-ңиы нды лы ғы ;
-  сөздің синонимдік  ңасиеті;
-   сөздің таңы ры п  қаж еттігіне  сөйкестігі;
-  екі тілге ортақ сөздерді сан атқа кіргізбеу;
-  сөздің сөз ж асам ды қ ңабілеті;
-  сөздің тілдің дыбыстық ерекш елігін қам туы ;
18

—
  сөздіқ оқуш ының психофизиологиялық ерекшелі-
гіые  сәйкестігі; 
і fewR
—
 сөздің оқулықта қайталану ж иілігі;
Сөздіқ  ңолдану  ж и іл ігі.  Қ азаң  сөздерінің  барлығы 
жиі ңолданыла бермейді. Орыс сыныптарында қазақ тілі
сабағында белгілі тілдік  материалдар беріліп  отырады. 
Шамамен алғанда, әр сабаңта 4-5 ж иі ңолданылатын сөз 
болуы  кврвк.  I-IV  сынып  оқулығында  (Ө.5Күнісбек)  іс- 
қимылды білдіретін сөздөр бірнеше сабақта ңолданыла- 
ды,  келер,  осы,  өткен  ш ақтарда:  Мен ән айтамын.  Мен 
өн айтып ж аты рм ы н, Мен ән айттым. Ол тілді меңгеруге  . 
өз өсерін тигізеді. Мүнымен бірге тіл үйрену мүғалімнің 
шеберлігі,  тілді  үйренуш інің  ынтасы,  еңбегі,  т.б.  жағ-
дайларға байланысты.
Сөздерді оңушыларға  меңгертуде  оның  жеңіл-ңиын- 
дығын ескеру.  Сөздерді лексикалың  минимум  жағынан 
таңдағанда  оны  қолдану  ж үй елілігім ен   ңатар  ж еңіл- 
қиындың деңгейін ескеру қаж ет. Өзге тілді оңыту өдісте- 
месінде  екі-үш  дыбыстан  түратын  бір  буынды  сөздерді 
үйретуден басталады.
I сыныпта -  отыр, түр, ата, өже, апа, т.б.
II сыныпта -  қос, ал, ж ауап бер, тақтаны  сүрт, борды 
апар.
III сыныпта -  есеп ш ы ғар, үш бүрыш , төртбүрыш, т.б.
IV сыныпта -  мемлекет, көгілдір, т.б.
Синонимдік  ң аси еттерін   ескеру.  Ж а л п ы   синоним
сөздермен  оңушылар  ана  тілі  арңы лы   таныс.  Ауыз  екі 
сейлеу  тілінде  синонимді  көбірек,  орынды  ңолданған 
адамның  сөзі  көрікті,  әсерлі  болып  келеді.  Қазгщ  тілі 
оңулыңтарында  кездесетін  синоним  сөздер  де  лексика- 
лык  минимумға ж атады,  бірак  синоним  сөздерді  жүйе- 
мен,  оның  жиілігімен  байланыстыра енгізу қаж ет.  Мы- 
салы: батыр,  ер,  ж ігіт, жауынгер,  қаһарман.  Бүл сөздер
әр сынып сайын күрделеніп белгілі бір мәтін арңылы ен- 
ген жөн.
Сездің таңырып ңаж еттігіне сөйкестігі.  Е кінш і тілді 
үйретуде  ж аң а  сөздерді  ж еке-ж еке  емес,  ж ағд ая тты қ  
таңырып ішінде ңолдануға м үм кіндік ж асалу ңаж ет. Ол
/  
19

үш ін  алдымен  қолданы с  тақы ры бы на  сөйкес  ж ағдаят- 
тар аны қталады . Б ү л  ж ағдаяттар (ситуация) күн делікті 
түрмыста қолданы латы н жөне оқуш ы ларды ң ж ас ерек- 
ш еліктеріне  сөйкес болуы керек.  М ысалы:  I-IV сынып-
та балаларды ң күнделікті ш үғы лданаты н ж ағд аяттар ы :
1.  Оқу.  Осыған байланысты қүралдарды ц атаулары , 
оқуға  байланы сты   іс-қим ы лды   білдіретін  сөздер.  мек-
теп, м үғалім , дөптер, ж аз, оңы, ты ңда, отыр, түр.
2. А зы қ-түлік атаулары , оған байланы сты  іс-ңим ы л
ды, сапаны білдіретін сөздер: нан, қан т, су, қай м аң , іш ,
ал, әкел, сатып ал.
3. Ойын, оған байланысты іс-қимылды білдіретін сөз-
дер: доп, ойна, ойнама, асың, демал.
4. Киім, оған байланысты іс-қимылды білдіретін сөздер:
көйлек, шалбар, етік, бәтенке, ки, киме, ж ы лы , т.б.
5. Туы стық маманды қ атаулары: аға, апа, өке, шешө,
дөрігер,  м үғалім .
6. Елді таны ту, бұл таңы ры пта отан, егемендік тура-
лы, республикамыздың астанасы, үлтты қ ерекш еліктер, 
әдөт-ғүрып,  атақты   аңы н-ж азуш ы лар,  өнш ілвр,  спорт
ш ы лар туралы   мәлімөт  бөрілвді.  Елді тану таңы ры пта 
рына  алы нған  сөздердің  оқуш ы ларды   досты ққа,  адам- 
герш ілікке,  өз  елін  патриотизмге  төрбиелеуде  м аңы зы
зор.  , 
^
 
-  иЖ
3.2. Е к і тіл ге о р т а қ   сөздерді сө зд ік  м и н и м у м ға
қ о с п а у  п р и н ц и п і
Үлттың мектеп оқуш ы лары  қ а за қ  тілі сабағында бүл 
сөздермен ж и і кездеседі.  Е кі тілге ортақ сөздерді тілдік 
минимумға ңоспау  өзіндік мөні бар принциптөрдің бірі
болып саналады.
Сөздердің сөз  ж асам д ы қ қаб ілеті принципі 
Орыс тілді оңуш ы ларға қ а за қ  тіл ін ің  барлы қ сөз ту- 
дыруш ы ж үрнағы н білу қаж ет емес.  К үнделікті ңолда- 
ныста ж и і кездесетін сөз туды руш ы  ж үрн ақтарды ң  м и ­
нимумы   бврілгөні  ж өн .  М ы салы :  ойы н  —
* о й ы н ш ы қ 
ойнау; домбыра — домбыраш ы; оңу — оңулы қ — оңуш ы.
20

Создерді  сүрьш тауда  тілдің  ды бы сты қ  ерекш елігія
ескөрудіц мөні
Орыс  м ектептерінде  қ а за қ   тілін е  тән  ды бы старды
оқы ту  (үйрету)  талдау  ж олы м ен  ж ү р гізіл ед і.  Дыбыс 
жеке үйретілмейді, ол буын, сез, сөз тіркесі ішіыде үйре- 
тіледі. Сондықтан қиын дыбыстарды* артикуляциясы н 
дұрыс айтуға үйрету үш ін  өр түрлі өдіс-тесілдерді кол* 
дану  каж ет.  Демек,  ж ак а  дыбысты  үйрену  анализден 
синтөзге,  яғни  ж алкы дан  ж алпы ға күрделенеді.
Сөздерді сүрыптауда оқуш ы ларды н психофизиоло-
гиялы қ ерекш еліктерін ескеру мәні
Екінші тілді үйретудің басты міндетінің бірі -  окушы- 
лардың өзіндік ерекш іліктерін ескеріп отыру. К азак тілі 
сабағы нда  о к у ш ы л ар д ы ң   ө рң ай сы сы н ы ң   қ а б іл е тін , 
білімін,  мінез-қүлкы н,  едет-дағдыларын  ескеру  керек. 
Соған  байланы сты   берілген  тапсы рм аларды ң  көлем і,
ңиындығы оқуш ыларды қызьтктыратын такы ры птарға
сөйкес таңдалуы керек.
Сездердің  оқулы ңта  ң ай талан у  ж иілігін  ескертудің
мөні
Ғы лы ми  принциптер  негізінде  сүры пталған  сөздер 
оңулы қта  ж үйелі  қай талан ьш   отыруы  керек.  Ғалым- 
өдіскерлердің  п ікірінш е,  сөздердің  ңайталану  ж и ілігі 
оның  қи ы н д ы к  деңгейіне  бай лан ы сты   болуы  қ аж ет. 
Соңғы әдістемелік әдебиеттерде: "ең ңиын сөздердің қай- 
талаяу  ж и ілігі  16-20 рет,  орташ а  қиы нды ңтағы   сөздер 
10-12 рет, қиы н сөздер 8-10 рет, ж еңіл сөздер 5-6 рет, өте 
жеңіл сөздер 3-4 рет” дец көреетілген. Әдіскерлердің ай- 
туы  бойынш а,  сабақта  берілген  ж аң а  сөздер  3-4  сабақ 
қатарымен,  одан кейін де қайталаны п отыруы кер ек .
3.3. Г р а м м а т и к а л ы қ  т а қ ы р ы п т ы  ж и н а қ т а п  оқы ту
ж ү й е л іл іг і
Өзге үлттарға ңазаң тілін оқытуда оқытылатын грамма- 
тикалык  тақырыптарды  жинаңтауда  оның қаж еттілігін 
ескеру  к е р е к .  Г р ам м ати к ал ы ң   м атер и ал   оңы туда  ең
21

қажетті және ж иі кездесетін өрі жеңіл меңгерілетін түлға- 
лардан басталады, яғни оқушылар грамматика курсы бо- 
йынша тілдік құбылыстарды бақылауға, талдауға, салыс- 
тыруға (орыс тілімен),  жүйелеуге,  топтауға,  қорытынды 
жасауға, дөлелдеуге дағдыланады. Грамматикалық мате­
риал оқушылардың қазақш а сөйлей алатын дәрежеге же- 
туіне мүмкіндік  беретіндей деңгейде сұрыпталады,  яғни 
мектеп бітірген оқуш ылар ңазаңш а ауызекі сөзге түсініп, 
өздері ңазақ тілінде көрген-білгенін,  ойын айтып,  оқып, 
ж аза алатын болуы керек. Бастауыш сьшыпта (I-IV) қазақ 
алфавитін, оның ішінде қазақ тілінде ңиын дыбыстардың 
айтылуын,  ж асалу  жолдарын  үйреніп,  сөздік  ңорларын 
байытып, үйренген сөздерін сабаң барысында пайдалануға, 
сөз, сөз  тіркестері, кы сңа сөйлемдерді ңүрастыруға, мүға- 
ліммен ауызекі сөйлесуге дагдыланады.
V 
сыныптан бастап қ азақ  тілінің грам м атикалы қ ерек- 
ш еліктерін меңгеру үш ін, грамматик алы ң ережелер орыс 
тілінде,  тапсырма,  ж атты ғулар қ азақш а беріледі.  Грам- 
м ати к ал ы қ   м атериалды   сұры птауда  ана  т іл ін ің   ерек- 
шелігі ескеріледі. Мысалы: орыс тілінде есім сөзге ж ік тік , 
төуелдік ж алғауы  қосылмайды, қазаң тілінде есім сөздер 
ж іктеледі, төуелденеді (оңуш ымын, оңуш ысың, оңуш ы, 
оңуш ымыз  оқуш ы сы ңдар),  (кітабы м ,  кітабы ң,  кітабы , 
кітабымыз,  кітабыңыз).
Е кінш і тілді оңыту үш ін оқуш ы ны ң ана тіл ін ің  ерек- 
ш елігін есепке алуды ң өзіндік м аңы зы  бар.  Оңушы ана 
тілінен алған білімдерін екінш і тілді үйренуде пайдала- 
на алады.  Көптеген ұңсас грам м атикалы ң тақы ры птар- 
ды  өткенде  теориял ы қ  түсінік  берудің  ң аж еті  ж о қ.  Ол 
уаңы тты  үнемдеуге көмектеседі.  А на тіл ін ің  ерекш елі- 
гіне үнемі тоңталу ңаж ет, мы салы : қ азаң  тілінде род ка- 
тегориясы  ж оқ,  сол  си яқ ты   орыс  тілінде  сы н  есім  мен 
зат есімнің арасындағы байланыс согласование, ал ңазаң 
тілінде  ңабысу болып  келеді:  си н яя  к н и га,  синее  небо, 
синий пидж аг (кок кітап ,  кок аснан,  ко к койлек) т.б.
Грамматиканы оңыту кезінде м үгалім  оңуш ы ны ң ана 
тіліндегі  жөне  қ азақ  тіліндегі  грам м ати калы қ  ерекше-
ліктер пен үқсасты ңтары н ж ақсы  білін,  оны пайдалану 
керек.
22

3.4. 
Қ а за қ  тіл ін  
оқыту бағдарламалары
Оқу бағдарламалары  оқу  жоспарының негізінде  жа-
салады. Ж алпы білім беретін мектептегі оңу пөнінщ  бағ- 
дарлам асы   -   о қуш ы л ар  м ең геруі  тиіс  н е гізгі  б іл ім , 
іскерлік, дағдылардың көлемі белгіленген мемлекеттік
қүж ат;  ~1"' 
■
чі м
-ТШТНЯҒ
Бағдарламаның түрлеріне типтік,  жүмыс,  автор лың, 
оқу бағдарламалары жатады.  Бағдарламаның бөліктері: 
1) пөнді оқудағы маңсат, оқушылардың білім, білік жөне 
дағдыларына қойылатын  негізгі талаптар,  үсынылатын 
оқыту формалары жөне өдістері туралы ж азылған түсінік 
хат;  2) зерделенетін материалдың тақырыбы,  оның маз 
мүны;  3) жекелеген сүрақтарды оңуға керекті шамамен 
берілген уақыт; 4) мазмүнның негізгі бөліктерінің тізім і;.
5) пөнаралық байланысты жүзеге асыруға берілген нүсңау- 
лар;  6) оңу жабдықтарының жөне көрнекі қүралдардың
тізімі;  7) үсынылатын әдебиеттер.
Бағдарламаның қызметі -  мүғалімнің жүмысын үйым- 
дастыру,  оған өдістемелік көмек беру.  Бүл үш ін  багдар- 
ламаға практикалың жүмыстың түрлері,  оқуш ыға бері-
летін нүсңаулар енгізіледі.  Қ азақ тілі пөнінің оңыту маз- 
мүны да бағдарлама арңылы көрсетіледі. Пәнді оңытуға 
не кіретіні аныңталмай,  ж үйелі оқу жүмысы ж үргізілуі 
мүмкін емес. Қазіргі уақы тта I-IV сыныпқа, V-IX сынып- 
қа  арналған  бағдарлам алар  бар.  Б ағд ар л ам а  бірнеш е
бөлімнен түрады:
1.  Түсініктеме.
2.  Білім мазмүны ны ң міндетті деңгейі.
3.  Б азалы қ  білім  м азм үны ны ң  сы ны птар  бойынш а
ж іктелуі.
Оқушылардың білім деңгейінв цойылатын талаптар. 
Оқу орыс тілінде жүретін мектептердегі қазак, тілін оқы- 
тудағы  ерекш еліктер  ескеріле  отырып,  I-IV  сынып  бағ- 
дарламасы мына принциптер негізінде ңүрастырылады :
1)  тақы ры пты қ үстаны м  принципі
2)  жүйелеу  принципі
23

3)  оңуш ы ны ң аыа тілін  негізге  алу  принципі
4)  ф ункционалды қ  принцип
Оқу жоспары бойынша 1*1 V сыныпта ңазаң тіліне 272 
сағат  бөрілөді.  Бастауы ш   сыныпты  бітіргвн  оқуш ы  ша- 
мамен 400 сөз  білуге тырысу керек.  Кітапта ж уан айты- 
латы н  сөздер  ж у ан   өріптерм ен,  ж ің іш к е   а й ты л аты н  
сөздер ж іңіш ке  өріптермен  ж азы лған.  Сонда бала ж уан 
өріптермен ж азы лған сөзді көріп тұрып оны ж уан айтуға, 
ж ің іш ке  өріптермен  ж азы л ған   сөзді  көріп  тұры п  оны 
ж іңіш ке айтуға тырысады жөне сол дыбыстардың айты- 
лу бейнесін көрсетіп отырған жөн.  Бағдарлама орыс тілді 
мектептердегі  ңазаң  тілі  мемлөквттік  білім   стандарты  
негізінде  ж асалады ,  сондай-ақ,  Қ азақстан  Республика- 
сының  "Тіл  туралы "  заңы н  өдіснамалы ң  басш ы лы ңқа 
алады.  А талған  стандартқа сөйкес  бағдарламаның  маз- 
мүндық  бағыттары  мы надай  м аксаттарға  бағдарланы п
қүры лады :  Бастауы ш   сы ны пта  (I-IV)  ң азақ   алф авитін, 
оның ішінде ңазаң тілінде қиы н дыбыстардың айтылуын, 
жасалу жолдарын үйрету, сөздік қорларын байыту, үйрен- 
ген сөздерін сабақ барысында пайдалану, сөз, сөз тіркес- 
терін,  ңы сңа  сөйлемдерді  қүрасты ры п   дүры с  оңу,  мү- 
ғалімнің сүраіы на ж ау ап бере білуге үйрету. Бағдар л ама 
бойынша I сыныпты бітірген бала —  60-70, II сыныпта — 
70-80, III сыныпта -  80-90, IV сыныпта -  90-100 сөз біліп, 
сол сөздермен ауы зекі сөйлесе білу керек.
1. Тіл дамыту: ты ңдау, сөйлеу, оқу, ж азу
2. Фонетика: дыбыстардың ж уан ж әне ж іщ ш к е  болып 
үндесуі.  Қ азақ тілін ің  қиы н дыбыстарын дүрыс  айтуға 
дағдыландыру жөне сөз іш індегі ж уан, ж ің іш к е дыбыс- 
тарды түсінетіндей етіп үйрету.
3.  И нтонацияны   дүрыс  қою (бүйрың  ретінде,  хабар- 
лы  жөне сүраулы)
4. Қиын дыбыстардың ж үйесі жөне дыбыстардың жа- 
зылуы немесе таңбалары .
5. Л ексика:  оқуш ы ларды ң 4 ж ы л  іш інде 400-ге ж уы ң 
қазақш а сөздерді меңгеруі.  Сөздер эксперименттік-ста- 
тистикалы қ  ж олмен  таңдалған.  Олар  сы ны п  бойы нш а 
былай ж іктелген: I сы ны пта 60-70 сөз, II сы ны пта 70-80
24

сөз,  III  сыныпта 80-100,  IV  сыныпта  100-120 сөз,  өрбір 
сабаңта орта шамамвн алғанда 2*3 сөздің мвңгврілуі жөне
о л ардың морфо логия лы қ нүсқалары  қарасты ры  лған .
I 
сыныпта сабақтар  тек  қана  оқу  арқы лы   берілмей, 
мүғалім мен оқуш ы диалогы арқы лы  да өтеді, баскаш а 
айтқанда,  мүғалім  сабақ үстінде  қ азақш а сүрақ-ж ауап 
аркылы сөйлетеді, үй тапырмасы берілмейді, келесі күні 
тексерілмейді,  осыған орай баға да қойылмайды,  ж азу 
дан ж атты ғулар да берілмейді;  сөз күрау кеспе өріптер 
арңылы жасалады. Осы берілген ш аралар сабакта бала- 
лардан, үйде ата-аналардан психологиялык күш  түсірмеу-
ге  көмектеседі.
V-IX сы ны пқа арналған бағдарлама мынадай мақсат-
тарға бағдарланып қүрылды:
1. Қ азак тілінде сөйлеу білік-дағдыларын қалыптас- 
тыру,  яғни  тілдік  қары м -қаты насты ң  қы зм етін  меңге
ру;
2. Тілдік білім жүйесін танып білу, яғни тілдщ  фонети-
калың,  лексикалық,  морфологиялық,  синтаксистік, сти-
листикалық ерекшеліктерін танып білу;
3. Танымдың б іл ік тіл ік , яғни қазак халқы ны ң мате- 
риалды қ, рухани жөне тарихи-мөдени байлығын тіл ар­
к ы л ы   тан ы ту .  Б а ғд а р л а м а н ы ң   м ақ саты   -   оқу  орыс 
тілінде  ж үргізілетін  мектеп  оқуш ы лары ны ң бастауыш 
мектепте алған білімін ж алғасты ры п,  V-IX сынып  ара- 
сындағы білім мазмүнын  "қорш аған  орта  тақырыпта- 
ры  арқы лы  теориялы ң  ж үйелеу,  сөздік  қорын  байыту. 
"Менің Республикам” тақырыбы бойынш а өлкетану ма- 
териалдары негізінде оқуш ы ларды ң ой-өрістерін дамы- 
ту, ғы лы ми, публицистикалы қ стиль ерекш еліктерімен 
таныстыру,  грам м атикалы қ  білімдерін  тереңдету  (VII-
VIII сынып).  Осы тақы ры п негізінде оқуш ы лар К азак- 
стан  мемлекетінің теориялы қ  гүтастығын,  этномөдени 
бірлігін,  төуелеіздігін,  К онституциясы   мен  Заңдары н 
ңұрмөттвугө,  оның  материалды қ  жөне  мөдени"рухани, 
әдеби  қүн ды лы қтары н ,  географ иясы н,  түрғыы  халы қ- 
тарының этномөдеыиетіы  тануға тырысады  жөне  қазақ 
тілін меңгеруі мақсат етіледі-  М ысалы, IX сыныпта  Ел-
25

тану" тақы ры бы  бойынш а біртүтас білім қалы птасты ру, 
халы қ үғы мы нан м ағлүм ат беру, грам м атикалы ң білімді 
к үрделендіру,  тілдік  қары м -қаты насты ң,  этномөдениет
біліктерін артты ру.
Осы  тақы ры п   бойы нш а  оқуш ы лар  ң азақ  халңы ны ң
ізгі ңасиеттерін,  ңүнды лы ңтары н,  салт-дәстүрін өдебиет
пен  м әдениет,  тар и х   м атер и ал д ар ы   негізінде  оқиты н
болады. Қ азақ мәдениеті мен өдебиеті V-IX сыныптарда
тақы ры п ты қ  блоктарға  орай  тіл д ік  түтасты қты   қарас-
ты руш ы   қү р ал   ретінде  негізгі  өзек  болып  беріліп  оты-
р ы л а д ы .  Б а р л ы қ   м ө т ін д е р д ің ,  су р е тте р д ің ,  т.б .  оқу
қүралдары ны ң адам герш ілік-эстетикалы ң мазмүны  мен 
Қ азаңстан патриотизм  рухы   негізгі курсты ң байланыс- 
ты руш ы  ж елісі болып табылады. Осы мақсаттарды жүзе- 
ге асы руда ңойы латы н міндеттер:
— ж ек е  тү р м ы ста,  өлеум еттік  ортада  ң азаң   тілінде 
қары м -ңаты насңа үйрену;
— ң азақ тілінде мәдени-ресми ңаты насңа дайы нды қ;
— өз бетінше белсенді тіл үйрену ңабілетіне баулу, оны
артты ру; 
j 
'
-  ңазаң тілінде айты лған сөйлемді талдай білу, үғыну, 
түсіну (оңығанды, жазғанды), өз бетімен айта білу, сөйлесе 
білу,  (диалог) ауы зш а жөне жазбгіша сойлеу (монолог), 
дүрыс оқу, дүрыс ж а зу , дүрыс айту дағдыларын меңгеру;
-  оңу мәтіндерін аударм асы з түсінуте үм ты лу;
-   қ а за ң   тіл ін д е  ж ар н а м ал а р ,  іс-ң ағазд ары ,  көркем  
әдебиет туы нды лары н оқы п түсіну,
-   сөздік  қоры н  м олайтуда  аударм а  ж әне  түсіндірме
сөздіктерін пайдалана алу;
— қ азақ ш а ойлауға,  қ азаң ш а сөйлеу ж елісіне, қазаң- 
ш а сөйлеу әуезділігіне ж ету, үлгісіз,  ж етексіз, өз бетін- 
ше сөйлеуге, ж азуға,  оқы п айтуға дағды лану;
— сөйлеу тіл і, корнем ш ы ғарм а тіл і, ресми тіл , публи- 
ц и сти калы қ жөне ғы лы м и тілдердің қолданы лу ж ағдай-
лары н айы ра білу;
-  дыбыс,  сөз  олардың м ағы налары ,  сөздердің сөйлем 
қүрылуындағы түлғалы өзгерістері мен сөз жасамдар, ж ай 
сөйлем,  қүрамалс  сөйлем,  емлелік  ж әне  тыныс  белгілік
26

сигшття
н  
j шЫ^-|ДиИВИВШ>
казақ тілі этикетын түсіяу, оиы  қолд
а і
У »
- тарбиелік  міндеггерді  шешуге  үмтылу; 
танымдық мазмгүнын.  мөнін ж үж ге аеырып отыру;
аударма жасау длғдыларын  меңгеру.
V  IX сынып бағдарламасы жоғарыда аталып корсетіл- 
ген  мақсаттар мон міндеттерді жүзеге асыруда твменде* 
гідей  ұстаньшдарга  сүйенеді:
1.  Л ексикалы қ  минимумды  такы ры п ты к  түрғыдан
сүрыптап  үсыяу.
2.  Тілдік материалды оның аткаратын қыаметі түргы-
сынам  тацдагі.  ж іктеп ,  ігакі  сабақтасты қң а  ж үйелеп
б*ру;
3.  Дидактикалык үстаным: оқу материалдарын қ а ра­
па йым тілдік  қүбылыстардан  күрделіге  қарай ,  дарадан 
жалпыга,  жекеден түтасңа,  нақтыдан  дерексізге  қарай, 
сондай-ақ дидукциялық бағытта 
күру. 
ж алпы ға түсінікті 
ету  маңсатында  мөтіндерді  ықш амдау,  өзгерту,  түрлен* 
діру,  екшеп сүрыптау. 
4.  ГІсихологиялық  үстанымдар:  оқуш ы ларды ң  жас 
ерешеліктеріне, ойлау ерекшелігіне, мотивтері мен қызы- 
гушылықтарына, есте сақтауға негіздеу, дамыта оқудың 
жеке түлгаға бағдарлану мүратын ескеру.
5.  П әнаралы қ  байланыс  үстаны мдар:  орыс  тілім ен 
салыстыра ойлауды, сөйлеуді пайдалану, тарих, геогра­
фия, әдебиет, көркемөнер, т.б.  пөндермен тиімді байла-
ныстыруды  жүзеге асыру.
6.  Төрбиелік үстаныімдар: Қ азақстан Республикасын, 
халықтар бірлігін этномөдени этик асын, ізгілікті рухын 
сезіну,  оларға өзінің ңатыстъщ жөне қаты настьщ  мәде- 
ниетін баулу.
7.  Танымдық  үстанымдар:  ңоршаған орта,  қоршаган 
дүние, Қазақстан географиясы, тарихы, мәдениеті, өдебие- 
ті,  казак халқының салт-дөстүрлері,  тағы баска ізгілікті 
қүндылыңтар  мен  қасиеттерді  таныту  түрғысынан білім 
мазмүнын  күру,  оқу процесін  ясүргізуді  жобалау.  Қазақ
тілініқ ірі блоктар бойынша оқытылуы оқуш ылар сана-се-
27

зіміндө оңу материалдарыньщ тіл мвн дүнив түтастығын- 
да қабылдаыуын қамтамасыз ету үш ін ойластырылған. 
М үның өзі білімді ж ү и ел ік  ңабы лдау, таны п білу па*
радиограммасына ж ақы ндаиды . Ол өрі қазаң тілін басқа 
пөндермен байланы стыра оқы ту м үм кіндігін кеңейтеді.
3.5. 
Білім мазмүнының міндетті деңгеиі 
Білім мазмүнының қ  үрамы м ы на 
кесте де көрсетілген:
Қ ар ы м -қаты н ас  біліктілігі
- 1 r______
Тілдік
-  -  ....... 
▼
Танымдық
біліктілік
біліктілік
Н еп згі  саты
Негізгі  сатыда  сөйлеу  өрекетінің барлы қ  түрлерінің 
(түсіну, оңу, ж азу, сөйлеу) білік пен дағды лары  ңалып- 
тасады, оңуш ылар қазаң  тіл ін ің  негізгі емле ережелері- 
мен танысады. Септік, көп тік, төуелдік, ж ік т ік  жалғау- 
ларды,  етістіктің болымсыз ж үрн аң тары  мен сүраулың 
шылауларды меңгереді. Ж а й  ж өне ңүрм алас сөйлем син­
т а к с и с т  игереді.  Осы кезеңде оқуш ы лар тілдің ңарым- 
қатынас ңүралы ретіндегі м әнін үғы нады ,  оның ішінде 
ресми  ңары м -қаты настарға аса  мөн  беріледі,  мөтінмен 
жүмыс  істеудің  білік,  дағды лары   ңалы птасады   (мөтін 
мазмүнына көңіл бөлу, мөтін бойы нш а ж оспар қүру кон­
спект, реферат, ш ы ғарм а ж азу , ү л гі бойы нш а өз мөтінін 
ңүрастыру) 
*  „
Сейлеу әрекеті 
,'.f
  ' 
-
Н егізгі  мектепті  бітірген  оңуш ы   сөйлеу,  ж азу ,  оқу, 
тыңдау сияқты  сейлеу өрекетінің түрлерін ж ете меңге- 
руі  тиіс.  Сөйлеу  әрекетіне  оқу,  түсініп  ты ңдау,  сөйлеу 
түрлері (монолог, диалог), ж азу  ж атады .
28

иқу:
-  таныс емес сөздердің мағынасын, сөз қүрамын сөздік
арңылы аньщтау;
-  грамматикалык түлғаларды айы ра бхлу;
-  сөз тіркесін сөйлем іш інен айы ра білу, т.б.
Түсініп тывдау:
-  мөтіннен сөз,  сөз тіркестерін айы ра білу;
-  мөтіннің аты бойынша тақырыбын түсіну, оның маз-
мүнын бірнеше сөз арңылы үғыну, т.б.
Сөйлеу түрлері:
Монолог:
-  таңырып бойынша өз ойын айту;
-  шағын таңырып бойынша өз ойын айту;
-  шағын таңырып бойынша өз ойын ж еткізу;
-  кім, не туралы, кімге, не үш ін ж азған? -  деген сүрақ- 
тар арңылы мөтінді бағалау жөне т.б.
Диалог:
-  сөйлеушіні тез түсіне білу;
-  берілген сүраңтарға ж ауан бере білу, т.б.
Ж азу:
-  естіген,  оқыған мөтінді ж азбаш а мазмүндау;
~ сөйлемдерді мазмүнына байланысты топтастыру, т.б.
Т іл д ік   м а т ер и а л
Тіл туралы  ж алпы  мәлімет
Қазаң тілі -  Қазақстан Республикасының мемлекеттік 
тілі, республикада түратын бар хальщтардың қатынас тигі. 
Фонетика жөне  орфоэпия.  Дауысты  жөне  дауыссыз  ды- 
быстар. Үндестік зады . Л ексика жөне фразеология. Сөз -  
тілдің ең негізгі бөлшегі, бір жөне көп мағыналы создер. 
Сөздердің тура жөне ауыспалы магынасы.  Синоним,  ан­
тоним,  омонимдер.  Олардың  м ән-м ағы насы ,  қы зм еті, 
пайдаланы луы . Сөздіктің түрлері. Сөз қүрамы. Сөзжасам. 
Түбір жөне ңосымша (ж үрнақ, ж алғау).
Грамматика
Сөздің лексикалық жөне грамматикалың мағынасы. Сөз
таптары.  Зат есім,  сан  есім,  сын  есім.  Есімдік,  көмекш і
29

есім.Сөз тарапының түрленуі: көптелу, төуелдену, жікте- 
лу, септелу. Етістік. ПІаң, рай категориялары. Болымсыз 
түрі. "Емес, жсщ" сөздері. Синтаксис. Сөздердің баиланы- 
су түрлері.  Сөйлем.  Хабарлы, сүраулы,  лепті сөйлемдер. 
Сөйлемдегі сөз төртібі. Графика жөне орфография.  Қазақ
алфавиті. 
Ц   |  I  
Щ
 
;
Л ексикология.  Синоним,  антоним ,  омоним  сөздері.
Орыс  тіліндегі  тю ркизмдер.
Ф разеология.  Тіл  мәдениеті.  М әтін.  М әтін  мазмүны
бойынша жоспар. 
м; •. 
tt
 Jjr і ?
А уы зш а  немесе  ж азб аш а  ж үм ы с  түрлері:  суреттеу, 
баяндау,толғану. 
лй
  ■»  .» 
I  ' -ь 
г;  ММЙНЙр
Өлкетану,  елтану.  Қ азақ  халң ы   ж ай л ы   дүниетаны м 
дамытатын, түрмысынан мәлімет беретін материал.
Б а за л ы ң   білім   м а зм ц н ы н ы ң  
сы ны пт ар  бойы нш а  ж цкт елуі
I, 
II, III, IV сыныптарда аптасы на 3-4 сағат, барлыгы -  
102  сағат.  V сы ны пта аптасы на  5  сағат,  барлы гы  — 170 
сагат. 
•  fMNfi  Н I  
''
 
V'
Қ ары м -қаты насты қ ж әне таны м ды қ тақы ры птар: 
Қорш аған орта.
-  Мектеп.  Сынып.  Б ілім .
-  М ен, менің достары м . Үй іш і. Ж олдаеы мен ңарым- 
ңатынас ж асау т іл і.
-  Адам.
-  Ж ы л мезгілдері.  У аңыт.
I  
Біз  ауылда,  қалада түрам ы з.  Табигат.  А уы л,  дала 
көріністері, орналасңан ж ері, табигаты , ауа райы , азы қ- 
түлік. 
” 
‘
-  Елтану. Үлттың балалар ойы ндары .
Лексика.  250-300  жгща  сөз  меңгеріп,  белсенді  сөздік 
ңорын қалыптастыру. Қоршаған орта таңырьпггарындагы 
лексиканы қамту.  Синоним,  антоним,  омоним.  А уы зекі 
сөйлеу стилін меңгеру. Араб, орыс тіліне енген сөздер.
Фонетика лы ң үғымдарды қ а й та л ау . Д ауы сты , дауыс- 
сыз дыбыстар, олардың түрлері, айты лу ерекш еліктері.
30

жүктеу/скачать 11,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: