График а алматы "Білім" 2012

163
негізінен шойын немесе тас жолдардың топырақ қазбалары мен үйінділерінің 
шекараларын анықтау есебін шешуде көп қолданылады. Шойын немесе тас 
жолдардың құлама бетін анықтау үшін, жолдың ені мен көлбеулігі беріледі. 
Осы екі өлшемдер өзара қиылысып, нүктелер тізбегін құрайды. Табылған осы 
нүктелерді дөңгелекті тік орналасқан конустардың төбесі ретінде қарастырып, 
ен аралықтары өзара тең концентрлі (шоғырланған) шеңберлерін жүргіземіз. 
Егер осы жүргізілген концентрлі шеңберлердің аттас шеңберлеріне жанама 
сызық жүргізсек, онда мұндай жолмен табылған бетті құлама бет дейді 
(155-сурет).
Көлденең  П
0
  проекция жазықтығымен бір бұрышты сақтап, түзу жасалушы 
өзара жылжуы мен қисық бағытталушы барлық нүктелерінен өтетін бет 
 
біркелкі құлама бет  деп аталады. 
0
П
B
A
C
0
C
0
B
0
A
1
 0 1 2
4
C
0
C
0
B
3
B
0
A
0
П
2
A

164
§ 10.3 Топографиялық бет.
Топографиялық бет деп жер бетінің тау қыртыстарының (төбелер мен 
жоталардың ең үлкен биік нүктелерінің, шұңқырлар мен ойықтардың ең 
төменгі нүктелерінің) шекарасын, кей-бір су өтетін немесе өткізетін жер 
қыртыстарының көлденең  П
0
  проекция жазықтығындағы сандық белгілері 
бар проекциясын (кескінін) айтады (156-сурет). 
Кейде топографиялық бетті жер беті деп те атайды, себебі топография 
ежелгі гректің жергілікті жерді жазу деген сөзінен шыққан. Бұл топографиялық 
бет горизонталь қисық сызықтарымен беріледі. Топографиялық беттің 
горизонталы деп сол беттің сандық белгілері бірдей болатын нүктелердің 
жиынтығын айтамыз (156-сурет). Бұл топографиялық бетті жер бетіне 
параллель жазықтықпен қиып тастаған деген мағынаны береді. Қиюшы 
жазықтардың арақашықтығын бір, бес немесе он метр сайын алады. 
0
П
1
 0 1 2
22
21
22
23
21
20
20
23
22
21
20
19
18 17
18 19
20
21
22
21
19
22
22
21
21
20
21
22
17

165
Горизонталь сызығы жіңішке тұтас сызықпен беріледі. Əр бес горизонталь 
сызық сайын горизонталь тұтас қалыңдатып қойылады.
10.3.1 Топографиялық беттің жазықтықпен қиылысуы
Жазықтық пен топографиялық беттің қиылысу сызығын анықтау есептері 
құрылыс сызбаларында, құрылыста ғимараттар салу кезінде құрылыс 
алаңдарын дайындау жəне қазынды мен үйінді жер жұмыстарын анықтауда 
қолданылады. 
Мұндай есептерді шешу үшін, мысал ретінде жалпы жағдайда орналасқан 
көлбеулік масштабы арқылы берілген жазықтық пен топографиялық бетті 
аламыз (157-сурет). Жалпы жағдайда орналасқан жазықтықтың ен аралығын 
0
П
1
 0 1 2
23
22
24
25
26
22
21
20
19
18
17
18 19 20
21
22
27
27
26
24
23
22
17
17
18
19
20
21
22
23
i
D
25
22
A
23
B
24
C
25
D
26
E
27
F
анықтап, бөлінген бөліктерден жазықтық сызықтарға перпендикуляр сəулелер 
жүргіземіз. Жазықтық бөліктерінен жүргізілген сəулелер топографиялық 
беттің аттас горизонталь сызықтарын  А
0
, В
1
, С
2
, D
3
, E жəне  F
7
  нүктелерінде 
қиып өтеді. Табылған нүктелерді өзара қосатын болсақ, жазықтық пен беттің 
қиылысу сызығын табамыз.  
Осы тақырыпқа мысал ретінде тереңдігі 14 метр болатын құрылыс 
алаңының топографиялық бетпен қиылысу сызығын анықтайық (158-сурет). 

166
Құрылыс алаңы сызбада АВСD төртбұрышы арқылы берілген. Осы 
төртбұрыштың төрт жағына перпендикуляр  Q
i
, P
i
, R
i
  жəне  T
i
  жазықтарын 
сызып қоямыз. Шұңқырдың көлбеулігін ағылшынның  i
қ
  кіші əрпімен 
белгілейміз. Бұл көлбеулік  i
қ
=1-ге болады. Сондықтан жазықтықтардың ен 
аралықтары да бірге тең болады. 
АВСD төртбұрышы арқылы берілген құрылыс алаңының бұрыштарынан 
биссектриса (қоңыр сызық) сызып қоямыз. Перпендикуляр  Q
i
, P
i
, R
i
  жəне  T
i
  
жазықтықтарынан бөлінген ен аралықтар арқылы горизонтальдар жүргіземіз. 
Бұл жүргізілген горизонталь топографиялық беттің аттас горизонтальдарымен 
қиылысып, шұңқыр мен қиылысу сызығын (қызыл сызық) береді. 
17
00
.
14
18
19
20
20
21
21
16
15
0
П
15
16
17
19
18
1
 0 1 2
14
A
14
B
14
C
14
D
15
16
17
18
18
17
16
15
15
16
17
18
18
16
17
15
i
P
i
Q
i
R
15
E
16
F
17
G
18
H
16
I
17
J
18
K

167
1.  Беттер дегеніміз не?
2.  Айналмалы беттері дегеніміз не?
3.  Айналу конус беті дегеніміз не?
4.  Айналу тік конус беті дегеніміз не?
5.  Айналу қиғаш конус беті дегеніміз не?
6.  Айналу цилиндр беті дегеніміз не?
7.  Айналу тік цилиндр беті дегеніміз не?
8.  Айналу қиғаш цилиндр беті дегеніміз не?
9.  Бұрама беттер дегеніміз не?
10.  Топографиялық беттер дегеніміз не?
11.  Топографиялық беттердің горизонтальдары дегеніміз не?
12. Топографиялық беттің жазықтықпен қиылысуын қалай анықтауға 
болады?
Ба ылау 
с ра тары
Жатты у есептері
1.  Биіктігі 50 мм болатын тікбұрышты дөңгелек конустың фронталь жəне 
горизонталь проекциясын салып көрсетіңіз.
2.  Биіктігі 62 мм болатын тікбұрышты дөңгелек цилиндрдің, конустың 
фронталь жəне горизонталь проекциясын салып көрсетіңіз.
3.   Биіктігі 40 мм, ал R 30 болатын қиғашбұрышты дөңгелек конустың 
фронталь жəне горизонталь проекциясын салып көрсетіңіз.

168
4.  б Биіктігі 40 мм, ал R 20 болатын қиғаш бұрышты дөңгелек цилиндрдің 
фронталь жəне горизонталь проекциясын 
салып көрсетіңіз.
5. Тікбұрышты 
дөңгелек 
конустың 
бетіндегі  А жəне В  нүктесінің жетіспей 
тұрған  проекциясын салып көрсетіңіз 
(1-сурет).
6. Тікбұрышты 
дөңгелек 
конустың 
фронталь проекцияланушы  Р  жазық-
тығымен  қиылысу сызығын анықтаңыз 
(2-сурет).
7.   Биіктігі 50 мм болатын қиғаш 
бұрышты дөңгелек конустың бетіндегі  А  
нүктесінің фронталь жəне горизонталь 
проекциясын салып көрсетіңіз.
8. Тікбұрышты 
дөңгелек 
конустың 
жалпы жағдайда орналасқан  Р  жазық-
тығымен қиылысу сызығын салып 
көрсетіңіз (3-сурет).
9. Тікбұрышты 
дөңгелек 
конустың 
жалпы жағдайда орналасқан  АВ түзуімен қиылысу сызығын салып көрсетіңіз 
(4-сурет).
x
2
П
1
П
сурет

1
2
А
1
В
x
2
П
1
П
2
5
1
5
сурет

2
x
1
П
2
П
сурет

3
2
Р
1
Р

169
2
A
1
A
2
B
1
B
х
2
П
1
П
сурет

4
1
A
2
A
2
B
1
B
сурет

5
10.   Қиғашбұрышты дөңгелек конустың жалпы жағдайда орналасқан  АВ 
түзуімен қиылысу сызығын салып көрсетіңіз (5-сурет).
11.  Тікбұрышты дөңгелек конустың айналу беті мен қиылысу сызығын 
концентрлік (шоғырлас) шеңберлер тəсілімен салып көрсетіңіз (6-сурет).
сурет

6
сурет

7

170
12. Тікбұрышты дөңгелек цилиндр мен сфераның қиылысу сызығын 
қиюшы жазықтықтар тəсілімен салып көрсетіңіз (7-сурет).
13. 
Топографиялық бет пен көлбеу масштабы арқылы берілген 
жазықтықтың қиылысу сызығын салып көрсетіңіз (8-сурет).
14. Топографиялық бет пен үшбұрыш арқылы берілген жазықтықтың 
қиылысу сызығын салып көрсетіңіз (9-сурет).
0
П
23
22
24
25
26
22
21
20
19
18
18
19
20
27
27
26
24
18
19
20
21
22
i
D
25
0
П
23
22
24
25
26
22
21
20 19
18
18
19
20
27
27
26
24
18
А
25
23
В
20
С

171
Өндірісте жəне күнделікті өмірде жұмсақ қаңылтыр темірлерден əртүрлі 
техникалық пішімдерді жасағанда, алдымен сол нəрселердің алдын ала 
жазбалары жасалынады. Беттердің жазбасы дегеніміз - беттің барлық бетін 
бір жазықтыққа беттестірген көрінісі. Кей жағдайда беттердің жазбасын бір 
жазықтыққа беттестіру мүмкін болмайды, онда бұл жағдайда беттің бетін 
кесуге тура келеді. Беттердің əртүрлі болуларына байланысты жазбалар 
жазылатын жəне жазылмайтын болып екіге бөлінеді.
Жазылатын беттердің үш қасиеті болады:
- 
жазылатын беттің бетіндегі кесінді ұзындығы мен жазбадағы кесінді 
ұзындығы өзара тең;
- 
жазылатын  беттің  бетіндегі қиылысып жатқан сызықтардың арасын-
дағы бұрыш пен жазбадағы қиылысып жатқан сызықтардың арасындағы 
бұрыш өзара тең;
- 
жазылатын беттің бетінің ауданы мен жазбадағы беттің ауданы өзара 
тең.
Көпжақты беттердің дұрыс жəне жай көпжақты түрлерінің барлығы жазы-
латын беттерге жатады. Ал, айналу беттерінің ішіндегі сызықтық беттері 
жазылатын беттерге жатады. 
§ 11.1 Жазылатын беттер
11.1.1 Көпжақты беттердің жазбалары. Призманың жазбасы
Көпжақты беттер тақырыбында айтып кеткендей, призмалар орна-
ласуларына байланысты тікбұрышты жəне қиғаш (көлбеу) бұрышты болып 
келеді. Алдымен тікбұрышты призманың жазбасына мысал қарастырайық 
(159-сурет).
Тікбұрышты призманың жазбасын жазу үшін, призманың биіктігін өлшеп 
алып, параллель сызық жүргіземіз. Призма табандары горизонталь проекция 
жазықтығына параллель орналасқандықтан, олардың горизонталь проекция 
ХІ-тарау
БЕТТЕРДІ  ЖАЗБАЛАРЫ

172
жазықтығындағы проекциясы нақты шамасымен кескінделеді. Призма 
табандарының қырларын өлшеп алып, жүргізілген параллель сызықтарға 
өлшеп саламыз. Біздің мысалда олар   –  АС, СВ  жəне  ВА  қырлары. 
Егер осы табылған қырларды өзара қосып, екі параллель сызықтың екі 
жағына екі табанын сызатын болсақ, онда біз тік үшжақты призманың жазық 
бір жазықтықтағы толық жазбасын табамыз. 
Келесі 160-суретте қиғашбұрышты үшжақты призманың толық жазбасы 
көрсетілген. Бұл мысалда жоғарыда көрсетілген мысал сияқты қиғашбұрыш-
ты үшжақты призманың табандары горизонталь проекция жазықтығына 
параллель орналасқан, яғни үшжақты призманың горизонталь проекция 
жазықтығындағы проекциясы нақты шамамен кескінделген деген мағынаны 
береді. Призма қиғашбұрышты болғаннан соң, қиғаш призманың фронталь 
жəне горизонталь проекция жазықтығындағы қырлары нақты шамасымен 
кескінделмейді. Сондықтан қиғаш үшжақты призма қырларының нақты 
шамасын анықтау қажет. Призма қырларының нақты шамасын жоғарыда 
қарастырған сызбаны түрлендіру тарауындағы барлық əдістерді қолданып 
табуға болады. Біздің мысалымыз үшін, призма қырларының нақты шамасын 
проекция жазықтықтарын алмастыру əдісін қолдану арқылы анықтадық. 
Призма қырлары өзара параллель болғандықтан, осы қырларға жаңа 
жазықтықты параллель етіп аламыз. Бұл жаңа төртінші  П
4
  жазықтығында 
призма қырлары нақты шамасымен проекцияланады. Жоғарғы мысалдағы-
1
1
C
C
 
1
1
A
A
 
1
1
B
B
 
159-
сурет
2
B
2
С
2
А
2
B
2
А
2
С
А
А
А
А
В
А
А
В
С
С

173
дай, призма биіктігін өлшеп, параллель сызық жүргізе алмаймыз, сондықтан 
жаңа жазықтықтағы призма қырларына перпендикуляр болатын кез келген 
жерден түзу жүргіземіз. Біздің мысалда  АА  қырынан өтетін қызыл сызықпен 
сызылған сызық.  
Егер барлық қырларды призма табанының қырларымен өзара қоссақ жəне 
призманың екі табанын сызатын болсақ, онда біз қиғашбұрышты үшжақты 
призманың жазық бір жазықтықтағы толық жазбасын табамыз. 
Ескерту, тік үшжақты призманың толық жазбасын салғанда призманың 
бүгілетін қырларын қос нүктелі үзілме сызықпен сызады. 
1
C
/
1
A
1
B
160-
сурет
1
A
/
1
B
/
1
C
1
П
2
П
/
2
А
2
B
2
C
/
2
С
/
2
В
2
A
4
П
1
х
/
4
А
/
4
C
/
4
В
4
C
4
А
4
В
C
А
В
В
C
А
А
А
А
А
1
П
11. 1.2. Пирамиданың жазбасы
Көпжақты беттер қатарына пирамида кіретінін білесіздер. Олар да 
 
призмалар сияқты орналасуларына байланысты тікбұрышты жəне қиғаш 
(көлбеу) бұрышты болып келеді. Мысал ретінде тікбұрышты үшжақты 
пирамиданың жазбасын қарастырайық (161-сурет).

174
Үшжақты тікбұрышты пирамиданың жазбасын жазу үшін, пирамиданың 
қырларының биіктігін (нақты шамасын) тауып алуымыз қажет. Ол үшін 
жоғарыда қарастырған сызбаны түрлендіру тарауындағы барлық əдістерді 
қолданып табуға болады, бірақ біздің мысалымызда  қырлардың  нақты 
шамасын бір нүкте бойында айналдыру əдісін қолданып анықтаймыз. 
Пирамиданың горизонталь проекция жазықтығындағы  S
1
A
1
    жəне    S
1
C
1
  
қырларын  S
1
  төбесі арқылы, ал  S
1
B
1
  қырын  В
1
  нүктесінде айландырып,  
х  осіне параллель етіп қоямыз. Байланыс сызығының көмегімен фронталь 
проекция жазықтығына көтеріп, пирамида қырларының нақты шамасын 
табамыз. 
Егер барлық пирамиданың қырларының нақты шамасы мен пирамида 
табанының қырларын өзара қоссақ жəне пирамида табанын сызатын болсақ, 
онда біз үшжақты тікбұрышты пирамиданың жазық бір жазықтықтағы толық 
жазбасын табамыз. 
11.2 Айналу беттердің жазбалары
Кез келген сызықтың тұрақты бір ось бойымен айналуынан құралған 
бетті айналу беттері деп айтады. Айналу бет болғандықтан, оның параллелі 
1
A
161-
сурет
1
C
1
B
1
П
2
П
2
В
2
А
2
S
1
S
1
S
B
С
B
B
А
S
2
С

175
жəне меридианы болады. Сызықтардың айналу осіне жəне орналасуларына 
байланысты айналмалы беттер конус, цилиндр, сфера (шар) жəне т.с.с. 
болып бөлінеді. Енді осы беттердің ішіндегі көп тараған түрі –  тікбұрышты 
дөңгелекті конус пен цилиндрді қарастырайық. 
11.2.1 Конустың жазбасы
Конустың жазбасын салу үшін, тікбұрышты дөңгелекті конустың толық 
жазбасына мысал қарастырайық (162-сурет).
Кез келген жерден  S  нүктесін алып, конустың жасалушысы ұзындығы  L  
болатын екі сызықтан тұратын  α  бұрышты доғал бұрыш тұрғызамыз. Бұл 
доғал бұрыштан радиусы  L  болатын шеңбер доғасын жүргіземіз. Осы доғаға 
жанап, конус табанын сызып қоямыз. Жазық бір жазықтықтағы осындай 
жолмен сызылған сызбаны тікбұрышты дөңгелекті конустың толық жазбасы 
дейді. 
1
П
1
1
i
S
 
2
S
2
i
2
П
L
R
R
D
L
180
 
D
L
S

176
11.2.2 Цилиндрдің жазбасы
Тікбұрышты дөңгелекті цилиндрдің толық жазбасын салу үшін мысал 
қарастырайық (163-сурет).
Цилиндрдің толық жазбасын салу үшін тікбұрышты дөңгелек   табанының 
диаметрін  π  көбейтіп, цилиндрдің ұзындығын табамыз. Осы табылған 
ұзындық пен арақашықтықтары  h  (цилиндр биіктігі) болатын екі параллель 
сызық жүргіземіз. Енді осы сызылған сызықтарға цилиндрдің үстіңгі жəне 
төменгі табандарын жанап өтетіндей етіп жүргізіп қоямыз. Міне, осындай 
жолмен сызылған сызба түрін тікбұрышты дөңгелек цилиндрдің жазық бір 
жазықтықтағы толық жазбасы дейміз. 
1
П
1
O
1
i
2
П
2
i
1
O
1
i
1
O
1
i
R
l
S
2
 
h
h
R
§ 11.2 Жазылмайтын беттер
Өмірде, күнделікті  жұмыс  барысында  жəне өндірісте əртүрлі техникалық 
пішімдерді жасағанда, сол нəрселердің алдын ала жазбалары жасалынады. 
Кей жағдайларда тегіс бір жазықтық бетінде жазылмайтын денелер немесе 

177
геометриялық кеңістік беттері кездесіп қалады. Осындай жағдайларда жуық 
шамамен беттің жазбасын жазуға тура келеді. Сондықтан өмірде кездесетін 
беттердің барлығы түгелдей жазылады деген сөз. Осы жазылмайтын беттердің 
көп тараған түрі сфера болғандықтан, сфераның жуық жазбасына мысал 
қарастырайық (164-сурет).
Көбіне айналу беттерінің жуық жазбалары көмекші конус немесе көмекші 
цилиндр əдісімен шешіледі. Ал, сфераның жуық жазбасын көмекші цилиндр 
əдісімен шешу қолайлы. Вертикальді жазықтықтардың көмегімен сфера 
ортасы арқылы тең он екі бөлікке бөлеміз. Енді əр бөлікті цилиндр ретінде 
қарап, сфераның үстін сегіз бөлікке бөлеміз. Сфераның ортасын шеңбердің 
жазбасы тəріздес етіп жазамыз да, бөлінген он екі бөлікті суреттегідей етіп 
салып қоямыз. Бөліктегі сызылған горизонталь (қызыл) сызықтар жуық 
шамамен нақты шамасымен жүргізілген сызықтар.
1
П
1
O
2
П
1
i
R
l
S
2
 
h
R
2
О
2
1
2
2
2
3
2
4
2
5
1
1
1
1
1
1
2
1
2
1
3
1
3
1
4
1
4
1
5
5
4
3
2
2
3
4
5

178
1.  Беттердің жазбалары дегеніміз не?
2.  Жазылатын жазбалары дегеніміз не?
3.  Жазылмайтын жазбалары дегеніміз не?
4.  Көпжақты беттерінің жазбалары дегеніміз не?
5.  Тікбұрышты пирамиданың жазбалары дегеніміз не?
6.  Тікбұрышты призма жазбалары дегеніміз не?
7.  Айналу беттерінің жазбалары дегеніміз не?
8.  Айналу конус бетінің жазбасы дегеніміз не?
9.  Айналу цилиндр бетінің жазбасы дегеніміз не?
10.  Сфераның жазбасы дегеніміз не?
Ба ылау 
с ра тары

179
Заман ағынына қарай өнеркəсіп пен өндіріс, техника өте жылдам қарқынмен 
дамып барады. Күнделікті қолданылатын компьютер, телевизор, кіржуғыш 
машиналардың, автомобильдердің жұртшылық көріп, танып болмай жатып, 
артынша функциялары, дизайны, құралдары одан да жоғарғы сапалы келесі бірі 
шығып жатады. Міне, осындай техника заманында инженерлік графиканың 
мағынасы бұрынғыдан да зор болмақ. Машина жасау кəсіпорындарында, 
құрылыста, жалпы барлық өнеркəсіп пен өндіріс салаларында заттардың бəрі, 
ғимараттар, бөлшектер жəне олардың құрамдас элементтері бəрі де сызбамен, 
сызбаның көмегімен орындалады.
Сызбадағы проекциялар мемлекеттік стандарттың ережелеріне сəйкес 
орналастырылады  МЕСТ 2.305-68 (СТ СЭВ 363-76). Затты техникалық 
сызбаларда кескіндеу үшін стандарт бойынша көріністер қолданылады. Мұнда  
кескінделетін зат бақылаушы мен сəйкес проекция жазықтығының аралығына 
орналастырылған деп есептеледі. Негізгі проекция жазықтар ретінде кубтың 
алты беті қабылданады да, берілген затқа параллель орналасқан  жазықтығына 
сəйкес кескіндері  кескінделеді 
(165-сурет). Осы кубтың алты 
бетінің фронталь проекциясына 
бұрып жайсақ, нəрсенің алты 
кескінін көрсетуге мүмкіндік 
туады (166-сурет). Кескіндер 
өзара байланыста орналасады. 
Осы кескіндерге қарап, заттың 
кеңістіктегі көрнекі тұлғасын 
толық көруге болады. Əрине, ол 
үшін адамның  кеңістікте ойлау 
қабілеті болу керек.  Фронталь 
проекция жазықтығында 
орын далатын кескінді басты 
көрініс дейді. Басты көріністі 
таңдағанда затты кеңістікте 
ерікті, бос орналасу тұрғы-
ХІ-тарау
СЫЗБАДА Ы КӨРІНІСТЕР

180
сынан алады жəне сол нəрсе туралы  мүмкіндігінше толық мағлұмат беретін 
бетін орналастырады. 
Фронталь  көріністі басты көрініс деп атайды. Заттың басқа кескіндері, 
басты көрініске өзара байланысты (167-суретте көрсетілгендей) орналасады.
Стандартқа сай сызбадағы кескіндер саны, зат туралы мағлұматты толық 
қамтамасыз ететіндей дəрежеде, ал көріністер саны мүмкіндігінше  аз болуы 
керек, бірақ заттың барлық ерекшеліктерін, геометриялық формасын жəне 
өлшемдерін толық анықтауға жеткілікті болуы керек. 
  Мазмұнына байланысты кескіндер көріністер, тіліктер, қималар болып 
бөлінеді.
 § 12.1  Көріністер
Көрініс
 деп бақылаушыға қараған нəрсе бетінің көрінетін кескінін айтады. 
Көріністер негізгі, қосымша жəне жергілікті болып бөлінеді.  
Негізгі көріністер. Мемлекеттік стандарт МЕСТ 2.305-68 (СТ СЭВ 363-76) 
жоғарыда айтылғандай алты негізгі көріністі белгілейді (167-сурет)

181
Басқа көріністер, бөлшектің оң жағынан көретін көрініс – кескіндегі басты 
көріністің сол жағына (4) орналасады, астыңғы көрініс – бөлшектің астынан 
қарағанда көрінетін кескін (5) басты көріністің үстіне орналасады; артқы 
көрініс – бөлшектің артынан қарағандағы көрініс, бұл көріністі (6) сол жақ 
көріністің оң жағына немесе оң жақ көріністің тұсына орналастыруға болады.
Сызбада бөлшектің басты көрінісін салар кезде, оның барлық 
элементтерінің геометриялық формасы мен өлшемдерін анықтаумен бірге, 
басқа көріністерінің де дұрыс, тиімді орналасуын қамтамасыз етуі қажет.
Заттың фронталь проекциялық жазықтығында сызылатын кескінін алдыңғы 
көрініс деп атайды.
Бұл көрініс сызбада басты көрініс ретінде қабылданады, сондықтан оны 
басты көрініс (1) деп атайды. Басты көріністі таңдағанда, жоғарыда атап 
өткендей, нəрсенің өлшемдері мен пішіні туралы мүмкіндігінше толық 
мағлұмат беріп қана қоймай, сонымен бірге сызбада басқа көріністердің 
ұтымды орналастырылуы қамтамасыз етілуге тиіс екені ескерілуі керек. 
Горизонталь проекция жазықтығындағы кескінді  үстіңгі көрініс (2) деп 
атайды. Нəрсенің үстінен қарағанда жазықтықтағы кескін бейнеленеді. Бұл 
көрініс басты көрініспен өзара байланыста орналасады.
Профиль проекция жазықтығындағы кескін сол жақ көрініс (3) деп 
аталады. Бөлшектің сол жағынан көретін көрініс – кескіндегі басты көріністің 
оң жағына орналасады (167-сурет). 
167- 
сурет
1
2
3
4
5
6

182
Бөлшек бетінде көрінбейтін элементтерді көріністерде үзік сызықтармен 
белгілеуге болады (167-сурет). Бұл жағдай сызбадағы көріністердің санын 
азайтуға мүмкіндік береді. 
Сызбада көріністердің аттарын жазудың қажеті жоқ. Астыңғы, артқы 
көріністер басты көрініспен проекциялық байланысын бұзып, басқа 
кескіндермен ажыратылса немесе басқа параққа орналасса, бұл жағдайда 
оларды сызбада нұсқамен көрсетіп, нұсқаның үстіне немесе артына қазақ 
алфавитінің бас əрпі қойылып (168-суретте көрсетілгендей) белгіленеді.
 

жүктеу/скачать 5,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: