Биотехнология

\  Фосфобакгеринмен  дэнді  егердің  алдында  өңцейді.  Дәнді 
дакылдылар  үшін  1  га  жерге  есептелген  дэн  көлемін  250  г  фос- 
фобактеринмен  өңдейді.  Бактериялар  бірден  өсіп  келе  жатқан 
өсімдіктің тамыр жүйесіне бекінеді деген жорамалдар бар. Бактери­
ялар сол жерде өсіп биохимиялық процес нэтижесінде фосфордың
органикалық қбсылысытарын  ыдырата отырып өсімдіктің игеруі- 
не жеңіл күйге айналдырады.
Препарат өсімдіктің өсуіне жағымды әсерін тигізіп, өнімділ ікті 
шамамен  10% арттырады. Препараттың суперфосфатен өңделген 
топырақта әсері қарқындай түсетіндігі анықталған.
Фосфобактерин 
өсімдіктің 
тамыр 
жүйесінің 
өсуін 
қарқындатады.  Бұл  жағдай 
Bacillus  megaterium
  тиамин,  пиридок- 
син,  биотин,  пантотен  жэне  никотин  қышқылдары,  витамин  Вр 
секілді  биологиялық белсенді  заттар  синтездеуімен  түсіндіріледі. 
Бұл  заттар  дамудың  алғашқы  кезеңдерінде  өсімдіктің  өсуін 
қарқындатады.
АМБ. 
АМБ препаратты алғаш рет Н.М. Лазарев ұсынған бо- 
латын.  Препарат  қарашірікті  минерализациялаушы  бактериялар- 
дан тұрады жэне құрамында мынадай аэробты бактериялар кезде- 
седі:
I 
аммонификаторлар,
•  нитрификаторлар,
•  целлюлоза ыдыратушылар,
•  азот сіңірушілер,
•  фосфордың  органикалық  түрлерін  ыдыратушы  бактерия­
лар.
Бұл  бактериялар  құнарлы  топырақтын  табиғи  микрофлора- 
сын кұрайды.
Кешенді  препараттар. 
Жоғарыда  айтылған  препараттардың 
белгілі бір микроорганизмдер монодақылыбір немесе екі функцияға 
ие  түрінде  өндіріледі.  Қазіргі  уакытта  ауыл  шаруашылығында 
полифункционалды  қасиетке  ие  топырақ  микробиологиялык 
процестерін  белсендендіруші  биопрепараттың  коптеген  түрлері 
қолданылуда.
Экстрасол. 
Соңғы  кездері  кешенді  эсер  ететін,  биоорга- 
никалық топырак шаруашылығының бір бөлігі -  экстрасол биопе- 
параты өндірілілді.  Экстрасол биопрепаратының құрамына мына­
дай топырак жэне ризосфералық бактериялар өкілдері кіреді:
197

•
 
Arthrobacter mysorens 
К,
щҒ;
I 
Flavobacterium sp., L20,
•  Agrobacterium radiobacter 204,
•  Azomonas agilis 12,
•  Bacillus subtilis 4-13,
• 
Pseudomonas fluorescens 2137,
•  Azospirillum lipoferum 137.
Көрсетілген 
топтама 
препараттарын 
дайындау 
үшін  дақылдардың  жеке  түрін  немесе  бірнеше  түрлерін 
(қауымдастықтарын)  белгілі  бір  өсімдік  сортына  пайдаланады. 
Экстрасолдың 3 модификацияланған түрі өндріледі:
1.  экстрасол-90 -  фунгицидті әсері бар,
2.  экстрасол-09 -  стимулдеуші,
3.  экстрасол-55 -  фунгицидті-стимульдеуші.
Бактогумин.  Бактогумин  -   кешенді  эсері  бар  селекциялық
микроорганизмдер  топтамасынана тұратын  биопрепарат.  Биопре­
парат  биологиялық  белсенді  топырақтарда  жэне  жылыжайдағы 
көкөністерге 
арналған. 
Биологиялық 
белсенді 
топырақтар 
пестецидтердің  ыдырауына  жэне  улылығының  төмендеуіне,  фи- 
топатогендерге  қарсы  микроорганизмдердің  антогонистгік  эсерін
туғызады. 
, :  .; 
ц
 :yt4,
Бамил.  Бамил  -   мал  шаруашылық  қалдықтарының  негізін-
де  жасалған  биологиялық  тыңайтқыш.  Ол  органикалық  азотпен,
фосформен  микроэлементтермен  байытылған.  Мал  шаруашылық
қалдығын  өңдеуден  алынған  микробтық  биомасса-  бамил
препаратының  негізгі  құрамдас  бөлігігі  болып  табылады.  Бамил
көкөністердін  өнімділігін  шамамен  40-60%  арттырып,  бірталай
өнімнің сапасы жақсартады.
Биотрон. 
Биотрон-көкөністерге  қолданылатын,  топырақ
микроорганизмдерінің  негізінде  жасалған  кешенді  биопрепарат
(өндіруші АҚШ).
Е-2001.  Е-2001  -   көкөністерге  қолданылатын,  топырақ
микроорганизмдерінің  негізінде  жасалған  кешенді  биопрепарат
(өндіруші Грекия).
Клепс.  Клепс-011  жылы  Украинаның  молекулалық  биоло-
»
4
гия  жэне  генетика  институтында  жасалған.  Астық  пен  дэнді- 
дақылдылар  тұқымдастарына  арналған,  органикалық  жэне  мине­
ралды  азотты  ыдыратушы  бактериялар  негізіндегі  бактериялык
198

байытады.
крофлорас
7.3. Биогербицидтер
Биогербицид — бұл латын тілінен аударганда «Ьіо» — тіршілік, 
«һегЬа» — шөп жэне «caedo» — өлтіремін, жоямын деген мағынаны 
береді.  Яғни  тіршілікпен  шөптерді  өлтіру,  жою  деген  мағынаны
береді.
Гербицид  — латын  тілінен  аударганда  «һегЬа»  — шөп  жэне 
«caedo» — өлтіремін, жоямын деген магынаны білдіреді. Гербицид- 
тер  мен  пестицидтер  тобына  кіретін,  өсімдіктерді,  эсіресе  арам 
шөптерді жоюға арналған химиялық зат болып табылады.
Биогербицидтің  гербицидтен  айырмашылыгы,  гербицид  -
ал
алуга
лада.
XIX 
гасырдыц  ортасына  дейін  ауыр,  коп  жұмысты  қажет 
ететін жэне тиімсіз қол жұмыстары аркылы гана арам шөптермен 
күрес  жүргізген.  Кейін  механикалық  өңдеулерді  қолдана  баста- 
ды.  Тек  XX  гасырда  гана  таңдамалы  эсер  ететін  гербицидтерді 
шыгаруына  байланысты  химиялык  емес  өңдеулерден  коптеген 
елдер  бас  тартты.  Гербицидтерді  қолданганнан  кейін  алынатын 
өнімніц мөлшері артып, сапасы жогарлады.
•  Таңдамалы  эсер  ететін  гербицидтер  эртүрлі  химиялық 
кластардыц  эртүрлі  эсер  ету  механизмімен  көрсетілген.  Кей 
жагдайларда  антидоттар  қолданылады.  Олар  гербицидтердің  фи- 
тотоксиндерін  өсімдіктерге  эсер  еткізбейді.  Гербицидтер  түрлі 
эсер ету механизіміне қарай, өсімдіктерге енудің тәсілдеріне қарай 
таңдалып, ажыратылады:
•  Биохимиялық таңдау -  мэдени өсімдіктердің гербицидтерді
токсикалық емес қосылыстарга деиін ыдырата алуына негізделген. 
Мысалы  жүгері,  өсу  барысының  өзінде,  арам  шөптерді  жоятын 
мөлшердегі гербицидтерді ыдырата алады.
• 
Морфологиялык  таңдау  -   мәдени  өсімдіктерді ң  сырт 
пішіндеріндегі  өзгешеліктерге,  беткі  қабаттың  ерекшеліктеріне 
негізделген.  Мысалы,  астық  тұқымдастарда  жапырақтары  верти-
199

кальді  орналасқан,  воскты  қақ,  тығыз түктілік  жэне  т.б.  Бұл  бел- 
гілер өсімдіктерді гербицидтердің эсерінен сақтайды.
• 
Топографикалық 
таңдау 
-  
бұл 
таңдау 
енгізілген 
гербицидтердің  топырақтың  жоғарғы  қабатына  фиксирленіп, 
мэдени  өсімдіктердің  тамыр  аймағына  жете  алмауы  және 
топырақтың беткі қабатындағы арам шөптерді жояды.
Қазіргі  танда  элем  бойынша  таңдамалы  гербицидтер 
ауылшаруашылық  практикасының  негізгі  бөлігін  кұрайды. 
Олар  жоғары  эффективті,  экономикалық  жағынана  тиімді  арам
күресу
өсімдіктерге сыртқы  эсер етуі
бөлінеді:  контактылы гербицидтер, жүйелік эсер ететін гербицид­
тер жэне  өсімдік тамыры  мен  тұқымына эсер  ететін  героицидтер
болып бөлінеді.
Контактылы 
гербицидтер
 
өсімдікпен 
әрекеттескенде
өсімдіктің  жапырағы  немесе  сабағы  зақымдалады.  Олар  тез  эсер
етеді  жэне  жауын  — шашынға  төзімді. 
А 
шөптердің жаңадан түптері өсіп шығады.
бұдан
бұл өсімдікпен эрекеттескен
нүктесіне
мыры  берік  көпжылдық  арам  шөптерді  жоюға  жақсы  эсер  етеді. 
Бұган ураганфорте деген гербицид мысал бола алады.
Үшінші  топқа 
топыраща  себетін
  гербицид  жатады.  Олар
тұқым
систематикалық қолдануға
болады.  Мысалы  АҚШ -  та Вьетнам  соғысында «Агента Оранж»
қолданды. 
/г
«Сингента»  компаниясы  элемде гербицидтер  өндіру бойын  -
алады
анықталған
алады
алады
---------
—  
-7- 
—
—
 
т
 
1
 
/
 
Л
Ю
 
^
 
—
жэне ауа субүріккіштермен, ұшақпен қоспаны шашады.
Көптеген гербицидтер адамдар мен жылы қанды жануарларга 
орташа  жэне  аз  мөлшерде  улылық  көрсетеді.  Ал  кейбір  түрлері 
жогары  уытылык  көрсетеді.  Көптеген  гербицидтер  топырақта 
өзгермеген күйде бірнеше апта сақтала алады.  Ал  кейбір түрлері, 
мысалы  тирозин  туындылары  жэне  т.б.  бірнеше  жылга  дейін
200

сактала
маузиянды, қауіпі болғандықтан, олармсн ереже бойынша, үқьшты
жұмыс
алғаш
ды.  Олардың  ауылшаруашылық  саласында  көп  көмегі  тигенімен,
Мысалға
алатын
орташа
кеибір түрлері жоғары уыттылықты көрсетеді. Гербицидтердің көп 
түрі 
топырақта өзгермеген күйде бірнеше апта сақтала алса, кейбір 
түрлері, мысалы тирозин туындылары және тағы басқалары бірне- 
ше  жылға  дейін  сақтала  алады.  Гербицидтердің  қоршаған  ортаға 
тигізетін  біршама  зиянды,  қауіп-  қатерлі  болғандықтан,  олармен 
ереже бойынша, ұқыпты жұмыс атқару керек. Сонымен қатар олар 
су қоймаларға, топыраққа жиналып, ауа, жерлерді, өзен — суларды 
химиялық улы заттармен ластайды.  Осындай экологияға тигізетін
таңда
XX
ды.
таңда
Биогербицидтер  ешқандай қалдықсыз, табиғи түрдегі  препа- 
раттар  қатарына жататындықтан  бүгінгі  күні  оларды  қолдану өте 
ыңғайлы  әрі  тиімді  болып  келеді.  Гербицидтер  — химиялық  пре- 
параттар,  ауылшаруашылығында  қолданатын  барлық  химиялық 
заттың  50%  кұрайды.  Жоғарыда  айтып  кеткендей  осы  химиялық 
заттармен қоршаған орта улануда.  Осыған орай биогербицидтерді 
шығару  қажеттілігі  мол  екендігі  айтпасада  анық.  Соңғы  шыққан 
биогербицидтерге  өсімдік  патогендері  -   микроорганизмдер,  фер-
алынатын
тады.
Химиялық  препараттарға  төзімді  арам  шөп  түрлеріне  ар- 
найы  және  токсикалык  микроорганизмдерді  қолданады.  Ең  жиі 
қолданылатыны  саңырауқұлақ  фитопатогені  және  саңырауқұлақ 
фитотоксині.  Қоршаған  орта  жағдайы  өзгеріп  отыратындықтан, 
соған  төзімді  саңырауқұлак  формаларының  қолдану  сфера- 
сын  кеңейту  керек.  Бактериальді  фитопатогендер  қоршаған  ор­
та  факторларына  төзімді  болғанымен,  аз  мөлшерде  өсімдіктерді 
зақымдайды.
201

Бұл  салада  соңғы  шығарылған  жаңалықтардың  нақты 
өзгерістерді  енгізеді.  АҚШ  пен  Жапония  елдерінің  қосылып  соя, 
арахис  жэне  күріш  арам  шөптеріне  қарсы,  табиги  микроорга­
низмдер  негізінде  биогербицидтерді  ойлап  шығаруда.  АҚШ-та 
Phytophthora palmivora
 
штамы  негізінде  алынған  тауыска  карсы 
препарат  сатылуда.  Жапония 
Streptomyces  hydroscopicus
 
шта­
мы  өндіретін,  билафос  негізінде  биогербицидтерді  өндіруде.  Бұл 
препарат кең спектрде эсер етеді.  Ол арам шөп жапырактары мен
сабақтарының азот айналымын бұзады.
Биогербицидтермен  коса,  өсімдіктердің  ауру  коздырушы 
бактерияларымен  күресу  үшін  биологиялық  препараттар  жаса- 
луда. 
Pseudomonas_fluorescens'>Pseudomonas  fluorescens
 
бактериясының  негізінде  «Р-2- 
79»  препараты  алынған.  Бұл  препарат  бидай,  арпа,  кара  бидай 
өсімдіктерін  закымдайтын  40  түрлі  микроорганизмдердің  өсуін 
тежейді. 
Pseudomonas
 
негізінде  бал  жүгері  және  жүгері  тұкымын 
антрактоза  жэне  ризоктониозадан  қорғайды;  мақта  мен  сояны 
тағыда басқа аурулардан қорғайды. Алмалардың фитофтороз ауру- 
ларынан  қорғау үшін топырак бактериясы 
Enterobacter aerogenes
ұсынылды. 
* 
И  ш  II • I •
Микроскопиялық  саңырауқұлақтар  тудьфатын  көкөніс  ауру-
ларынан сақтауда 
Trichoderma polysporum,  Т.  viride
 
дақылдары не- 
гізінде алынған препараттарды қолдану арқылы қорғауға болады.
Өсімдіктерге  жағымды  эрі  кері  әсерлері  олардьщ  эсер  ету 
мөлшері  мен  уақытына  байланысты.  Физиологиялық  активті 
заттардың эсер ету ережелеріне байланысты: төмен концентрация 
өсуге көмектессе, ал жоғары концентрацияда керісінше кері эсерін 
тигізеді.  Жоғары  мөлшерде  аллелопатикалық активті  қосьшыстар 
өсімдіктердегі  зат  алмасуды  бұзылуларға  әкеледі,  эсіресе  тамыр 
ксилемалары мен сабақтарында. Мэдени өсімдіктермен топырақга 
токсикалык заттардың жиналуы арам шөптерді биологиялық жол­
мен тежеуге болады (Putman,  1983).
Қазіргі танда активті  қосылыстарды түзетін  70 түрлі  мәдени
өсімдіктер белгілі. Бұл түзілген қосылыстарды биогербицид ретін- 
де  қолдану  ыңғайлы.  Топырақты  өндемей  отырғызылған  бидай 
мен кара бидай қалдықтарынан мульчи дамуын  ингибирлеп, арам 
шөптердің  дамуын  тежейтіні  аныкталды:  ак  мари  99,  щирицы  1  
96%  өсуін  тежеген.  Тұкым  мен  тамырдың  өсуін  тежейтін  ферул 
қышкылы бөлініп, идентифицирленіп алынды. Ал арам шөптердің
202

өсуін  тежейтін  Р-фенилсүттік  жэне  (3-оксимай  қышқылдары 
бөлініп  алынды.  Аллелопатиалық активті дақылдарға сұлы,  арпа, 
жүгері,  қарақұмық,  бұршак,  бөрі  бұршак,  жоңышқалардың күздік 
және басқа да бір жылдық арам шөптерге қарсы қолдануга тиімді 
болып келеді.  Егістің арам шөп басуын 30%-ға төмендететін, арам
тазалағыш
алуға
Биогербицидтер 
гербицидтерге 
қарағанда 
ешқандай 
қалдықсыз,  экологияға  зияңсыз,  табиғи  болып  келеді.  Бүгінгі 
күні  оларды  қолдану  өте  ыңғайлы  эрі  тиімді.Оларды  микроорга­
низмдер, өсімдік дақылдарынан алуга болады.
Жалпы 
ауылшаруашылық 
дақылдарының 
түрлі 
ауру 
қоздырғыштары  жэне  зиянкестерімен  күресуде  түрлі  препа- 
раттарды  алудың  масштабы  үзіліссіз  көбеюде.  2000  жылы  бүл 
препараттардың құны жылына 20 млрд. долл.  құрады.
Қазіргі таңда белсенді қосылыстарды түзетін көптеген мэдени 
өсімдіктер белгілі. Бүл түзілген қосылыстарды биогербицид петін-
де қолдану ыңғайлы.
7.4. Биопестицидтерді алу
Бактериялар негізіндегі биопестицидтер.
Пестицидтер  жәндіктерді,  арамшөптерді  жэне  ауру 
рушы  микробтарды  жоюда  қолданылады,  олардың  әсерінен 
өсірілетін  дақылдардың  өнімділігі  төмендейді.  Арамшөптер, 
тьщайтқыштар,  кұрал-жабдықтар  көп  шығынды  жэне  уақытты 
алады,  ал  жәндіктер  мен  ауру  кейде  оны  мүлдем  құртып  жібе- 
реді.  Осы  мәселелердің  көбін  синтетикалық химиялық заттардың 
комегімен  шешуге  болады.  Жылдам  көбейетін  жэндіктер  аз 
уақытта  түрақтылығын  қалыптастырады.  1996  жылы  Анпіия- 
да  пиретроидты  инсектицидтерді  қолданған,  бірак  келесі  жылы 
бақташылар  инсектицидтерді  жоғары  дозада  қолдану  қажеттігін 
айдың төртінші кезеңінің соңында хабарлайды.  Соңғы деректерге 
Караганда, енді шырмауықты жоюға уақыт қажет, көбіне зергтеулер 
мен  қосымша  жұмыстардан  кейін  бактериялар,  саңырауқүлақтар
туды
инфекциялауш
таралған
сипатталған.  Көп  бөлігі 
Pseudomonadaceae,  Enterobacteriaceae, 
Lactobacillaceae,  Місгососсасеае
 
жэне 
Bacillaceae
 
туыстарына ти-
203

есілі.  Өндірістік  штамдардың  көбі 
Bacillus
 
тұкымдасына 
Кең  таралған  өнімдердің  негізгі  бөлігі 
Bacillus  thuringiei 
дан жасалған, олардың 22 - ден астам түрлері (оралма ант: 
аныкталатын)  бар.  Бұл  топтың  мүшелері  көбелектер, 
і  
мен қосқанаттылар үшін улы 9-кесте.
9-кесте
Кең таралған инсектопатогенді бактериялар және
олармен инфекцияланушы жәндіктер
Жәндіктер
Дэуіт, малақ қоңызы, ағаш 
қоңызы
Бактериялар
Pseudomonas aeruginosa, 
Pseudomonas septica
Vibrio leonardia
Serratia marcescens 
Enterobacter aerogenes Proteus 
vulgaris,
 
__
Proteus vulgaris, P..  mirabilis, 
P.  retigeri
 
_____
Salmonella
schottmuelleri,Salmonella
enteritidis,  Shigella dysenteriae
Lactobacillaceae
Micrococcus spp.
Bacillus thuringiensis,
B.  cereus,B. popilliae,  B. 
Lentimorbus,  B.  sphaericus В 
larvae,  B.  moritai
Clostridium novyi,  C. 
perfringens
Үлкен ара қанкөбелегі, 
жүгері көбелегі
Көгілдір көбелек, үлкенбас- 
көбелегі
Дәуіттер
Үй арасы, үлкен ара 
қанкөбелегі
Батыс мамыр зиянкес
түт жібек қүрты
қүрты
құрты
Жасыл жылтьф зиян­
кес қоңызы, егеугіштер, 
бөлме шыбындары, түрлі 
көбелектер, жүгері көбелегі
Түрлі көбелектер мен күйе 
көбелегі, малақ қоңызы, ма-
салар мен үи арасы
үлкен ара қанкөбелегі
204

Саңыраукұлақтар
Metarhizium 
anisopliae
Қандала, қоныр цикадка
Entomophtho\ales. Erynia 
neoaphidis,  Verticilium lecanii, 
Hirsutefla thompsonii
Шіркей, алейродидтер, ци- 
трусты кене
L -  
- -   -• 
-   -  
-------  . 
---------
Bacillus  thuringiensis  Bt
  XX 
ғасырдың  басында  Жапонияда
жібек  құртынан  бөлініп  алынған.  Алғашқы  өндірістік  өнім  1938 
жылы  Францияда  адамга қауіпті токсин — бетаэкзотоксин  бөлетін 
штамм  негізінде өндірілген.  Тауарлык өнімнен осы токсинді жою 
ушін түрлі дақылдық сұйықтыкты тазалау эдістері жасапған. Дал- 
мейж  Bt  HD-1  штамын  экзотоксиннен  жеке  бөлу,  енді  ол 
Bt-ң 
көптеген өндірістік штамдарының ішінде қабыршақ қанаттыларға 
қарсы  қолданылатын  белсенді  ингредиент  болып  табылады. 
Штамның арнайлығы бар,  HD-1  көптеген зиянды құрттарға қарсы 
эффективті,  бірақ  көп  жағдайда  басқа  зиянкестерге  аса  белсен- 
ділік  танытпайды.  Bt  зерттеуге  Аронсонның  және  т.б.  соңғы 
көрсеткіштері тағайындалған.
Bt препараттары әлемдік пестицид өндірісінде басқаларының
0,1%  жэне  сатьшымдағы  барлық  микробты  пестицидтердің  90% 
құрайды. Екі өндірістік штамм -  бұл құрттарға қарсы қолданылатын 
серотип  HD-1(3A3/B)  жэне  масалар  мен  шіркейлерге  эффективті
НІ4.
Қазіргі  таңдағы  Bt  штамдарының  өндірісінде  клеткалар 
тұрақты  эндоспоралар  мен  белокты  кристалдар  түзеді.  Кристалл 
немесе  қос  споралы  дене  құрамында  токсині  бар,  ол  сілтілі  орта 
жэне ортаңғы ішекге сезімтал түрлердің эсерінен қорытылып, ин- 
сектицидке  айналады.  Интактьшы  кристалл  улы  емес.  Bt  изолят- 
тары  мен түрлі  серотиптер  арасында кең спектрлі  белсенділікпен 
түрлі  жэндіктерге  қарсы  түрленеді.  Босаған  токсин  жэндіктердің 
клетка  мембранасын  бұзып,  қарынның  эпителиальды  қабатын 
зақымдайды.  Қарын  қабаты  бұзылады,  оның  кұрамы  гемоцелмен 
араласып, тез арада өлімге ұшырайды.
Өндірістік практикада Bt (ЗАЗ/В) құрттарға арнайьшык таны- 
тады, олардың қарны Bt токсиннің активациялануына қолайлы, сіл- 
тілі реакцияға сәйкес керекті аскорыту ферменттерінің жиынтығы 
мен қарын қабырғасының арнайы клеткалық беті Bt токсиндердің
205
і

байланысын  қамтамасыз етеді.  Bt токсиннің әсері жэндік оны же-
геннен бастап басталады, 2-5  күннен кейін құрт өледі.
«Dipeb»,  «Тһи-ricide»,  «Biobit»  жэне  «Bactospeine»  сияқты
түрлі коммерциялықөнімдер (ЗАЗ/В) негізінде ұнтақжэне сұйықтык
түрінде  дайындалған.  Олар  қарапайым  шашыратқыштардың 
көмегімен  қолданылады,  бірак енгізудің технологиялық жетістік- 
теріне  қарай  Bt-ның  осындай  эффективтілігімен  аз  доза  қажет
ететін жаңа құрал-жабдықтарды қолдануға болады.
Әлде  де  Bt-мен  барлық  кұрттар  жойылмайды,  мысалы, 
Heliothis
  құрты  —  мақта  зиянкесі.  Мақтаның  басқа  зиянкестер 
гүлдің тостағаншасына еніп, Bt-ның летальды дозасың ала алмай- 
ды.  Сонымен  қатар  мақтаның  жапырағы  токсинді  инактивтеуші
бөлікті бөле алады.
Камароз  дернәсілдерін  жоятын  Bt  НІ4  немесе 
В.  Israelensis
алғаш  1977  жылы  анықталған;  бұл  штамм  биологиясы  мен 
уыттылығы  бойынша (ЗАЗ/В) ұқсас, бірақ ол көптеген ауру туды- 
рушы жэне зиянкес масалар мен шіркейлерге қарсы тиімді болып 
келеді.  Басқаларымен қатар Әлемдік Денсаулық сактау Мекемесі- 
мен  қарқынды  зерттеулер  жүргізілді,  олар  Bt  Н14  зиянсыздығы 
мен  тиімділігін  көрсетті,  нэтижесінде  оның  қолданылуы  кеңуде. 
Bt  H14  негізіндегі  коммерциялық  өнімдер:  «Текпаг»,  «Skeetai»,
«Vectobac» и «Bactimos». 
:J. 
■
  : iL
Bt  бета-экзотоксин. 
Кейбір  штамдар  бета-экзотоксин-
ді  өндейді,  аналогы  АҮФ.  Сүтқоректілерден  басқа  ол  әсіресе
үй  шыбынынын  дернэсілдеріне  улы  болып  келеді.  Аз  уавдытта
жоғары  арнайылық  танытатын  көптеген  азық  жасалуы  мүмкін.
1985  жылы  Sandoz  фирмасы  (ЗАЗ/В)  штамының NRD-12  негізін-
нв
д е  
жасалған  жаңа  «Javelin»  өнімінің  алқаптық  сынамасын  сәтті 
өткізді.  Әдетте бұл  штамм  жібек құртына қарсы  күшті  эффектісі- 
мен  сипатталған,  «Javelin»,  сонымен  қатар, 
Spodoptera
  — жеміс 
зиянкесіне,  ал  кейбір  елдерде  мақта  зиянкестеріне  тнімді  болып 
келеді. Қатқылқанаттыларды жоюға арналған айтылған екі штамм 
негізіндегі жаңа онім, эсіресе, колорад қоңызымен күресуде эйгілі.
Саңырауқұлақтар негізінде алынған  биопестицидтер 
Жәндіктер  мен  кенелерді  зақымдайтын  саңырауқұлақтардың 
400 аса түрі белгілі. Олардың өкілдері барлық саңырауқұлактардың
206

топтарында болады, бірақ көбіне адамға пайдалы түрлердің ішінде 
дейтеромицеттер мен фикомицеттерде кездеседі.
Әдетте саңырауқүлақтар өз иелерін тікелей басып алу жолы-
мен  зақымдайды,  жэндіктерге  зиян  тигізуге  қабілетті.  Сонымен
қоса, саңыраукұЛақтардың бір сипаты — өлі  ие денесінде спорала-
нуы. Осылайша олар эпизоотии тудыра отырып, популяцияда тара-
ла алады. Олар енген түрлерді өлтіріп қана қоймай, сонымен қатар
иесінің  барлық  популяция  санын  ұзақ  уақыт  басқарады.  Кейбір
жағдайларда  жеткілікті  мөлшердегі  саңыраукұлақ  спораларының
ерте сатысында уақытылы колданылуы зақымдаушылардың санын
ауыл шаруашылық дақылдарының өсу мерзімінде тиімді баскаруға 
болады.
Өкінішке 
орай, 
саңырауқұлақтардың 
эффективтілігі 
ылғалдылық пен температураға байланысты.  Егер де ылғалдылық 
пен  температура  оптимальды  көрсеткіштен  айтарлықтай  ерекше- 
ленсе,  зақымдаушыларды  басу  әсері  томен  болады,  онда  керекті 
эпизоотияның басталуы жүрмес.
Саңыраукұлақтардың  қолданылуын  эффективті  ету  үшін 
оларды  уақытылы  жэне оптимальды  мөлшерде  қолдану керек,  ол 
үшін  зақымдану  этиологиясын  білу  қажет:  зақымдаушылардын 
пайда болуын білу, қайдан, қозу аймағын, кейбір жағдайларда неге 
олар  бүғып  жатады?  Зақымдаушылардың дақыл  мен  барлық ком­
плекс мүшесімен байланысуын түсіну керек.
Айтылған 
шектеулерге 
қарамастан 
саңыраукұлақтар 
экономикалык  эффективті  биопестицидтер  бола  алады.  Қазіргі 
таңның  өзінде  саңырауқұлақтардың  бірқатар  түрлері  кең 
қолданылуда немесе зерттелуде.
Metarhizium  anisopliae.  М.  anisopliae
 -кең  таралған  энтомо- 
патогенді саңырауқұлақ, ол алғаш 100 жыл бүрын жасыл мускатты 
саңыраукүлақ түрінде анықталған. Сонымен қатар ол алғаш үлкен 
масштабта  өндіріле  бастаған  алғашқы  саңырауқүлақ.  Эпикутику­
ла аркылы өтетін өсінділерді қолданып саңырауқүлақтар гифалар 
өсетін  субэпикутикулярлы  түйіндік  түзеді.  Зақымданған  жэндік 
өледі, ал сацыраукұлақ оның қалдығында споралайды.
М.  anisopliae
  жайылымдар  мен  қант  қызылшасындағы 
жәндіктердің түрлі топтарын зақымдайды, осы мақсатта оны Бра- 
зилияда  колданады.  Бүл  саңыраукұлақты  вируспен  үйлестіріп, 
Тынык мұхитының оңтүстік жағалауларындағы пальмалардың не-

жүктеу/скачать 17,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: