Сборник научных трудов г. Кокшетау, 2016

90 
Ана тілім болғанына мақтанамын. 
Өте байсың, құның бірақ өлшеулі 
Тек өзіңмен болашаққа бара аламын. 
 
Мендегі жан-айқайы халқым үшін,  
Барлығы саған ғана салса күшін. 
Келешегің жарқын болар, ант етемін 
Ертеректеу оянса «жанашырың». 
 
ӘДЕБИЕТ 
1.
 
Бес ғасыр жырлайды. 2 томдық / құрастырған М. Мағауин. - Алматы: Жазушы, 1989. - 384 
б. 
2.
 
Сапаргалиев Г. Карательная политика царизма в Казахстане (1905 - 1907 гг.). Алма - Ата, 
1966. - 250 с. 
3.
 
Көпеев М.Ж. Екі томдық таңдамалылары. - Алматы: Ғылым, 1991. - 150 б. 
4.
 
Қазақ ССР тарихы. 5 томдық. - Алматы: Ғылым, 1982. - 595 б. 
5.
 
Казахская ССР Краткая энциклопедия. т.1. - Алма-ата, 1995. - 550 с. 
6.
 
Н. Назарбаев: Қазақстан - 2030: Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі 
және әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. Алматы: Білім, 
1997, 176 б. 
7.
 
Назарбаев Н.Ә. Мұғалімдердің ІІ съезіндегі сөзі. // Егемен Қазақстан. - 2001. - 3 ақпан. 
 
 
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТРЕНИНГ-ТАНЫМДЫҚ  
БЕЛСЕНДІЛІКТІ ДАМЫТУ ҚҰРАЛЫ 
 
Саттыбаева Б.А. - Әлеуметтік педагог және өзін - өзі тану пәні  
2 - курс студенты  
 
Тренинг білімді дамыту немесе адамды оқытуды жоспарланған жағдайға жуйелі күш 
салу  арқылы  орындау.  Жұмыс  жағдайында  тренинг  адамның  бір  немесе  бірнеше  әрекет 
түрлерін  нәтижелі  орындауынан  білім  мен  дағдыны  меңгеру  мүмкіншілігіне  бығытталады. 
Тренингтік  жаттығулар  кейбір  жағдайларда  тұлғалық  өзгеруге  түрткі  қызметін  атқарады. 
Өзіндік сана тұлғаның даму процесін жанама түрде және мазмұндау арқылы қарым-қатынас 
үйлесімділігін  орнатып  және  қарым-қатынастағы  қиындықтардың  себебін  ұғыну 
динамикасына ықпал жасайды. Тренинг барысында мынандай жағдайларға да дайын болуы 
тиіс,  олар:  ыза,  қатты  дауыс,  дөрекілік,  өзімшілдік,  қатыспаушылық,  қажетсіз  күлкі, 
ынтазыздық,  шыдамсыздық  немесе  «сөзге  керісу»,  қажетсіз  сөзге  араласу,  тыныштық, 
селсоқтық, қылжақтық және т.б. 
Жетекші,  жаттықтырушы,  ұйымдастырушы  немесе  жүргізуші  мына  төмендегі 
мақсаттарды негіз етіп алуы жүктелінді: 

 
жеке тұлғаны дамыту; 

 
қатысушылардың әлеуметтік-психологиялық компетенттілігін, білімін көтеру; 

 
қатысушылардың белсенді әлеуметтік позициясын көтеру, қалыптастыру; 

 
өзінің  және  қоршаған  адамдардың  өмірінде  маңызды  өзгерістер  жасау 
мүмкіндіктерін дамыту; 

 
өзін-өзі және басқалардың толық тану; 

 
жеке  тұлға  құндылықтарын  ашу,  білімдерін  көтеру,  бәсекелестілікті  жоюға  әсер 
ету. 
Зерттеу  жұмысының  нәтижелілігін  тренинге  қатысқаннан  кейін  тұлғалардың  қарым-
қатынас  барысында  өздерін  ұстауы,  жүріс  -  тұрысының  өзгергедігін,  сөйлеу  мәнері  мен 
мәдениетінің жоғарылағандығын аңғартады. 
Психологиялық тренингті ұйымдастыру ерекшеліктерін туралы тоқталып өтейік. Кез-

91 
келген практик-психолог өз қызмет жолында психологиялық тренингтерді өткізуге міндетті. 
Бұл  тренингтер  әр  турлі  тақырыптарды  қамтиды.  Психологиялық  тренинг  қалай 
ұйымдастырылады  және  жүргізілу  барысы  туралы  сөз  алдында,  «тренинг»  ұғымын  толық 
ашып  алу  қажет.  Тренингтің  үйрену,  білім  беру  және  дамыту  ұғымдарына  сәйкестігін 
анықтау. 
Үйрену - зерттеу немесе нұсқаушының білім, дағды және тәжірибе жинау үрдісі. 
Білім  беру  немесе  оқыту  тар  көлемді  әрекеттгегі  мәселені  талдап,  кең  мағынада 
шешуде білім және құндылықтарды жүйелі меңгеру үрдісі.  
Дамыту  -  жеке  адамда  саналы  және  бейсаналы  үйрену  мүмкіндіктерін  кеңейту  және 
икемдіктерінің өсуі. 
Психологиялық  тренингтің  ең  маңызды  мәселесі  -  өзінің  жекедаралық  қасиеттерін 
арқылы тұлғаның өзін-өзі ашуына көмек береді. Ал ол үшін ең бастапқы жағдайда адам өзін 
жеке  тұлға  ретінде  қабылдап  және  түсіне  білуге  үйренуі  қажет.  Тренингтердің  жағымды 
нәтижелі болуына жаттықтырушыға бірнеше талаптар қойылады: 
-
 
қоршаған жағдай туралы мағлұмат; 
-
 
қатысушылар саны қаншалықты үлкен; 
-
 
бөлме көлемі қандай; 
-
 
бөлме жаңғырығын, акустикасы қатысушыларға түгелдей естіледі ме; 
-
 
жаттығудың негізгі құрылымы қандай; 
-
 
қандай оқу құралдары қолданылмайды; 
-
 
жаттықтырушы бөлменің қай бұрышында тұрады; 
-
 
плакат, тезис, резюмелер қолданылады ма; 
-
 
орындықтар қалай орналасқан; 
-
 
бөлмеде сағат бөлу қажет пе. 
Психологтың қолайлы нәтиже алу мен ықпал ету қабілетін орнату үшін жүргізілетін 
тренингтің жалпы мақсаты төмендегі міндеттерді шешеді: 

 
білімдерді толық меңгеру; 

 
жаңаны үйрену мен тапсырманы орындау барысында және топтық қарым-қатынас 
өрісңнде ептілік иен дағдыны қалыптастыру; 

 
табысты бірлескен іс-әрекет орнатуды дамыту; 

 
өзін-өзі  және  басқа  адамдарды  танудың  толық  және  тепе-теңдік  мүмкіндіктерін 
дамыту. 
Әрбір  бөлімнің  құрылымында  біз  материалды  зерттейттін  ортақ  игеру  логикасын 
және  тұлғалардың  өзіндік  бақылауы  мен  бағалауын  қалыптастыруда  төменгі  аспектілері 
жүзеге асырылады: 
-
 
Мен қандаймын? 
-
 
Мен не істей аламын және осыны қалай қолдану керек? 
-
 
Менде жоқ қасиеттерді мен қалай дамытуым және икемдеуін керек? 
Әрбірсабақтын  құрылымында  біз  жұмыстың  негізгі  кезеңдерін  ерекшелейміз.  Яғни, 
білім алушы колледж білімгерлерімен түзетіп-дамытатын формалардың дәстүрлі түрлері: 
-
 
сәлем беру рәсімі; 
-
 
жаттығу тапсырмалары; 
-
 
үй жұмысы, өткен сабақтың рефлекциясы; 
-
 
тапсырманың негізгі құрылымы;  
-
 
өткен сабақтың рефлекциясы; 
-
 
қоштасу рәсімі. 
Бұл  жастағы  тұлғалармен  осы  тектес  жұмыстар  аптасына  1-2  рет  өтеді.  Тренинг 
ұзақтығы - 1 сағаттан 3 сағатқа дейін. 
Қатысушылармен  жүргізілетін  дамыту-түзету  жұмыстарының  құрылымында  келесі 
бөлімдер ерекшеленеді: 
Танымдық  үрдісі  бөлімі.  Оның  мақсаты  есте  сақтау,  зейін,  ойлау,  қабылдау 
процестерінің  ерекшеліктерін  дамыту.  Сонымен  психологиялық  тапсырмалар  арқылы  осы 
танымдық  белсенділіктің  дамуына,  шығармашылық  қабілеттің  қалыптасуына  ықпал  ету 

92 
түрлерін анықтауға көмектеседі. 
Назар  аудару  бөлімі.  Бұл  бөлімде  қатысушылырдың  назарын  ортақ  мәселені  бірге 
шешуге, бірін бірі қабылдау мен тыңдау ерекшіліктерін қалыптастыруға бағыттайтын түрді 
игеру. 
Нейропсихология  ерекшіліктері  бөлімі  мидың  доминанттық  бөлімімен  тығыз 
байланыстың танымдық аспектілері қарастырылады. 
Білім  беру  орындарындағы  оқыту  ісінде  теориялық  даярлық,  қоғамдық, 
педагогикалық  және  арнайы  ғылымдардағы  меңгеру  психолог  мамандарының  қызметімен 
үйлестіре  жүргізіледі,  ал  оны  ұйымдастырудың  негізгі  формасы  -  тренинг  екенін  дәлел. 
Тұлғаның  жаңа  орта  енуі,  құрбыларымен  дұрыс  қарым-қатынас  жасай  алуы  дұрыс 
ұйымдастырылған топтық жұмыстарға байланысты. 
Тренинг  мақсаты  -  адамды  нақты  тапсырманы  орындауға  қажетті  білім,  шеберлік 
және бағытпен қамтамасыз ету. Тренингте өзгеріс, нәтиже бірден көрінеді. Осы міндеттерді 
шешу  кезінде  ұймдастырылатынтренингтеңдігін  түрлері  де  ерекшеленеді.  Рөлдік  тренинг, 
видеотрениг,  қарым  -  қатынас  тренинг,  іскерлік  қарым-қатынас  тренинг,  мәдениетаралық 
өзара әрекет және т.б. Тренингтер белгілі бір ортадағы мәселелер мен қиындықтарды түзете, 
өзін-өзі  шығармашылық  тұрғыда  дамытуға,  тұлғаның  әлеуметтік  ортада  өзіндік  реттелуін 
мүмкіндік  болатын  қажетті  жағдайды  туғызуға  көмектеседі.  Тренинг  принципіне 
жататындар: 
1.
 
Белсенділік принципі. 
2.
 
Зерттеу және шығармашылық қатынастағы принцип. 
3.
 
Мінез құлық объективтілік принципі. 
4.
 
Қарым-қатынаста субъек, субъектілік принципі. 
5.
 
Шындық принципі. 
6.
 
Қазір, осы жерде принципі. 
«Адам  табиғаттың  қызық  қасиеттерінің  бірі  оның  айналадағы  адамдар 
көзқарасындағы өз бейнесін  ойлауға ұмтылғандығы. Кейбіреулері қиналса да соңына дейін 
ойнап  шығады»  -  деп  Ф.  Искандер  тұжырымдағанындай  әлеуметтік  -  психологиялық 
тренингтің  басты  жоспары  -  ұйымдастырылған  іс-әрекет  соңына  дейін  жеткізу  болып 
табылатынында.  Тренинг  барысында  жеке  бастың  дамуы  туралы  мәселелер  нәтижелі 
шешіледі және коммуникативті дағдылар жемісті қалаптастырылады. Сабақ, оқу процесінде 
ұйымдасырылған әлеуметтік - психологиялық тренингтер білімгерлердің қарам-қатынастары 
жақсарады,  өздерін  белсенді  қатысушы  және  басқаларға  әсер  етуші  жағдайда  сезінеді, 
топтың  толық  сеніміне  кіреді.  Әр  бір  бастаған  іс-әрекеттінің  толық  аяқталуы  қадағалайды. 
Ең  бастысы  -  басқаларға  өзінің  ойы  мен  сезімін,  уайымы  мен  күдіктенуін  сенуге 
қорықпайды.  Кейбір  тренингтерді  арнайы  жоспарланған  адамдарға  ғана  емес,  отбасы 
мүшелеріне, достары және жолдастарға да жүргізуге болады. 
Тренинг  арқылы  жақын  адамдардың  адамдық  қасиеттерін  ашып,  бағалауға  көмек 
беріледі,  сөйлеу  мәдениетін,  тұлғаның  қоғамдық  өзін  ұстау  іскерлігін  және  әдептілігін 
ережелерін  сақтаудан  енгізген.  Дұрыс  ұйымдастырылып,  жүргізілген  тренинг  жеке  тұлға 
қалаптасуының жетекші құралы екендігіне толық сенімдеміс. 
Әлеуметтік  психологиялық  тренинг  арнайы  ұйымдастырылған  қарым-қатынас 
формасы. Тренингтің бұл түрін тек психология маманының қызметкерлері ғана емес арнайы 
психологиялық  білімі  жоқ  мұғалімдер  де  сабақ  беру  барасында  қолдана  алады.  Оқу  және 
тәрбие  жұмысына  жағымды  өзгерістер  енгізуге,  оқу  процесін  белсендіруге  тренингтердің 
ықпалы жоғары. А.С. Прутченков мектептегі әлеуметтік - психологиялық тренинг еңбегінде, 
дұрыс  ұйымдастырылған  тренингтің  оқушыларға  жағымды  әсер,  ұйымдастырушының 
шеберлігі, педагогикалық қақтығысты реттеуші құрал екендігін атап көрсеткен. 
Кез  келген  тұлғының  жаңа  ортаға  бейімдулуі,  құрбылар  арасында  үйлесімді  қарым-
қатынас орнатуы, өзін дұрыс таныстыра білуі және т.б. жағдайлары кейде айналасындағылар 
тарапынан ұйымдастырылған әрекеттерге да байланысты әсер етеді. Сондықтан ең алғашқы 
кездесуде  Танысу  тренингін  жүргізуге  болады.  Бұл  тренингтерде  қолданылатын  ең  басты 
жаттығу  болғандықтан  қатысушыларды  жұмысқа  жауаптылықпен  қарым-қатынас  жасауға 
жұмылдыру қажет. Кейде жай ғана танысу мен кездесу адамды түсінуге үлкен маңыз береді. 

93 
Адам  туралы  ақпаратты  тек  сыртқы  келбетінен  ғана  емес,  сөзі  арқылы  да  есте  сақтауға 
болады. 
Шеңбер  бойынша  сөз  тізбегі  ойыны  тренинге  қатысушылардың  сөздік  мағыналы 
ойлауын,  топтық  қатынасын,  сөйлеу  мәнеріне  дамытуға  ықпал  етеді.  Ойынның  ережесі: 
Қандай да бір қарапайым сөйлем таңдап, қатысушылар сол сөйлемді түрлі дауыс ырғағымен 
жалғастырулары қажет. Мысалы, Біз компотентті, кәсіби білімді маманбыз. Енді оң жақтағы 
ойыншыдан  бастап  осы  сөйлемді  кезекпен  айтамыз.  Ойынның  әр  қатысушысы  сөйлемді 
жаңа интонациямен айтуы тиіс сұраулы, қуанышты, таңқалушы, немқұрайлы және т.б. Егер 
қатысушы жаңа дауысқа сала алмай айтылғандай қайталаса ойынан шығарылады.Осылайша 
ойын бірнеше рет ойналады. Басқа адамның интонациясын қайталауға болмайды. 
Комплимент ойыны.  
Жаттығудың  тапсырмасы  -  қатысушылардың  бірін  бірі  түсінісуі  арқылы  эмпатия 
деңгейін  көтеру  тіл  табыса  алу  қасиеттерін,  бірі  бірін  толық  тануын  дамыту.  Тренингке 
қатысушылар  шеңбер  бойымен  орналасады.  Кез  келген  қатысушы  жағымды  комплимент 
айтады.  Ал  қалғандары  ол  кімге  арналғанын  табады.  Комплимент  алған  қатысушы  ойында 
әрі қарай жалғастырады. Барлық түгелдей жағымды эмоция алмайынша ойын аяқталмайды. 
Осы 
жаттығу 
тренинге 
қатысушылардың 
қаншалықты 
қызығушылықпен 
тапсырмаларды орындағандарын дәлелдейді. 
Тренинг  аяқталғаннан  кейін  қорытынды  тренигте  «Тренинг  саған  не  берді?»  деген 
сұраққа қатысушылар өздерінің ойларын ортаға салады. 
Осыдан  тренинг  нәтижесінде  бірлескен  іс-әрекет  қарым-қатынас  қабілетін  арттырып 
қана қоймай, сонымен қатар тұлғаның дамуы мен өзгеруіне тікелей ықпал етеді. 
Іскерлік ойын «Жағымсыз қасиеттерін жәрмеңкесі». 
Ойын ережесі: Шеңберде қатысушылар өздеріне жағымсыз деген қасиеттерін атайды. 
Олардың тізімі тақтаға жазылады. Осылайша жағымсыз қасиеттерін тізімі құрылды. Топтың 
міндеті  осы  жағымсыз  қабылдау  себептерін  анықтау  болып  табылады.  Ал  жағымды 
сипаттама жасап, сол қасиетті қорғап алған қатысушы оны өзіне алады. 
Жоғарыдағы  жаттығудан  кейін  эмоциялық  қысымды  шығару  арт-терапиялық 
тапсырма орындалады. 
Тапсырма ережесі: Қатысушыларға А4 және А1 / 4 қағаз беріледі. Олар А1 / 4 қағазға 
жағымсыз  көңіл  күйін  тусіреді.  Сол  қағазды  үлкеннің  үстіне  жапсырып  өзінің  қалауы 
бойынша суретті жалғастырады. Кішкентай қағазды жапсырар алдында мына сөздерді айту 
маңызды  Өмірді  ашық,  жарық,  көңілді  жағдайлар  өте  көп.  Сурет  қатысушының  қалауы 
бойынша, өзі қалай өзгерткісі келгенше салынады, боялады. 
Тапсырманы қорытындылау үшін талқылау сұрақтары беріледі: 
- Суретте ненің бейнесі салынған? 
- Осы суретті салғанда қандай сезімде болдыңыз? 
- Бұл сурет сізге нені көруге әсер етті? т.б. 
Ойын «ӘРЕКЕТ» 
Ойын  ережесі:  Қатысушыларға  келесі  тапсырмалар  беріледі.  Олар  жылдам  жауап 
қайтарулары тиіс: 
-
 
Қандай жағдайда үстелде тамақ жеуге, ал үстелде отыруға болады. 
-
 
Астроном айға телескоппен қарап тұр, ал егер оған айдан біреу қарап тұрма ше? 
-
 
Полмен потолокты аударыңыз. 
-
 
Картинаны аяғынан басына төңкеріңіз. 
-
 
Кеме мен балықтың ауада ұшып жүргенін елестетіңіз. 
Жоғарыда  сипатталған  жаттығуларды  орындау  тиімді.  Бұл  жаттығуда  тапсырма 
немесе құрал - жабдықтар нақты берілмейді, оның орнына тұлғаның басқалармен бірлескен 
іс-әрекет  қарым-қатынас  кезіндегі  күйзелісіне,  қайтар  бағдар  беру  мүмкіндігін  жасайды. 
Көптеген  адамдар  қарым-қатынас  кезінде  қиындықтарды  басынан  кешіруінің  бір  нұсқасы 
болу мүмкін. Өзінің көңіл - күйің дұрысталғаннан кейін өзіңе ғана емес, өзгелерге де көмек 
жасауға  болады.  Ал  қайта  бағдар  берудің  екінші  нұсқасы  негізсіз  тәжірибелердің 
құндылықтарын  жөніндегі  әңгіме.  Осы  арқылы  адам  қоршаған  әлем  турасында  тану 
дәрежесіне жетеді. 

94 
Сонымен танымдық белсенділік адамның өмірлік іс-әрекетінің, әсіресе білім, ғылым, 
өнер  салаларында  бөлінбейтін  біртұтас  бөлшегі.  Топта  үйлесімді  қарым-қатынас  орнауы 
үшін адамның, оқушының, маманның, және т.б. іс-әрекетін сапалы ұйымдастыру, ақпаратты 
жүйелеу, оны қабылдауға жағдай жасай отырып, бағыт, бағдар беру болып табылады. 
Оның  дәлелі  ретінде  психологиялық  тренинтер  жүргізу  арқылы  тұлғаның  танымдық 
белсенділігін дамытуға тиімді қол жеткізуге болады. 
«Күн шуақты алаңқай» жаттығуы. 
Мақсаты: Қатаюдан арылу, жылы достық қарым-қатынасты қалыптастыру. 
Нұсқау:  Елестетіңіз,  күн  шуақтын  көк  шалнын  алаңқайда,  дем  алып  отырмыз.  Күн 
шуағы көздеріңізге қарайды. Көздеріңізден беттеріңізге қарай жылжиды. Алақандарыңызбен 
сипалаңыздар.  Ол  ары  қарай  маңдайыңызға,  мұрынызға,  ауызыңызға,  бетіңіздің  ұшына, 
иегіңізге  түсті.  Одан  кейін  мойыңыздан,  қолыңыздан  денеңізге,  арқадан  сипап  өтті.  Күн 
шуағы сізді жылытты. 
«Күн  шуақты  алаққай»  қызыл  -  сары,  қош  иісті,  әсем  гүлдерге  толы.  Өз  өзіңіздің 
ұнатқан гүліңіздің түйіп, жылы лебізіңізді, тілегіңізді білдіріңіз. 
Қорытынды: 
Тиімді  жұмыс  атқару  үшін  маман  өзінің  беретін  пәнін,  әр  түрлі  әдіс-тәсілдердіжетік 
білуі  керек,  оқушылармен  тығыз  қарым-қатынаста  болуы  қажет.  Осы  мәселелерді  әрдайым 
сабақта,  сабақтан  тыс  уақытта,  белгілі  бір  мақсатта  емес,  әр  түрлі  жағдайларда  қолданып 
отыру, атқарылған жұмыстардың нәтижесін көрсетеді. 
Баланың  жеке  тұлға  ретіндегі  дамуы,  өзіндік  көзқарасының  қалыптасуы,  ой-өрісінің 
кенеюіне  психологиялық  диагностиканың  қосар  үлесі  мол.  Адамды  байқағыштық  пен 
байсандылыққа,  зейінділік  пен  зеректілікке,  тапқырлық  пен  ойланғыштыққа  баулып, 
тәрбиелейтін де - осы ғылым. 
Қорыта айтқанда, кәзіргі кезде қоғамдарынды, қабілетті адамдарды қажет етеді. Жеке 
тұлғанын рухани өсуіне психологиялық-педагогикалық жағдай жасай отырып, өз ортасында 
және  өзге  ұжымды  өзін  еркін  сезіне  алуға  тәрбиелеу,  өзіне-өзі  сенімді,  жауапкершілік 
қасиетті сінірген тұлға ретінде қалыптастыру қажет. Жас нәрестенің дені сау болса, отбасына 
зор  қуаныш  пен  бақыт  әкеледі.  Еліміздің  өркениетті  қоғам  құру  үшін,  тәрбиелі,  дені  сау 
азаматтарды көп болып тәрбиелеуміз керек. 
Сергіту ойыны 
Екі қол, он қол, сол қол 
Оң қол, сол құлақ 
Сол қол, оң құлақ 
Оң қол, ауыз (мұрынды ұстау, жаңылдыру) 
Сол қол, бас 
Оң қол, бес саусақ 
Сол қол, бес саусақ 
Екеуін қоссақ (9 саусақ, жаңылдыру) 
10 саусақ балалардың жауабы. 
«Қонақ келді» ойыны 
Екі  қолдын  алақанын  беттестіріп,  екі  бас  бармақты  бір-біріне  ашып  -  жауып,  «Ала-
ала»,  балан  үйрек  саусақ  «Немене?»  шылдыр  шумек  саусақтар  Қонақ  келді,  кішкене  бөбек 
саусақтар келсе, келсін ортан терек саусақтар  «Амансыз ба», амансызба? содаң соң барлық 
саусақтар «Амансыз ба, амансызба?» деп бір-бірмен амандасады. 
 
ӘДЕБИЕТ 
1.
 
Ақиқатты тани біл. №7, 8, 9, 2005. 
2.
 
Өзін-өзі тану әдістемелік құралы, 2001. 
3.
 
Мектептегі психология ғылыми - әдістемелік журнал №2, 2008. 
4.
 
Мектептегі психологиялық диогностика Әдістемелік құрал, Астана, 2005. 
5.
 
Рогов Е.И. Психологтың үстел кітабы Баспа ВЛАДОС орталығы, 2004. 
 
ОТБАСЫНДАҒЫ АЖЫРАСУ - ХХІ ҒАСЫР ДЕРТІ 

95 
 
Секенова Б.Б. 
Рымбекова М.Т. - Қарағанды «Болашақ» академиясының 
Педагогика және психология мамандығының 2-курс студенті 
 
Отбасы  -  шағын  мемлекет  десек,  оның  өмірдің  бір  дауылынан  соң  керегесі  қирап, 
уығының  опырылуының  себебі  неде?  Үйленген  соң  сүйгенінен  жыл  өтпей-ақ  суық  жылан 
көргендей  жеріп  шығу  қазақтың  тарихында  болмаған  қасіретке  айналды.  Бауырында  бала 
қалған жалғызбасты әйел мен соқа басы сопайған ер-азаматтың артуы қоғамның алаңдауына 
негіз  болатын-ақ  себеп.  Елімізде  отбасылық  мәселелер  жыл  өткен  сайын  ушығып  барады. 
Әсіресе  ажырасуда  шектен  шыққан  мемлекеттердің  қатарынан  ойып  тұрып  орын  алатын 
жағдайға  да  жеттік.  Сөзіміз  дәлелді  болу  үшін  деректерге  көз  жүгіртейік.  2010  жылы  146 
мың  443  неке  тіркелсе,  соның  41  мың  617-сі,  2011  жылы  160  мың  494  жұп  заңды  некеге 
тұрса,  соның  44  мың  862-ы  ажырасып  кеткен.  Бүгінгі  қоғамда,  әсіресе  мұсылмандар 
арасында белең алып отырған ажырасу проблемасы көпшіліктің көңілін алаңдатуда. Зерттеу 
агенттігінің хабарлауынша, 2013 жылдың алғашқы жартыжылдығында  Қазақстанда 34 мың 
отбасының  шаңырақ  көтеріп,  дәл  сол  жылы  11  мыңнан  астам  отбасының  ажырасқандығы 
тіркелген.  Бір  Алматының  өзінде  6698  отбасынан  бір  жылға  жетпей  2670  отбасының 
ажырасқандығы  айтылады.  Бұл  дегеніміз,  әрбір  100  шаңырақтың  34-і  бір  жылға  жетпей 
ажырасады  деген  сөз.  Және  бұл  тек  ресми  тіркелгендері  ғана.  Соңғы  жылдардағы 
зерттеулерге сүйенсек, еліміздегі жалғыз басты аналар саны 444 800-ге жетсе, ерлер саны 42 
300-ді 
құраған. 
(Қазақстан 
Республикасы 
Статистика 
агенттігі, 
Қазақстанның 
демографиялық  жылнамалығы.  Астана,  2014  жыл)  Демек,  орташа  есеппен  әр  3  отбасының 
біреуінің  шаңырағы  ортасына  түсіп  жатыр  деген  сөз.  Сонда  өткен  жылы  90  мыңнан  астам 
адамның өмірі тоқырауға ұшыраған болып шығады. Белоруста 1000 отбасының 62 пайызы, 
Украинада  55  пайызы,  Канадада  48  пайызы,  АҚШ  -  та  45,8  пайызы,  Ұлыбыританияда  42 
пайызы  кейін  ажырасып  кетеді  екен.  Өкінішке  орай,  өз  заманында  ажырасуды  білмеген 
ұлтымыздың  бүгінгі  ұрпақтарының  арасында  бұл  көрсеткіш  шамамен  30  пайыздан  асып 
түскен.  Дабыл  қағарлық  деректер  емес  пе?  Себебі,  мұның  артында  бүкіл  ұлттың  тағдыры 
жатыр.  Бұл  ресми  мәлімет.  Заңды  тіркеуге  тұрмай  азаматтық  некеде  тұрып  жатқандар 
қаншама?  Олардың  қаншасының  жолы  екі  айырылып  жатқанының  дерегін  алып  жатқан 
бірде - бір мемлекеттік мекеме жоқ. Егер бұларды қосып есептейтін болсақ, төбе шашымыз 
тік тұратыны ақиқат [1]. 
Ажырасудың себептері де әртүрлі. Оның мемлекетке, қоғамға, жеке адамның басына 
келтірер  зардабы  мен  зиянын  айтып тауысу  қиын.  Дегенмен,  солардың  бірнешеуін  саралап 
көрелік.  Ажырасқан  жандар  психологиялық  соққы  алады.  Әйел,  не  ер  кісі  болсын,  бұдан 
былай  басқа  жыныстыға  сенуден  қалады.  Өзіңіз  ойлап  қараңызшы,  бар  жан  дүниесімен 
сенген, шын сүйген адамы ойынан шықпауы адамның көзқарасын мүлде өзгертіп жібереді. 
Кейде  салы  суға  кетіп,  өмірден  түңіліп  те  кетеді.  Осылайша  ауыр  күйзеліске  түсіп,  түрлі 
жүйке  ауруларына  да  ұшырап  жатады.  Мұндай  толыққанды  емес  отбасында  тәрбиеленген 
баланың жағдайы да мәз болмайды. Мысалы, сәби кезінде шешесі әкесінен ажырасып кетті 
делік.  Жастайынан  әке  жылуын,  оның  тәрбиесін  көрмей  өскен  бала  өзгешелеу  ер  жетеді. 
Көбінесе,  жасық,  жігерсіз  келеді.  Нәзік  жыныстыларға  тән  мінез-құлық  қалыптасатыны  да 
жасырын  емес.  Өткен  ғасырдың  60  -  80  жылдарын  алайықшы.  Ол  кезде  мектепте 
ұстаздардың  дені  ер  кісілер  болатын.  Солардың  еркекке  тән  тәлім-тәрбиесі  қандай  еді, 
шіркін?!  Айтқанын  бұлжытпай  орындайтын  бір  сөзді  еді.  Ал,  қазір  үйде  әкесі  жоқ  болып, 
мектепте ер кісі санаулы екенін ескерсек, ұлдардың тәрбиесі қандай деңгейде? 
Тегімізге  үлкен  қауіп  төндіреді.  Өткен  жылы  44  мың  862  отбасы  ресми  түрде 
ажырасып  кеткенін  жоғарыда  айттық.  Солардың  жартсы  балалы  болып  үлгерді  деп 
есептегеннің өзінде 22 мың 431 бала дүниеге келіп үлгереді екен. Осыншама бала негізінен 
шешелерімен өмір сүріп жатқанына шүбә жоқ. Өйткені, Қазақстан Республикасы Азаматтық 
кодексінің ережелері бойынша бала 10 жасқа дейін анасының қамқорлығында болады. Содан 
кейін ғана әке-шешесінің бірін таңдауға құқылы. Осы уақыт аралығында бала анасына, оның 
жақындарына  бауыр  басып  қалатыны  жасырын  емес.  Өмірде  байқап  жүргеніміздей  көп 

96 
жағдайда  баланы  анасы  өз  әкесінің  тегіне  жаздыртып  жібереді.  Былайша  айтқанда 
нағашыларының тегіне өтіп кетеді. Қазақ халқы үшін бұл орны толмас қасірет десек артық 
айтқандық емес. Себебі, ержете келе ол шыққан тегін ұмытып (әрине барлығы емес), үйленер 
жасқа  келгенде  білмегендіктен  өзінің  жақын  қарындасымен  бас  қосуы  мүмкін.  Жеті  атаға 
дейін  қыз  алыспай  қанын  сақтап  келген  халқымыз  сансыз  ажырасулардың  кесірінен  күн 
өткен  сайын  тектілігінен  айырылуда.  Аз  уақыт  ішінде  бірін-бірі  жақсы  танымай  ұнатып, 
асығыс сөз байласып, жауапкершілікті толық сезінбей үйлену көп ұзамай-ақ ажырасуға әкеп 
соқтыруда. Психолог мамандар көптеген жастардың осылайша тез ажырасуының бірден-бір 
себебі - жас жұптардың бірін-бірі жетік танымауынан десе, жастардың өзі ең басты себеп - 
материалдық жағдайдың жетіспеуі дейді. Көптеген қыздар басты орынға болашақ жарының 
материалдық  жағдайын  қоятыны,  осылай  арадағы  сезім,  сүйіспеншілік,  сыйластық  деген 
түсініктердің  кейінге  ысырылатыны  да  қазір  шындық.  Әрине,  адамның  жақсы  өмір  сүрем 
деген  ниетіне  ешкім  қарсы  болмас,  бірақ  үйлене  салып,  «жегенім  алдымда,  жемегенім 
артымда,  үлде  мен  бүлдеге  оранып  отырсам»  деген  арманы  жүзеге  аспаса,  отбасылық 
өмірдің  қиыншылықтарына  төзбей,  бірден  ажырасам  деу  -  жауапсыздық,  қоғам 
тұрақтылығының негізін шайқалтатын кесір мінез емес пе?! [2]. 
Ажырасудың  ең  негізгі  себептерінің  бірі,  өмірлік  жарды  дұрыс  таңдай  алмау. 
Анығырақ  айтқанда,  қыз  бен  жігіт  діннің  негізгі  талаптарына  мән  бермейді.  Көп  жағдайда 
асыра мақтау мен өтірік айтудың соңы өкінішке ұласып жатады. Міне, ең біріншіден ескере 
кететін осы жәйт. Сондықтан да екі жастың мінез-құлқының сәйкестігі, діни көзқарастарын 
жете  біліп  алғандары  дұрыс  болар  еді.  Екіншіден,  отбасы  мәселесіне  ата-ананың  жөнсіз 
араласуы  ажырасуға бірден-бір себепкер. Әрине, оларды ренжітуге хақымыз жоқ. Барынша 
разылығына бөленуіміз қажет. Алайда, кейбір ата-аналар жас отбасының ішкі ісіне араласып 
үйдің  шырқын  бұзады.  Ажырасу  -  бұл  отбасылық  өмірдің  дұрыс  ұйымдаспауының,  ұрыс-
керіс, жиналған ашу-ыза, реніш және келеңсіздіктердің ұзақ уақытқа созылуының мәресі. 
Психологтар  мен  әлеуметтанушылар  алдында  тұрған  үлкен  мәселе  нақты  неке 
жұптарының  құлдырауының  бірлік  фактісі  емес,  ажырасу  жағдайының  әлеуметтік 
мәселелері  мен  отбасылық  өмірдің  дұрыс  ұйымдаспауына  әкелетін  жағдайлардың 
жиынтығын  қарастыру  болып  табылады.  Ең  алғашқы  ажырасудың  мотивтері  мен 
себептерінің  классификациясын  ұсынған  Н.Я.  Соловьева  болды.  Ол  мынандай  себептерді 
айқындап  берді:  1.  ерлі-зайыптылардың  біреуінің  ауруы;  2.  баланың  болмауы;  3.  мәжбүрлі 
айырылысу; 4. өгей балалардың болуы; 5. физикалық күш көрсету; 6. көзге шөп салу, басқа 
отбасының  болуы;  7.  маскүнемдік;  8.  мінездердің  сай  келмеуі;  9.  екі  жақ  ата-аналарының 
араласуы; 10. басқа біреуді жақсы көріп қалу; 11. дін, әлеуметтік жағдайлардың сәйкессіздігі 
және т.б. Көріп тұрғандай, классификация отбасылық өмірдің сыни жағдайларының көптеген 
жақтарын қамтиды. Бұлардың барлығы шын мәнінде өмірде бар және некені бұзуға себебін 
тигізеді. Осы мәселеге байланысты зерттеулердің нәтижесі көрсеткендей, ажырасу кезінде ең 
көп эмоционалды күйзеліске түсетін- бұл әйелдердер мен балалар дейді. 
Жасөспірімдік  шақтағы  балаларда  көптеген  өзгерістер  болып,  қажеттіліктер  аясы 
кеңейе түседі. Соларға шолу жасап өтуді жөн көріп отырмыз. Сондай қажеттіліктердің бірі- 
өзара  қарым-қатынас  қажеттілігі.  Жасөспірімдік  кезеңде  балалардың  ата-анасымен 
әңгімелесуі азайып, керісінше, құрбы-құрдастарымен сөйлесуі көбейеді. Осыған байланысты 
көптеген  зерттеулер  жүргізіліп,  мынандай  нәтижелер  алынған  болатын:  анасымен 
араласқанды қалайтындар тек 31%, ал әкесімен сырласып-мұңдасатындар - 9, 11% (Кон И.С., 
1989). Кон И.С. ата-ана мен баланың арасында пайда болатын бөгетке: ата-ананың баланың 
ішкі  жан  дүниесінде  болып  жатқан  өзгерісті  сезбеу  және  байқап  білуге  құлықсыздық, 
жасөспірімді автономиялық нақтылық деп танымау т.б. себеп болады дейді. 
Неміс  психологтары  жүргізген  зерттеулер  мынандай  қорытындыға  келген: 
жасөспірімнің басындағы қиын сәттерінде оның ең жақын және сенімді адамы анасы, ал одан 
соң  жағдайдың  қиындығына  қарай,  келесі  кезекте  әкесі  немесе  достары  тұратын  болып 
шыққан.  Алайда,  «сен  өміріңдегі  қиын  сәттерде  кіммен  ақылдасар  едің?»  деген  сұрақ 
қойғанда ер балалар да, қыздар да бірдей бірінші орынға аналарын қойған. Ер балалар үшін 
әкелері екінші орында болса, қыз балаларда достары екінші орынды алып отырған. И.С. Кон 
осы  мәліметтерге  сүйене  отырып,  кез  -  келген  жасөспірім  қиын  кезеңде  анасына 

97 
жүгінетіндігін  анықтады.  Жасөспірімдер  үшін  ата  -  аналардың  маңызды  функциясы-балаға 
өмірлік қиын мәселелерді шешуде көмектесу, түсіндіру, ақпараттандыру, өмірлік қырларды 
бағалауда  өз  әсерін  тигізу.  Жасөспірім  ересектрдің  әлеуметтік  рөлін  игеруге  интенсивті 
түрде  беріледі,  оның  қарым-қатынас  жасайтын  ортасы  тез  ұлғаяды  және  өзбетінше  болуға 
барынша ұмтыла отырып, өздеріне өмірлік тәжірибені, үлкендердің көмегін өте қажет етеді 
[3]. 
Дүниеге  келген  баланы  бірінші  көретін  адам  ата-анасы,  жанұясы.  Оның  әлеуметтік 
ортасы бала дамуына жан-жақты әсер етеді. Әрбір отбасының мүшесі дара болғандықтан бір-
бірінің дамуына едәуір ықпал жасайды.  «Бала нені білсе жастан - ұядан, өле-өлгенше соны 
таныр  қиядан.  Ата-анадан  өсіп,  ұрпақ  тараған,  жақсы,  жаман  болса  бала  -  солардан»,  -  деп 
Бауыржан Момышұлы бала тәрбиесіндегі отбасының рөлін құлаққа ұғымды, ойға қонымды 
етіп тұжырымдайды. «Адам бақыты - бала» деген ғұлама ойшылдардың пікірін біздің қазақ 
былайша өрбітіп, түйіндейді: Адам бақыты - бала, егер ол саналы болса. Ұрпақ тәрбиесіндегі 
кемшілік дегеніміз мертігумен бірдей. Тәрбие бала тумай тұрып, дүние есігін ашпай тұрып 
басталуы тиіс. Кейбір отбасында тәрбиенің қиындығы әке мен шеше өзінің кемшіліктерімен 
күреспей,  қайта  оны  жуып-шайуға  ұмтылумен  сипатталады.  Солай  бола  тұрса  да 
оларбалаларынантәртіптіболудыталапетеді. Ал, өтебайқағыш, сезім тал балалар ересектердің 
мұндай  қылықтарын  жылдам  байқайды.  Бұл  жағдай  балалардың  азамат  болып  өсуіне  кері 
әсер тигізеді. Осы ретте А.С. Макаренко ата-аналарға оқыған дәрісінде:  «Әр бір әке, әр бір 
шеше  өз  баласында  қандай  қасиетті  тәр  биелеп  жатқанын  жақсы  білулері  қажет»,  -  деген. 
Бала тәрбиесі ата-аналарға жауапты, міндетті жүктейді, ал ол міндеттердің көңілден шығуы 
ата-ананың  отбасындағы  әрбір  үлгілі  ісіне  байланысты.  Олай  болса,  А.С.  Макаренконың: 
«Біздің балаларымыз - біздің қартайған кездегі болашағымыз. Оларға берілген дұрыс тәрбие 
-  ол  біздің  болашақ  қасіретіміз,  көз  жасымыз»,  -  деген  даналық  тұжырымынан  жемісті 
нәтиже шығарайық [4]. 
Қоғамымызда  ері  өлмей  жесір,  әкесі  өлмей  жетім  атанғандардың  қатарын  көбейтпес 
үшін,  «қызға  қырық  үйден  тиым»,  «ұлға  ұяда,  қызға  қияда»  атты  мақалаларды  ұстаным 
ретінде қолдана отырып, қиындықта жанына сүйеу, көңілдеріне медеу боларлық ақыл айтып, 
шаңырақтардың  шайқалмауына  ықпал  жасағанымыз  жөн  шығар.  «Әке  көрген  оқ  жонар, 
шеше көрген тон пішер» деп, ата-анамыздың біздерге берген тәрбиесіне, аманатына қиянат 
жасамай, жастарға дұрыс жеткізе білейік. 
 

жүктеу/скачать 2,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: