Issn 1607-2782 Республикалық

17 
 
мәселелердің  бірі.  Әдетте  фактілерді  бір-бірімен  салыстыра  қарастыру  барлық 
ғылымдарға  тән,  ортақ  тәсіл  болып  есептеледі.  Салыстыру  арқылы  салыстырып  отырған 
нысанның  ерекшеліктері,  басқаларға  ұқсастық  және  одан  өзгешелік  жақтары 
айқындалады.  Салыстырмалы  фактілер  әр  түрлі  тілдерден  алынуы  да,  бір  тілдің  өз 
фактілері болуы да мүмкін.       
  Әр  түрлі  тілдердің  фразеологиялық  құрамын  салыстыра  және  салғастыра  зерттеу 
бағыты  –  бүгінде  тіл  мамандарының  назарын  аударып  отырған  өзекті  де  көкейкесті 
мәселенің бірі. 
  Сонымен  қатар  салғастырмалы  фразеология  тіл  білімінің  кеңінен  зерттеуді  қажет 
ететін  жас  ғылым  саласына  жатады.  Бұл  жөнінде  атақты  ғалым  М.М.Копыленко:  «Әр 
түрлі  тілдердің  фразеологиялық  тіркестерін  салыстыру  арқылы  аударма  теориясы  мен 
практикасы  үшін,  шет  ел  тілдерін  оқыту  әдістемесі  үшін  маңызды  мағлұматтар  алуға 
болады  және  фразеологиялық  тіркестердің  жалпыадамзаттық  пайда  болу  көздері  мен 
қолданыстары ашылады» [1, 28б.], - деп айтып өтеді. 
  Тілдің  фразеология  саласы  –  өте  күрделі  құбылыс  болғандықтан,  фразеология  әр 
аспектіде, әр қырынан зерттеуді қажет етеді. Ағылшын тілінің фразеологизмдерін зерттеу 
жұмыстары  ғалым  А.В.Кунин  есімімен  тығыз  байланысты.  Оның  ағылшын  тілі 
тіркестерінің  табиғатын  зерттеуге  арналған  біршама  еңбектері  жалпы  тіл  біліміне,  оның 
ішінде салғастырмалы бағыттағы зерттеулерге негіз болды.  
   Соңғы  кезде  қазақ  фразеологизмдерін  басқа  түркі  тілдерімен,  орыс,  неміс  және 
ағылшын  т.б.  тілдеріндегі  тұрақты  тіркестермен  салыстыра-салғастыра  зерттеу  мен 
сөздіктер жасау жақсы жетістіктерге жетуде. 
   Фразеологизмдер дегенде, оның ерекшеліктері туралы Р.Авакова былай дейді: «Тіл 
халықтың рухани байлығының ең қажеттілерін-мифологиясын бойына жинайды. Осындай 
тіл фактілеріне талдау жасау мәдени тамырларымызға үңіле түсуге, оның құпия сырларын 
түсінуге  септігін  тигізеді.  Фразеологизмдерді  мифтік  танымға,  әдет-ғұрыпқа,  салт-санаға 
әкеп  жүктеу,  оларды  бір-бірімен  байланысты  дүние  ретінде  қарастыруға,  оларды 
мәдениеттің  құрамдас  бір  бөлігі,  ұлттық  тілдегі  бейнесі  деп  тануға  жол  ашса,  екінші 
жағынан,  ғылымдар  сабақтастығын  (тіл,  мәдениет,  тарих,  фольклор,  этнология,  әдебиет 
және т.б) жан-жақты теориялық тұрғыдан аша түсуге мүмкіндік береді» [2, 30б.]. Ендеше 
фразеологизмдер барлық ғылымдар саласымен де тығыз байланысты екен. 
Соған 
байланысты 
қазіргі 
кездегі 
лингвомәдениеттанудың 
диахрониялық, 
салыстырмалы,  салғастырмалы  және  лингвомәдени  лексикография  сынды  салалары 
дамып,  оның  мәселелері  осы  салалардан  айқын  көрініс  табуда.  Сондықтан  да  аталмыш 
ғылым  саласы  мәдениет  пен  тіл  бірліктерінің  жиынтығын  танып,  тілде  көрініс  табатын  
мәдени құндылықтардың қолданылу жүйесін қарастырады. 
Лингвомәдениеттану  бағытында  салыстырмалы-салғастырмалы  түрде  әр  түрлі 
тілдердің  тілдік  ерекшеліктерін  зерттеген  А.Вежбицкая  англо-саксондықтар  мәдениетін 
былайша  сипаттайды:  «Культура,  которая  обычно  смотрит  на  поведение,  без  особого 
одобрения  оцениваемое  как  эмоциональное,  с  подозрением  и  смущением.  В  этой  связи 
можно обратить внимание  на  то,  что  английские  непереходные  эмоциональные  глаголы, 
как  правило,  выражают  негативные  неодобрительные  оттенки.  Англичанам  не 
свойственно отдаваться чувствам. Сама культура побуждает их be glad, а не rejoіce,be sad 
но не pіne и be angry скорее, чем fume или rage и т.д.» [3, с.41]. 
Одан  әрі  автор:  «Ағылшын  тілінен  орыс  тілінің  айырмашылығы  оның  «активті» 
эмоционалды  етістіктерге  (қуану,  сағыну,  мұңаю,  қобалжу,  мазасы  кету,  қайғыру, 
мақтану,  қорқу,  үрейлену,  ұялу,  қызықтау  т.б.)  бай  екендігімен  ерекшеленеді.  Осы 
етістіктердің көпшілігі ағылшын тіліне аударуға да келмейді» дей отырып, орыс тілінің  

18 
 
етістіктері  «-ся»  жұрнағының  көмегі  арқылы  жасалған.  Бұл  сол  етістікке  сыртқы  әсердің 
ықпалымен  эмоциялық  реңк  үстеледі  емес,  олар  өз-өзінен  сондай  бояуға  ие  болып 
тұрғандай әсер қалдырады», – дейді. 
Д.О.Добровольский  ұлттық  реңктегі  фразеологизмді  анықтаудың  екі  бағытын 
ұсынады: біріншісі – басқа тілдер мен мәдениетпен салыстыру негізінде, екіншісі – оның 
ұлттық нақышы «басқа тілдермен салыстырмай-ақ белгілі [4, 37б.]. 
Фразеологизмдердің мәдени ерекшелігі оның белгілі бір қоғамның материалды және 
рухани  мәдениетінің  элементтерімен,  оның  тарихи,  діни  ұстанымдары,  дәстүрлері,  өмір 
сүретін  табиғи  жағрапиялық  жағдайымен  байланыстылығымен  айқындалады.  Орыс 
ғалымы  Б.А.Ларин  де:  «Фразеологизмдер  әрқашан  қоғамдық  жағдайды,  сол  дәуірдің 
идеологиясын жанама түрде бейнелейді» [5, 223б.],  - деп тұрақты тіркестердің қоғаммен, 
өз  кезеңінің  идеологиясымен  тығыз  байланысты,  соның  айнасы  іспеттес  екендігіне  мән 
береді.  
  
Ата-баба  қазынасы  болып  табылатын  тұрақты  тіркестер  халықтың,  бір-бірімен 
жалғасқан  ұрпақтар  арқасында  міндетті  түрде  сақталады.  Қажет  деп  тапқан  уақытта  сол 
кезеңде өмір сүрушілер оны қайта жаңғырта, жандандыра алады. Г.Смағұлова: «Егер тілде 
фразеологизмдер  сақталмай,  бізге  жетпеген  болса,  қазақтардың  өмір  сферасы  қалай 
анықталып,  қандай  мәдени  өмірге  сүйеніп,  пікір  айтылар  еді»  [6,  146б.],  -  деп  дұрыс 
қорытады. Шынымен де, осы халқымыздың асыл туындылары болмаса, олар бүгінгі күнге 
дейін сақталып жетпесе, жұртымыздың өткен өмірінен мүлдем мақрұм қалған болар едік. 
Сондықтан  да  тілдің  бейнелілігін,  байлығын  арттыра  түсетін  сөздік  қордың  көлемді 
бөлігін  құрап  тұратын  тілдік  бірліктер  –  фразеологизмдер.  Олар    халықтың  мінез-
құлқының,  өмір  сүру  ортасының,  экономикалық  және  саяси  көзқарастары  мен 
өзгерістерінің айнасы деуге болады. 
О  баста  мәдениет  және  тіл  деп  сөз  қозғалғаннан  кейін,  фразеологизмдердің  де 
мәдениетпен  жақындығы,  ұлттық  нақышты  берудегі  мәдениетпен  сабақтастығы  алдағы 
жазғандарымызда  кеңінен  қозғалмақ.  Өйткені  лингвомәдениеттану  этнос  мәдениетінің 
тілге,  біздің  нысанымыз  болып  отырған  фразеологизмдерге  әсерін  зерттейді. 
Фразеологизмдер ұлт тілінің ең саналы қабаты десек, онда оның өміршеңдігі қай халыққа 
болмасын үлкен жауапты сын жүктейді. Кез келген өз ұлтын сүйетін, ана тілін таза білген 
адам оларды өз сөздерінде жиі қолдануға тырысады. Әрбір мәдениетті, сауатты кісі, тілге 
шешен болғысы келетін оқушы, студент халық тіліндегі тұрақты тіркестерді көңілге тоқи 
жүріп пайдалануы тиіс. 
Фразеологиялық  мағынаның  табиғаты  жеке  тұлғаның  практикалық  тәжірибесімен, 
сол  тілде  сөйлеуші  халықтың  мәдени-тарихи  әдет-  ғұрыптарымен  тығыз  байланысты. 
Барлық жағдайда фразеологизмдерге тән мағына тұрақты тіркесті құрастырушы сөздердің 
жеке  мағыналарына  сәйкес  келе  бермейді,  тіркес  ішіндегі  сыңарлар  тұтасып  барып,  бір 
мағынаны білдіреді. Мысалы ағылшын тіліндегі: sell the bear’s skіn before one’s has caught 
the  bear  (с.с.ауд.:  атпай  тұрып  аюдың  терісін  сату)  //  қашпаған  қара  қашардың  уызына 
қарау;  тумаған  сиырдың  уызынан  дәмету.  Бұл  тіркестердің  құрамы  әртүрлі  болғанымен 
де, мағына тұтастығымен ерекшеленеді. Тіркес «қолдан келмеген іске дәмелену, бос сөзге 
сену»  деген  мағынаны  білдіреді.  Бұл  жөніндегі  ойын  зерттеуші  ғалым  В.П.Жуков: 
«Фразеологияның  сыңарлары  неғұрлым  өзінің  жеке  сөздік  қасиеттерін  жойған  болса, 
соншалық фразеологияның мағынасы да тұтас бола түседі және керісінше» [7, 14б.], - дей 
отырып,  «  ...  біртұтас  уәждендірілмеген  мағыналы  «бить  баклуши,  съел  собаку» 
түрлеріндегі  фразеологизмдер  біртұтас  уәждендірілген  мағыналы  «гнуть  спину, 
закидывать  удочки»  түрлеріндегі  фразеологизмдерге  қарағанда  өте  тұрақты  болып 
келеді», - деп нақтылай түседі.   Демек фразеологизмдердің тұтастығы жеке сөзбен бірдей 
емес. Оларға тән басты белгі – туынды мағынада жұмсалып, бейнелі мән тудыруы.    
 

19 
 
Фразеологиялық бірліктер (ФБ) субъектіге қатысты, яғни олар дүниені суреттеп қана 
қоймай,  оған  қатыстылығын  бағалайды,  түсіндіреді.  Сондықтан  да,  олар  атауыштық 
бірліктерге  қарағанда  өзгеше.  Көптеген  фразеологизмдердің  ішкі  формасында  айқын 
ұлттық-мәдени  бейненің  іздері  жатқанымен,  олар  мәдениетті  әр  түрлі  бейнелейді. 
Фразеологизмдердің  мәдени  аспектісін  ұғынып,  түсінуде  денотативті  аспектінің  орны 
ерекше.  
Фразеологизмдердегі мәдени ақпаратты жеткізуші не, олар фразеологизмдерде қалай 
туындайды?  деген  мәселелерге  келсек,  фразеологизмдер  о  баста  күнделікті  тіршілік 
жағдайында,  еркін  тіркестер  негізінде  қалыптасып,  прототипті  жағдайдан  мағыналық 
дамуға  түсіп,  ішкі  формада  өзінің  алғашқы  мағыналық  бейнесін  қалдырады.  Мәдени 
ақпарат көздері (аңыздар, архетиптер, әдет-ғұрыптар, тарихи оқиғалар іздері, материалдық 
мәдениет көрінісі) т.б. ішкі формада сақталынады.  
Сөздің  ішкі  формасына  терең  және  жан-жақты  талдау  жасаған  А.А.Потебня 
зерттеулері  кеңес  тіл  білімінде  теорияның  одан  әрі  дамуына  жол  ашты.  Қазіргі  кезде  тіл 
білімі  зерттеушілер  еңбектерінде  сөздің  ішкі  формасы  оның  ең  жақын  этимологиялық 
мағынасы  (К.А.Левковская),  сөздің  дыбыстық  жамылғышы  мен  алғашқы  мағынасы 
арасындағы  байланыс  сипаты  (Р.А.Будагов),  сөз  мағынасының  ішкі  семантикалық 
негіздемесі  (П.В.Чесноков),  сөздер  ретінде  берілген  аталым  (номинация)  белгісі 
(В.Г.Варина)  ретінде  қаралды.  А.А.Потебня  сөздің  ішкі  формасын  тудырушы  мағына 
ретінде  қарастыра  отырып,  «  ...  әрқашан  өзінде  бір  белгіні  қамтиды».  Бұл  белгі  «мағына 
белгісі»  ретінде,  бұрыннан  танылған мен  қайта  танылған  арасындағы  жалпы  белгі,  қайта 
танылғанды сөзде беретін белгі. Осы белгі арқылы алдындағы мағынаның келесі мағынаға 
қатынасы  білінеді.  «Белгі  (ішкі  форма)  –  алдыңғы  сөз  мағынасына  қатысты  тек  қана 
сілтеме, қатынас, жәй оның қабылдануы емес [8, 17- 18б.], - деп өз ойын білдіреді. 
Тілдік  белгінің  ішкі  формасында  мағыналық  ұғымның  ізі  жатады.  ФБ-дің  ішкі 
формасын зерттеу ФБ-дің әртүрлі құрылымдық-семантикалық типтеріне сәйкес белгілі бір 
типтерін  анықтауға  мүмкіндік  береді.  ФБ  ішкі  формасының  әр  түрлі  типтерін  анықтау 
фразеологиялық  абстракция  ерекшеліктеріне  негізделеді.  Абстракцияның  негізгі  типтері 
ФБ  семантикасына  тән  заттар  мен  құбылыстар  белгілерін  жалпылау  болып  табылады. 
Фразеологизмнің  ішкі  формасы  фразеологиялық  мағынамен  тікелей  байланысты. 
Фразеологизмнің  тура  мағынасындағы  мән,  мазмұн  тіркесті  қайта-қайта  ой  сүзгісінен 
өткізу  нәтижесінде  ауыспалы  мағынада  қолданыла  бастайды.  Сөйтіп  тіркестің  о  бастағы 
біріншілік мағыналары образда өз «ізін» қалдырып, ішкі форманы түзеді. 
Фразеологизмдердің  ішкі  формасында  ұлттық  мәдени  ақпарат  көздері  жатады. 
Мысалы: «ат-шапан [ат-тон] айып» фразеологизмі бойынша ертеде қазақ салтында ауыл 
ақсақалдары мен билер шешімімен кінәлі деп танылған адам өз айыбын кем дегенде бір ат  
пен шапан беріп  өтейтін болған. Айып  –   барымта,  қылмыс,  ұрлық, дәстүрді бұзғаны т.б. 
жағымсыз  іс-әрекеті  үшін  қылмыскерге  берілетін  жаза.  Мысалы,  көп  алдында  орынсыз 
дау,  жанжал  шығарған  адамдарға  айып  салынатын  болған.  Жазаланушы  адам  оны  сол 
сәтте  орындауы  тиіс.  Жеңіл  кінәлары  үшін  тон  немесе  ат  төленеді.  Ауыр  қылмыс 
жасағандар  тоғыз  төлейді.  Бұл  түйе  бастатқан тоғыз мал,  немесе  ат  бастатқан  тоғыз  мал, 
немесе  өгіз  бастатқан  тоғыз  мал  деген  сөз.  (Түйе  бастатқан  тоғыз  3  бас  түйе,  3  бас 
сиырдан тұрады. Ат бастатқан тоғыз 3 жылқы, 3 сиыр, 3  қой, т.с.).  Әрине бұдан басқа да 
түрлері  бар.  [78,  6  бб.].  Қазіргі  уақытта  салттың  мұндай  түрі  мүлдем  жоғалғанымен, 
ауызекі  тілде  «айыпты  болғанға  кешірім  сұрау»  деген  ауыспалы  мағынада  қолданылады. 
Мұндай  фразеологизмдердің  семантикасын  ұлттық  ерекшеліктер  мен  дүниетанымынан 
іздеген жөн.  
Фразеологизмдердің  мәдени  аспектісін  түсіндіруде  мағынасында  денотативті 
аспектінің  де  рөлі  айрықша.  Мысалы  ретінде  құрамында  бір  немесе  бірнеше 
компоненттері  ұлттық  мәдени  атаулар  болып  табылатын  фразеологизмдерді  көрсетсек: 

20 
 
қазақ тілінде «шашбауын көтеру» (біреудің сөзін сөйледі, жағынды, жыртысын жыртты). 
Шашбау  – өрілген шаштың ұшын бекітетін алтын, күміс тиындар  қадаған лента тәріздес 
ызған мата [79, 174б.]. Тұсау кесер - жүре бастаған баланың аяғына жіп байлап кестіретін 
дәстүр,  ырым.  Сонымен  қатар  бұған  тарихи  атаулар  мен  халықтық  жалқы  есімдерді 
Сүлейменнің жүзігіндей, Аплатондай ақылды, Абылайдың ақ туы мысал бола алады. Бұл 
фразеологизмдер  нақты  тарихи  фактілермен  байланысты.  Мысалы:  «Асан  қайғыға  түсу» 
тіркесіндегі Асан деген кім деген сұрақ тууы мүмкін. Соған ұқсас ағылшын тіліндегі John 
Bull  (ағылшындықтардың  мысқыл  лақап  аты),  Jack  of  all  trades  (бес  аспап)  тіркесіндегі 
«Jack».  Мұндай  фразеологизмдер  мәдени  ақпарат  денотация  параметрлерімен  тығыз 
байланыса  отырып,  денотат  (Асан,  John)  мәдени  ақпаратты  таратушы  көздері  болып 
табылады. 
Қоршаған  орта,  табиғат  құбылыстары  адамзат  баласына  ортақ  болғанымен,  оны 
түсінуі,  ұғынуы,  сезінуі  әр  халықта  түрліше  болады.  Екі  тілдегі  фразеологизмдерді 
салыстырғанда, кейбір фразеологизмдер екі халықтың өзіндік ұлттық қасиеттері, болмыс-
бітімі  өздеріне  тән,  мағыналары  бірдей,  бірақ  жасалуы  әр  түрлі  болады.  Мысалы, 
ағылшын тілінде  the lost (stray) sheep (с.с.ауд.: адасқан қой), қазақ тілінде адасқан қаздай 
тіркестері немесе ағылшын тілінде  burn one’s boats (с.с.ауд.: кемелерін өртеу), «араздасу, 
ара  қатынасын  үзу»  деген  мағынада  қазақ  тіліндегі  осыған  ұқсас  ат  кекілін  кесісу  деген 
тіркес  бар.  Бұл  тіркестің  ішкі  формасы  ұлттық  рәсіммен,  ежелгі  дәстүрмен  тығыз 
байланысты. Ғылыми деректерге сүйенер болсақ, аттың кекілі, құйрығы оның иесі қайтыс 
болғанда және адамдар бір-бірімен араздасып, бірінен-бірі мүлде безінгенде кесіледі екен. 
Қазақ  халқының  үйреншікті  кәсібі  мал  атауы,  оның  ішінде  атқа  байланысты  болса, 
ағылшындықтарға теңіз шаруашылығы, оның ішінде кеме атауы жайт. 
Мағынасы  бірдей,  ұқсас  сөздермен  сипатталған  тіркестер  екі  тілде  де  бар.  Қазақ 
тілінде: жер соғып қалу, ағылшын тілінде: sit down in a puddle (с.с.ауд.: шалшыққа отырып 
қалу)  т.б.  тіркестер  мысал  бола  алады.  Ал  кейбір  ағылшын  тіліндегі  тіркестердің  қазақ 
тілінде  тура  баламасы  табыла  бермейді,  сондықтан  да  мазмұнымен  түсіндіруге  тура 
келеді.  Мағыналары  жарым-жартылай  да  сәйкес  келетін  тіркестер  көптеп  кездеседі. 
Ағылшын  мен  қазақ  тіліндегі  фразеологизмдер  түрлі  нәрселерді  мысалға  ала  айтқанмен, 
екеуінің де айтайын деген ойы бір. 
«Фразеологизмдердегі  мәдени  ақпаратты  жеткізуші  жалпы,  фразеологизмдердің 
қалыптасуындағы  басты  нәрсе  не?»  дейтін  сұрақты  қоятын  болсақ,  бұл оның  прототипті 
жағдайы  мен  тура  мағынасынан  туындайды.  Мысалы,  қазақ  тілінде    тақияға  тар  келу; 
табанын  тайдыру,  ағылшын  тілінде  slіp  from  one’s  hands  (с.с.ауд.:  қолдан  таю).  Мұнда 
прототипті  жағдайдағы  алғашқы  мағына  негізінде  фразеологиялық  бірліктің  бейнесі 
қалыптасады.  Алғашқы  мағына  бейнеде  өз  ізін  қалдырады.  Осыдан  келіп,  мәдениетпен 
байланысты,  ақпаратты  танытушы  ішкі  форма  (ІФ)  пайда  болады.  Мәдениет  «іздері» 
болып  табылатын  аңыздар,  архетиптер,  әдет-ғұрып,  салт-дәстүрлер,  тарихи оқиғалар мен 
материалдық  мәдениет  элементтері  ішкі  формада  жақсы  сақталады.  Дегенмен, 
фразеологизмдердің  барлығы  мәдени  ақпараттарды  жеткізушілер  болып  табылмайды. 
Қазақ тіліндегі: аузын ашпау, қас қаққанша, ағылшын тіліндегі: from head to foot (бастан-
аяқ),  cock  one’s  nose  (hold  up  one’s  nose)  //мұрнын  көкке  көтеру  т.б.  бейнелі-метафоралы 
мағынаға негізделген. Бірақ та олар дүниенің тілдік бейнесін жасауда үлкен мәнге ие. 
Жалпы  әрбір  тіл  –  ұлттық  дүниетамын  айқындап,  өзіндік  дүниелік  бейнесін 
қалыптастыратын  тілдік  жүйе.  Тіл  мен  мәдениет  екеуі  жеке  дара  құбылыс  болғанымен, 
тілдік  белгінің  мағынасы  арқылы  байланысып,  тіл  мен  мәдениеттің  тұтас  бірлігін 
қамтамасыз етеді.  
Қай  халықтың  болмасын  фразеологизмдерінің  ұлттық  ерекшеліктері  әр  түрлі 
факторлардан: 
халықтың 
тұрмыс-тіршілігінен, 
оның 
тарихынан, 
географиялық 
жағдайынан, мәдениеті мен әдет-ғұрпынан т.б. анықталады. 

21 
 
Әдебиеттер: 
1. Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. – Алматы: Евразия, 1995. – 178с. 
2. Авакова Р. Фразеологиялық семантика. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 152 б. 
3. Вежбицкая А. Язык. Культура. Познание. – М.; 1996. – 297с. 
4.  Добровольский  Д.А.  Национально-культурная  специфика  во  фразеологии  //  ВЯ.  -1997.  - 
№6. – С.37-48. 
5. Ларин Б.А. История русского языка и общее языкознание. – М.; 1977. – 223с. 
6.  Смағұлова  Г.Н.  Мағыналас  фразеологизмдердің  ұлттық-мәдени  аспектілері.  –  Алматы, 
1998. – 194 б.   
7. Жуков В.П. Семантика фразеологических оборотов. – М.: Просвещение, 1978. – 160с. 
8. Потебня А.А. Из записок по русской грамматике. – М.: Учпедгиз, 1958. – Т. 1, Т. 2. 
                                                          
Резюме 
      Определение  ментальных  систем  каждой  нации  и  народа  осуществляется  путем 
сопоставительной  формы.  Исследование  разноструктурных  языковых  систем  в  сравнительно-
сопоставительном  аспекте  является  главнейшим    в  языкознании.  Путем  сопоставительных 
методов  можно  выявить  сходство  и  различие  фразеологизмов  разных  систем.  В  статье 
характеризуется  национально-культурная  специфика  двух  языков.  Национально-культурный  фон 
выявляется по-разному в разных культурах. 
 
Summary 
This  research  targets  at  comparative  analysis  of  motivation  of  phraseological  units  in  the  Kazakh 
and English languages. The topicality of the article is that to state the points of similarity and diversity of 
the  Kazakh  and  English  phraseological  units  concerning  motivation  and  determination  of  linguacultural 
factors which indicate pecularity of motivation. 
 
 
 
 

22 
 
ПЕДАГОГИКА
 
ҒЫЛЫМДАРЫ
 
 
ӘОЖ  316.454.5:378.147.88 
 
СТУДЕНТТЕРДІҢ КОММУНИКАТИВТІК ҚҰЗІРЕТТІЛІГІН ДАМЫТУ 
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕ РЕТІНДЕ
 
 
М.А.
 АЙТБАЕВА, педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент, 
А.Б.
 НУРЕКЕЕВА, магистрант, 
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті 
 
Соңғы  жылдары  жоғары  білім  беру  жүйесінде  жоғары  оқу  орындарының 
құрылымына,  білім  беру  мазмұнына,  оқыту  технологияларына  ықпалын  тигізген 
айтарлықтай  өзгерістер  туындады. Баланың  дамуына және  өзін-өзі дамытуға бағытталған 
ізгіліктік  парадигмасына  көшкен  жоғары  кәсіби  білім  беру  жүйесі  мұғалімнің  дәстүрлі 
позициясында ғана емес, сонымен қатар неғұрлым кең «адам-қоғам-адам» жүйесінде өзін-
өзі жүзеге асыруға  дайын болуын талап етеді.      
Педагогикалық  білім  берудің  алдында  баланың  жан  дүниесін  түсініп,  қабылдауға 
қабілетті,  диалог  негізінде  өзара  қатынас  құра  алатын,  ашық  қарым-қатынас  жасау 
икемділігі  бар,  оқушылармен  біріккен  іс-әрекет  барысында  позитивті  педагогикалық 
қарым-қатынас  жасай 
білетін, 
мектептің 
оқу-тәрбие 
үдерісінде 
эмоционалдық 
жайлылықты қамтамасыз ете білетін мамандарды даярлау міндеті тұр.      
Бұл  тұрғыдан  педагогикалық  өзара  әрекеттесуге  көп  көңіл  бөліне  бастауда. 
Гуманистік  педагогика  өзара  түсінісуге  қол  жеткізетін  педагогикалық  ықпал  жасауды 
тиімді 
тәсіл 
деп 
таниды. 
Гуманистік 
педагогика 
субъектілері 
позицияларын 
коммуникацияның базалық формасы болып табылатын диалог арқылы үйлестіреді. 
Оқушылармен  ізгіліктік  тұрғыдан  қарым-қатынас  жасай  алатын  және  өздерінің 
кәсіби  қызметін  жоғары  деңгейде  ұйымдастыра  алатын  педагогтарға  деген  қажеттілік 
болашақ  мұғалімдердің  коммуникативтік  құзіреттілігін  мақсатты  бағытта  дамытудың 
бірқатар  өзекті  мәселелерін  туындатады  (А.А.  Бодалев,  В.А.  Кан-Калик,  А.А.  Леонтьев, 
Н.В. Кузьмина, Н.Е. Щуркова және т.б.).      
Соңғы  жылдары  «құзірет»  және  «құзіреттілілік»  ұғымдарын  талдауға  бағытталған 
ғылыми-теориялық  зерттеулер  пайда  болды  (В.А.  Якунин,  Э.Ф.  Зеер,  М.Е.  Бершанский, 
В.В.  Гузеев,  Л.И.  Денисович,  О.М.  Карпенко,  Г.М.  Коджаспирова,  О.Е.  Лебедев,  О.И. 
Лукьяненко, Г.К. Селевко, И.И. Серегина және т.б.).      
Отандық 
педагогика 
ғылымында 
құзіреттілік 
мәселесін 
Н.Д.Хмель, 
А.Г.Қазмағамбетов, 
А.М.Мұхамбетжанова, 
А.А.Калюжный, 
Ш.Х.Құрманалина, 
А.Х.Аренова,  С.Т.Каргин,  О.С.Сәлімбаев,  М.К.Қаламқалиев,  Ж.И.Сардарова.  Н.Н.Хан  
және тағы да басқа ғалымдар зерттеді.      
Коммуникативтік 
құзіреттілік 
құрылымын 
Л.К.Гейхман, 
И.И.Рыданова, 
И.И.Зарецкая, 
Н.В.Кузьмина; 
коммуникативтік 
құзіреттіліктің 
даму 
көздерін 
С.В.Кривцова,  Ю.Н.Емельянов,  Н.В.Кузьмина,  А.К.Маркова;  білім  беру  үдерісінде 
болашақ  мұғалімдердің  коммуникативтік  икемділіктерін  қалыптастыру  мәселелерін 
А.Н.Леонтьев, Е.Б.Быстрай, В.Г.Костомаров,  А.В.Мудрик және т.б. қарастырды.      
Қазіргі  таңда  құзіреттілік  тәсілі  қандай  да  болсын  саланың  кәсіби  мамандарын 
даярлаудың  негізі болып табылады. Оның маңызы педагогикалық мамандарды даярлауда 
арта  түседі.  Бұл  мәселе  педагогикалық  жоғары  оқу  орындары  түлектерінің  басым 
көпшілігінің  кәсіби  жарамсыздығынан  туындап  отыр.  Кәсіби  білім  тек  кәсіби  білім, 
икемділіктер  мен  дағдыларды  меңгеру  ғана  емес,  сонымен  қатар  коммуникативті 
құзіреттілікті  дамытудың  жоғары  деңгейі  болып  табылады.  Біздің  көзқарасымыз 

23 
 
бойынша,  бұл  білім  беру  субъектілерімен  тікелей  қарым-қатынас  жағдайында  өтетін 
педагогикалық іс-әрекетті жүзеге асырудың маңызды шарты болып табылады.      
Қазіргі  заманғы  психологияда  «құзіреттілік»  ұғымы  белсенді  қалыптасу  кезеңінде. 
Аталған  мәселелерді  зерттеуге  Дж.  Равен,  Ю.М.  Жуков,  А.К.  Маркова,  Ю.Н.  Емельянов 
және  т.б.  қосқан  үлесі  зор.  Осы  ұғымды  нақтылау,  толықтыру  және  кеңейту  жүзеге 
асырылып  жатыр.  Ғылыми-тәжірибелік  зерттеулерде  «құзіреттілік»  ұғымымен  қатар 
«құзірет» ұғымын пайдалануда. Отандық ғылыми-практикалық әдебиеттерде бұл екі ұғым 
басым  жағдайда  маманның  кәсіби  деңгейін  және  біліктілігін  сипаттау  үшін 
пайдаланылады.  Дегенмен,  бұл  екі  ұғымның  мазмұны  түрлі  болып  табылады.  «Құзірет» 
ортаның талабын, ал «құзіреттілік» адамның осы ортаға сай болуын көрсетеді.
 
      
Яғни,  «құзірет»  адамға  қатысты  сыртқы  қызметтік  міндеттерін  сипаттау  үшін,  ал 
«құзіреттілік» ішкі, тұлғалық қасиеттерді көрсету үшін пайдаланылады [1, 6 б.]. 
Коммуникативтік  құзіреттілік  негізгі  топқа  жатқызылып,  кәсіби,  әлеуметтік  және 
тұлғааралық  құзіреттіліктің  ажырамас  бөлігі  болып  табылады.  Коммуникативтік 
құзіреттілік  тиімді  қарым-қатынас  жасаудың  жетекші  факторы  болып  табылады  [2;  3;  4] 
және  қазіргі  өмір сүру жағдайында табысты  әлеуметтену, бейімделу және  өзін-өзі жүзеге 
асыруды  қамтамасыз  етеді  және  көп  жағдайда  тұлғаның  жетістігі  мен  бәсекеге 
қабілеттілігін анықтайды [5].      
Коммуникативтік  құзіреттілік  дегеніміз  жазбаша  және  ауызша  коммуникация 
мақсаттарын  қойып,  оны  жүзеге  асыра  білу  болып  табылады.  Атап  айтқанда,  диалог 
кезінде  өз  көзқарасын  сауатты  түрде  білдіру  және  көпшілік  алдында  өзге  адамдардың 
түрлі  позициялары  мен  құндылықтарын  (діни,  этникалық,  кәсіби,  тұлғалық  және  т.б.) 
құрметтей отырып сөз сөйлеу. Осылайша, коммуникативтік құзіреттілікті кеңінен зерттеу 
аталған  мәселе  қазіргі  заманғы  педагогика  ғылымы  мен  білім  беру  практикасында 
маңызды  деп  тұжырымдауға  мүмкіндік  береді.  Бұл  мәселенің  теориялық  тұрғыдан 
негізделгеніне  қарамастан,  мектептің  педагогикалық  үдерісіндегі  «мұғалім-оқушы» 
қарым-қатынасы  түбегейлі  өзгеріске  ұшырады  деп  тұжырым  жасауға  болмайды.  Қазіргі  
уақытқа  дейін  мұғалім  тек  белгілі  бір  оқу-тәрбие  үдерісінің  аясында  ғана  жұмыс  жасап 
келе  жатыр.
 
Аталған  мәселенің  туындауының  себебі  мұғалімнің  кәсіби  ізгілендіруді 
жүзеге  асырудың  дайындығының  болмауы.  Ізгіліктік  мұраттарға  ие  болу  тікелей 
педагогтың  тұлғалық-кәсіби  дамуымен  байланысты,  құндылықтар  және  құндылықтық 
қарым-қатынастар  жүйесін  кәсіби  дайындықтың  бағдарламалық  мазмұны  ретінде 
анықтауды қарастырады.      
Қазіргі  кезде  аталған  ұғымдарды  талдау  жалғасуда  және  жаңа  мазмұнмен 
толықтыруда.  Осыдан  аз  уақыт  бұрын  коммуникативтік  құзіреттілік  «тиімді  қарым-
қатынас  жасауға  қажетті  дағдылар  мен  икемділіктердің  жиынтығы»  деп  түсінілсе  [6],  ал 
қазіргі таңда неғұрлым кең мағынаны қамтып, тұлғалық аспектіні кірістіріп отыр. 
Коммуникативтік 
құзіреттілікті 
іскерлік 
әлемдегі 
өзара 
әрекеттестік 
пен 
ынтымақтастықты  ұйымдастыру  саласындағы  білімдер,  икемділіктер  мен  дағдылардың 
жиынтығы;  тиімді  коммуникативтік  тұлғааралық  қарым-қатынасты  құруға  қажетті 
тұлғаның ішкі қорының жүйесі ретінде қарастырамыз.      
Коммуникативтік  құзіреттілік  — бұл маманның қандай бір  әрекетке  қосылғандығын 
анықтайтын  және  тұлғаның  бүкіл  даму  процесінде  қалыптасатын  тұлғалық  сапа  болып 
табылады.  Коммуникативтік  құзіреттілік  маманның  қарым-қатынасының  мақсаты,  мәні, 
құрылымы,  құралдары  мен  ерекшеліктері  жайлы  мәліметтерінің  болуы,  осы  іс-әрекеттің 
технологиясын  меңгеруі  (коммуникативтік  икемділік  пен  дағдылар),  маманның  тиімді 
кәсіби  қарым-қатынасының  маңыздылығын  саналы  түрде  ұғынуын  қамтамасыз  ететін 
дербес-психологиялық сапасы.      
Коммуникативтік  құзіреттілік  -  қарым-қатынас  барысында  туындап  отыратын 
коммуникативтік 
міндеттерді 
шығармашылық 
тұрғыдан 
шеше 
білу 
қабілеті 

24 
 
(коммуникативтік  креативтілік).  Дегенмен,  бүгінге  дейін  аталған  ұғымның  мазмұнына 
деген  ортақ  көзқарас  жоқ,  яғни  коммуникативтік  құзіреттілік  қабілет  пе,  әлде  қасиет  пе, 
болмаса білім, икемділік пен дағдылардың жиынтығы ма?      
Біздің көзқарасымызша, коммуникативтік құзіреттілік қарым-қатынастың тиімділігін 
анықтайтын  білім,  икемділік  пен  құндылықтық  бағыт-бағдардың  жиынтығы.  Төмендегі 
авторлар  коммуникативтік  құзіреттіліктің  төмендегі  құрамдас  бөліктерін  анықтап 
көрсетеді: 
-
 
білім, икемділіктер, дағдылар мен тәсілдер (Макаровская, 2003); 
-
 
дұрыс 
коммуникативті 
міндеттер 
мен 
оларды 
шешуге 
сай 
келетін 
коммуникативтік  қабілеттер,  коммуникативтік  икемділіктер  және  коммуникативтік 
білімдер (Сидоренко, 2003); 
-
 
коммуникативтік 
бағыттылық, 
коммуникативтік 
ақпараттану 
(білімдер, 
икемділіктер, дағдылар), коммуникативтік қабілеттер (Попова, 2003); 
-
 
когнитивті  (бағыттанушылық,  психологиялық  білімдер  мен  перцептивтік 
қабілеттер),  эмоционалдық  (әлеуметтік  құндылықтар, тәжірибе,  тұлғаның  қарым-қатынас 
жүйесі)  және  әрекеттік  құрамдас  бөліктері    (икемділіктер  мен  дағдылар)  (Макаровская, 
2003.); 
-
 
әрекеттік,  аффективті,  когнитивті,  реттеуші,  ақпараттық  құрамдас  бөліктері 
(Буртовая, 2004); 
-
 
ұғымдық-операционалды  блок  (білімдер  мен  икемділіктер)  және  тұлғалық 
(сапасы, позициялар) (Нестерова, 2007).      
Коммуникативтік құзіреттіліктің құрамдас бөліктерін талдауға бізге Н.М.Дзгоеваның 
позициясы  жақын.  Ол  ұғымдық  (білім),  операционалдық  (икемділіктер)  және 
мотивациялық-тұлғалық (мотивациялық бағыттылығы, позициялары мен сапасы)  сияқты 
үш блокты ерекшелеп көрсетеді [7].      
Коммуникативтік  құзіреттілікке  арналған  ғылыми  еңбектерге  теориялық  талдау 
жасай  отырып  және  практикалық  мәліметтерге  сүйеніп,  коммуникативтік  құзіреттілік  
білім, икемділік және құндылықтық бағыт-бағдардан тұратын тұлғалық сапа деген пікірге 
келеміз. Бұл сапалар әлеуметтік және кәсіби тұрғыдан өзін-өзі жүзеге асырудың тиімділігі 
мен табыстылығын анықтайды. Коммуникативтік құзіреттілік құрылымында үш құрамдас 
бөлікті  ерекшелеп  көрсетуге  болады:  нақты  коммуникативтік  жағдайға  сәйкес  келетін 
коммуникативтік  білімнен  тұратын  ұғымдық  бөлік;  тиімді  қарым-қатынасты  жүзеге 
асыруға қажетті позициялар мен сапалардан тұратын мотивациялық-тұлғалық. 
«Кәсіби 
оқыту» 
мамандығы 
студенттерінің 
коммуникативтік 
құзіреттілігін 
қалыптасуындағы  өзгерістер  дәрежесін  талдау  мектепте  меңгерілген  коммуникативтік 
мәдениет  білімдері,  икемділіктері  мен  дағдылары  сауатты  маман  болу  үшін  жеткіліксіз 
болып  табылады.  Біз  арнайы  әлеуметтік-психологиялық  тренинг  әзірледік.  Ол 
студенттердің  тұлғалық  дамуына,  коммуникативтік  қабілеттіліктердің  дамуына  және 
арнайы білімдер, икемділіктер мен дағдыларды қалыптастыруға, жалпы коммуникативтік 
құзіреттіліктерді дамытуға бағытталған.      
Студенттердің  коммуникативтік  құзіреттілігін  дамыту  олардың  келесі  міндеттерді 
шешуіне мүмкіндік береді: 
•  Жоғары кәсіби деңгейде қызметтестерімен, әкімшілікпен өзара әрекеттесу; 
•  Шиеленісті жағдайларды шеше алу; 
•  Курстастары мен әкімшілік тарапынан манипуляция жасауды болдырмау; 
•  Қарым-қатынас мәдениетін және сөйлеу техникасын меңгеру.      
Студенттердің  коммуникативтік  дағдыларын  меңгеру  өндірісте  тәжірибеден  өту 
кезінде нығайтылады. Студенттің коммуникативтік құзіреттілігін жүзеге асыру моделі екі 
блоктан тұрады. Бірінші блок студенттің жалпы, әмбебап қасиеттерін (кәсіби бағыттылық, 
ұжымшылдық,  адамдарға  деген  сый-құрмет,  белсенділік,  психологиялық  дайындық  және 

25 
 
т.б.)  қамтиды.  Екінші  блок  коммуникативтіліктің  ішкі  құрылымын  сипаттайтын 
танымдық,  экспрессивтік,  басқарушылық  қасиеттерден,  сонымен  қатар  коммуникативтік 
білімдерден, коммуникативті іс-әрекет білімдерінен, дағдылар мен әдеттерінен тұрады. 
Осылайша, 
студенттердің 
коммуникативтік 
құзіреттілігін 
дамыту 
өзекті 
педагогикалық  мәселе  болып  табылады.  Себебі,  коммуникативтік  құзіреттілік  оларды 
кәсіби  шыңдалуға  ықпалын  тигізеді  және  қарым-қатынас  серіктестерімен  мәдениетті 
қарым-қатынас  құруға  мүмкіндік  береді.  Осының  барлығы  еңбек  әрекетінің  өнімділігіне 
әкеледі.
      
Коммуникативтік  құзіреттілік  ұғымын,  оның  құрамдас  бөліктерінің  мамұнын 
анықтау  –  бұл  болашақ  мамандардың,  оның  ішінде  педагогикалық  сала  мамандарының 
коммуникативтік 
құзіреттілігін 
қалыптастыру 
мен 
дамытудың 
педагогикалық 
проблемаларын шешудің алғашқы қадамы болып табылады. 

жүктеу/скачать 4,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: