Южного казахстана

 
167 
 
Таблица 1 - Ранги групп деталей, лимитирующих надежность КП модели  SB 165-2 
 
Показатели надежности 
 
Исходное  
 Значение 
 
Группы деталей 
 узлов КП 
№3 
№5 
№1 
Минимальные суммарные удельные   затраты, тенге/мото-ч 
651,6 
561,6  567,6 
591,6 
Уровень надежности 
1,38 
1,78 
1,76 
1,65 
Ранг 
- 
I 
II 
III 
 
 
Результаты моделирования на ЭВМ позволили выявить необходимые зависимо-
сти по оценке влияния повышения качества изготовления деталей и узлов на выходные 
показатели надежности исследуемого агрегата: минимальные суммарные удельные за-
траты 
min
уд
C
,  уровень  надежности  n,  наработку  до  первого  отказа  Т
до
  и  оптимальный 
ресурс t
опт 
. Это позволило разработать соответствующие рекомендации по сокращению 
затрат на поддержание надежности машин, пригодные для практического использова-
ния предприятиями [5].  
 Практическая значимость полученных результатов состоит в определении мето-
дом моделирования на ЭВМ значений соотношения прироста стоимости групп деталей 
в зависимости от прироста ресурса агрегата в данной работе КП модели SB 165-2 фрон-
тальных погрузчиков L 34B, 534С.  
 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
 
1
 
Кульсеитов Ж.О., Жандарбекова А.М. Вопросы повышения надежности коробки пе-
редач гидромеханической  трансмиссии  одноковшовых  фронтальных   погрузчиков    //  Вестник 
ВКГТУ им. Д. Серикбаева, 2011. -№3. -С.46-49. 
2
 
Жандарбекова А.М. Вопросы оптимизации текущего ремонта коробки передач моде-
ли SB 165-2 // Материалы межд. науч.-практ. конф.  «Двадцать лет развития Казахстана – путь к 
инновационной  экономике:  достижения  и  перспективы».  –  Усть-Каменогорск:  ВКГТУ,    2011, 
ноябрь 24-25. - С. 122-125. 
3
 
Кульсеитов  Ж.О.,  Муздыбаев  М.С.,    Жандарбекова  А.М.  Оптимизация  показателей 
надежности  коробки  передач  гидромеханической  трансмиссии  одноковшового  фронтального 
погрузчика методом моделирования на ЭВМ // Поиск. - Алматы, 2008. - №4. –  С. 240-245. 
4
 
Кульсеитов  Ж.О.,  Жандарбекова  А.М.  О  повышении  надежности  коробки  передач 
гидромеханической трансмиссии одноковшовых фронтальных погрузчиков // Материалы межд. 
науч.  конф.:  «Совершенствование  конструкции  и  системы  эксплуатации  транспортной  техни-
ки» - Алматы: КазАТК М. Тынышпаева, 2009, ноябрь17-18. – С. 236 - 240. 
5
 
Жандарбекова  А.М.,  Кульсеитов  Ж.О.,  Муздыбаев  М.С.  Рекомендации  по  повыше-
нию  надежности  коробки    передач    одноковшовых  фронтальных  погрузчиков  //  Вестник 
ВКГТУ им. Д. Серикбаева. -2010. - №1. – С. 60-66 
 

 
168 
ТҤЙІН 
 
Жандарбекова Ә.М. – т.ғ.к., доцент м.а. 
Д. Серікбаев атындағы ШҚМТУ, Ӛскемен қ. 
 
Жол-қҧрылыс машиналар сенімділігінің деңгейін арттыру және оларды пайдаланудың 
тиімділігі 
 
 
Мақалада жол-құрылыс машиналарына ағымдағы жӛндеу жүргізудің кӛлемін қысқарту 
тапсырмаларын  шешу  мәселелері  қарастырылған.  Машиналарды  сатып  алудың  және  оларды 
пайдалану  сенімділігін  қолдауға  кететін  жиынтық  үлестік  шығындарын  азайту  мәселелеріне 
ерекше  кӛңіл  қойылған.  Біршӛмішті  фронтальді  тиегіштер  агрегатының  ағымдағы  жӛндеу 
жүргізу  кӛлемін  ЭЕМ  -  да  модельдеу  әдісі  арқылы  негіздеудің  нәтижелері  баяндалған. 
Келтірілген  ЭЕМ-да  модельдеу  нәтижелері,    бӛлшектер  мен  түйіндер  дайындау  сапасын 
жоғарылатудың  зерттелетін  агрегат  сенімділігінің  қорытынды  кӛрсеткіштеріне  әсерін  бағалау 
бойынша қажетті байланыстарды анықтауға мүмкіндік береді. 
 
 
RESUME 
 
Zhandarbekova A.M. –Candidate of Technical Sciences
 
D. Serikbayev EKSTU, Ust-Kamenogorsk 
 
Increasing the reliability of road – building machinery and efficiency of their exploitation 
 
The article deals with setting of problems concerning the volume limitation of current main-
tenance for highway engineering-roadway maintenance machinery. Specific attention is paid to prob-
lems of lowering the total cost per unit for buying the machinery and supporting their reliability while 
service. We present the validation results of volumes for current maintenance of single-bucket front-
end loader aggregates (cutter-head dredge) by computer modeling. The given computer modeling re-
sults allow to find out dependence on estimation the influence for increasing the quality of producing 
the details and units for output parameters of aggregate reliability under research. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
169 
                                                                                                       
ЭКОЛОГИЯ. ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ТАБИҒИ РЕСУРСТАРДЫ 
ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ 
ЭКОЛОГИЯ. ОХРАНА ОКРУЖАЮЩЕЙ СРЕДЫ И РАЦИОНАЛЬНОЕ 
ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ПРИРОДНЫХ РЕСУРСОВ 
   
 
 
 
 
 
ӘОЖ 504.064:661.63  
 
АММОФОС  ӚНДІРІСІНДЕ  АЗҚАЛДЫҚТЫ ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ  
МОДУЛЬ ҚҦРАСТЫРУ ЖӘНЕ ОНЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БАҒАЛАУ 
 
Ж.К.Бахов - т.ғ.д., профессор, Р.А Исаева - т.ғ.к., доцент,   
М.Н Наурызбекова - магистрант 
  
 М.Әуезов атындағы ОҚМУ,  Шымкент қ. 
 
Аңдатпа 
 
Мақалада  технологиялық  есептеулер  мен  зерттеулердің  негізінде  технолгиялық 
процестің экологиялық тиімділігін қарастыру, аммофос ӛндірісінің азқалдықты технологиялық 
модулын тұрғызу мүмкіндігі кӛрсетілген. Дәстүрлі және ұсынылып отырған тізбекпен алынған 
экологиялық  кӛрсеткіштерін  салыстыру  нәтижесінде,  азқалдықты  технологиялық  модуль 
қоршаған табиғи ортаға тигізетін техногенді салмағын тӛмендетіп қана қоймай, сонымен қатар 
қосымша бағалы ӛнімдер алуға мүмкіндік беретіні анықталды. 
  
Кілтті  сӛздер:  азқалдықты  технологиялық  модуль,  экстракциялық  фосфор  қышқылы, 
фосфогипс, аммофос, аппатитті концентрат, криолит. 
 
Химиялық  ӛндірістерде  экологиялық  тиімділіктің  маңызды  стадиясы 
технологиялық  процесс  болып  табылады.  Олардың  азқалдықты  технологиялық 
модульдерді  (АТМ)  құру  жолымен  жүзеге  асуы,  қоршаған  ортаға  кері  әсер  етуін 
азайтуға,  сонымен  қатар,  табиғи  жүйелермен  ӛндірістік  құрылымдық  орталықтар 
арасындағы энергия мен зат ағымдарының ең тӛмендігіне бағытталуы мүмкін [1].   
Мақалада аммофос ӛндірісінің технологиялық процесін экологиялық ықшамдау 
қарастырылады.  Аммофос  ӛндірісінде  фосфатты  шикізаттарды  кешенді  ӛңдеуге 
мыналар  жатады:  фосфориттің  күкіртқышқылында  ыдырауы,  экстракциялық  фосфор 
қышқылын (ЭФҚ) бӛлу және фосфогипсті жуу, қоймаға арналған жер алаңдарын бӛлу, 
оны  ұстау  және  сақтау,  ЭФҚ  аммонизациялау,  түйіршіктеу,  дайын  ӛнімді  кептіру, 
тұтынушыларға  арту  және  басқа  да  операциялар.  Бұдан  ӛзге,  бұл  жұмыста 
фосфогипстің  термохимиялық  ыдырауы,  фторгаздарды  қайта  ӛңдеу  қарастырылады. 
АТМ  ӛңдеуінің  бірінші  стадиясында  дигидратты  әдіспен  алынатын  (100%  P
2
O
5 
есептегенде  жылына  110  мың  тонн  ӛнімділікті)  экстракциялы  фосфор  қышқылының 
тиімді технологиясы қарастырылады. Бастапқы шикізат – келесі құрамдағы фосфоритті 
концентрат (сал, %): P
2
O
5 
- 28,0; MgO – 2,0; R
2
O
3
 – 3,0; CaO – 43,0; F-2,8; CO
2
 – 5,5; H
2
O 
–  1,0;  ерімейтін  қалдық  –  14,7.  ЭФҚ  ӛндірісінің    (18,35  т/с)  материалдық  ағынының 
технологиялық есептеуі қышқылдың шығыны- 3,85 т (70,65 т/с), фосфогипстің - 7,47 т 

 
170 
(137,07 т/с) және фторлыгаздың – 0,479 т екенін кӛрсетеді. Фосфогипстің құрамы   (сал, 
%):  CaSO
4
∙2H
2
O  –  64,5;  Ca
3
(PO
4
)
2
  –  1,0;  P
2
O
5
  –  0,3;  F  –  0,6;  SiO
2
  –  7,5;  H
2
O  –  25,0; 
қалғандары – 1,1. Концентраттарды ыдырату кезінде фтордың бӛлінуі: газды фазаға – 
12-13%; фосфогипске – 41-43%; қышқылға – 45-46%.  
Аммофос ӛндірісінің дәстүрлі тізбегінің іске асуы үшін фторды бӛліп алу және 
жою  қажет.  Фосфориттерді  экстракциялау  процесінде  75-85  %  фтор  ерітіндіге  ӛтетіні 
белгілі.  Экстракциялы  фосфор  қышқылын  қолданып,  тыңайтқыштар  алу  кезінде  фтор 
негізінен дайын ӛнімге ӛтеді. Тек фтордың аздаған мӛлшері ғана газды фазаға бӛлінеді. 
Фосфогипсті бӛліп алғаннан кейін, ЭФҚ –на натрий және калий тұздарын қосу, фторды 
натрий  немесе  калий  кремнийфторидтер  түрінде  бӛліп  алуға  мүмкіндік  туғызады. 
Бірақ,  мұндай әдіс тұнбаға түсу қасиетін тӛмендеуіне байланысты    P
2
O
5   
жоғалуының 
ӛсуіне  әсер  етеді.  Бұдан  ӛзге,  Na
2
SiF
6 
  және  K
2
SiF
6 
ӛнім  ретінде  сұранысқа  ие  емес. 
Сондықтан, АТМ ӛңдеу кезінде мақсатты түрде соңынан абсорбциялық ерітіндіге қайта 
ӛңдеумен фторды газдық фазаға ӛткізу қажет. 
Оның  абсорбциясы  шоғырландырылған  қышқылмен  араласпауын  болдырмас 
үшін десорбцияланған фторды қышқылдық бірреттік әсерлесуін және ыстық  отындық 
газдарды қабылдайды. Газсұйықты қабаттың жоғарғы зонасына тікелей газдың бӛлігін 
беретін байпасты газдыбӛлгіш қондырғылармен және ортадан тепкіш реттегіші бар ірі-
тесікті  торлардан  жасалған  әсерлесетін  сатылы  арнайы  жасалған  конструкцияны 
қолданумен қол жеткізетін процестің жоғары жылдамдылығын қамтамасыздандыруды 
талап етуі. 
Процестің  тиімді  технологиялық  параметрлері:  газдысұйық  қабаттың 
температурасы  110-115
0
 С  (реакторға кіретін түтінді газдың температурасы – 578
0
 С);  
реактордағы  газдың  сызықтық  жылдаидығы  –  2,4-2,8  м/с;  меншікті  ылғалдандыруы 
0,15-0,25 
л/нм
3
. 
Бұл 
жағдайда 
қышқылдағы 
қалған 
фтордың 
құрамын 
қамтамасыздандыратыны 0,15%. Бӛлінетін фторқұрамдас газдар 10-12% H
2
SiF
6
 алумен 
абсорбцияға беріледі. 
Қабатқа  реттегіш  не  турбулизаторды  енгізудің  арқасында  интенсифицирлі 
кӛбікті 
аппараттарда 
фторқұрамдас 
газдарды 
сулы 
абсорбциялағанда 
сутектіфторлыкремний  қышқылының  бӛлінуімен  фтордың  абсорбциялануының 
жоғарғы дәрежесіне қол жеткізеді:  
3SiF
4
+2H
2
O→2H
2
SiF
6
+SiO
2 
SiO
2
+4HF→SiF
4
+2H
2
O 
Оны  металдық  алюминий  ӛндірісіне  арналған  қажетті,  маңызды  ӛнім  – 
жоғарымодульды  криолит  (ЖМК)  алуға  шикізат  ретінде  қолдануға  болады. 
Қабылданған  технология  –  модулі  1,5  криолитті  бірінші  сатыда  криолитті  екісатылы 
тұндырумен және фторлы натриймен ӛңдеп екінші сатыда криолит модулын 2 - 3 дейін 
жеткізумен алынады. Технологиялық процесс мынадай негізгі операциялардан тұрады: 
-  алюминий гидрототығымен H
2
SіF
6
 ыдырауы 
2Al(OH)
3
+H
2
SiF
6
 →2AlF
3
+4H
2
O+SiO
2
 
- SiO
2 
ленталы вакуум-сүзгілерде бӛлуімен бірге AlF
3
 ерітіндісін сүзгілеу; 
- содамен H
2
SiF
6
 ыдырауы 
3Na
2
 CO
3
+H
2
SiF
6
 →6NaF+H
2
O+SiO
2
 +3CO
2
 
- SiO
2
 сүзгі-престе бӛлумен NaF ерітіндісін сүзу;
 
 
- AlF
3
 және NaF ерітінлісінен криолитті тұндыру  
AlF
3
+1,5NaF→1,5NaF∙AlF
3 
- бірінші маттық ерітндіден қысыммен сүзіп, криолитті тұнбаны бӛліп алу; 
- NaF ерітіндісімен тұнбаны ӛңдей отырып, криолитті соңына дейін тұндыру; 
1,5NaF∙AlF
3
+NaF→2,5NaF∙AlF
3 

 
171 
-  екінші  маттық  ерітіндіден  қысымдап  сүзіп,  жоғарымодульды  криолиттің  тұнбасын 
бӛліп алу; 
- криолитті тұнбаны кептіру. 
 
Фосфогипс  –  ЭФҚ  ӛндірісінің  кӛп  тонналы  қалдығы  болып  табылады. 
Сондықтан фосфогипсті жою процесін зерттеу және ықшамдау аса маңызды. Әлемдік 
тәжірибедегі  фосфогипсті  жою,  мысалы,  ауыл  шаруашылығында  мелиорант  ретінде, 
цемент ӛндірісінде гипсті тұтқыр заттар ретінде, күкірт қышқылы және т.б. ӛндірістер 
үшін экономикалық, технологиялық және экологиялық тұрғысыда кең қызығушылыққа 
ие. Дегенмен фосфогипсті іс жүзінде толық жою қиын мәселе [2]. 
Бұл мәселелердің ӛзектілігі фосфат шикізатын және басқа реагенттерді, заттарды 
және  сапалы  жаңа  тыңайтқыштар  алу  әдістерін  100%  қолдануды  қамтамасыз  ететін 
тиімді технологияны құрау болып табылады [3].  Осы мақсат үшін басқа тыңайтқышты 
ӛнімдерді,  әсіресе  гумусты  табиғи  қалдықтарды  пайдалану,  анион-  және 
катионалмастырушы  процестердің,  кешенді  түзушілердің  жүруіне  жағдай  туғызу 
арқасында шикізаттарды қолданудың тиімділігін айтарлықтай кӛтереді.   
Бұндай  жағдайда  органикалық  минералдарды  тыңайтқыштарды  алуда 
фосфогипсті  қолдану  едәуір  қызықты.  Ӛсімдік  формасында  сіңетін  және  еритін 
физиологиялық  белсенді  заттардың  калий,  фосфор,  азот  сияқты  түрлі  құрамды 
оргникалық  миералды  тыңайтқыштар  алуда  фосфогипсті  қолдануға  болады.  Бұл 
тыңайтқыштардағы  органикалық  заттар  мал  және  құс  шаруашылықтарының 
қалдықтарын 
қоса 
пайдалану 
кӛрсетілген 
[4]. 
Органикалық 
минералды 
тыңайтқыштарды  алудағы  берілген  әдіс,  танымал  әдсітерден  айырмашылығы  ол  бір 
технологиялық циклде тыңайтыштың құрамын ӛзгертіп отыруға мүмкіндік береді. 
Фосфогипсті жоюдың басқа алғышарты - күкіртті газ бен әктасқа термохимиялық 
ыдырату  болып  табылады.  Фосфогипстің  мұндай  ыдырауы  үшін  тотықсызданырғыш 
ретінде  табиғи  газды  қолданып  1100-1200
о 
С  температурада  «қайнау  қабаты»  («ҚҚ») 
пешінде  мақсатты  түрде  жүргізеді  [5].  Алынған  әктас  құрамында  70%  дейін  белсенді 
СаО болады. Әдіс циклға 90% дейін техникалық күкірт қышқылын қайтаруға мүмкіндік 
береді.  «ҚҚ»  пешіне  және  фосфогипсті  барабанды  кептіруге  берілетін,  ауаны 
қыздыруға аппараттан жылуды қолдану қарастырылған; газды санитарлы тазалау үшін 
жоғары  тиімділікті  қабатты  реттегіш  кӛбікті  аппараттарды  (ҚРКА)  қолдану. 
Технологиялық  процестің  негізгі  стадиялары:  фосфогипсті  сүзу,  кептіру,  түйіршіктеу, 
ҚҚ пешінде ыдырату [6]. 
Фосфогипсті кептіру стадиясында кептіру барабандағы еркін және кристалданған 
ылғал жойылады:  
CaSO
4
 ∙2H
2
O
(кр)
+3H
2
O
(св)
→CaSO
4
+5H
2
O 
Түйіршіктеу  процесінде  аммоний  сульфаты  байланыстырғыш  ретінде  және 
фосфогипсті фторсыздандыру үшін күкірт қышқылы қосылады: 
Ca
5
F(PO
4
)
3
 +5H
2
SO
4
→5CaSO
4
 +3H
3
PO
4
+HF 
Фторды  жою  фосфогипсті  кететін  газдармен  дайындау  стадиясында  жүреді.  ҚҚ 
пешінде  1150-1200
0
С  температурада  кальций  сульфатының  тотықсыздануы  жүреді. 
Тотықсыздан-дырғыш ретінде табиғи газ компоненттері қолданылады:  
CaSO
4
 +CO→CaO+SO
2
+CO
2 
CaSO
4
 +H
2
→CaO+SO
2
+H
2
O 
Фосфоритті  концентраттан  1  тонна  ЭФҚ  ӛндірісі  үшін  күкірт  қышқылының 
тұтыну  2,94  т.  мнг.  құрайды.  Сондықтан,  фосфогипстің  термохимиялық  ыдырау 
қондырғысының  ӛнімділігі  жылына  330  мың  т.  мнг.  Күкірт  қышқылы 
тұтынушылығының  72 % қамтамасыз етеді. Қышқылдың жетіспеушілігі колчеданның 
қосымша ӛндірісімен толықтырылады. 

 
172 
Ықшамдаудың  соңғы  сатысы  аммофос  технологиясының  жетілдіру  болып 
табылады.  Осындай  жағдайда  фторсызданған  экстракциялы  фосфор  қышқылын 
аммиакпен бейтараптаудың аз ретурлы тізбегі реакция бойынша қабыладнады: 
H
3
PO
4
 +NH
3
 →NH
4
H
2
PO
4
 
H
3
PO
4
 +2NH
3
 →(NH
4
)
2
HPO
4 
Сатурациялық  пульпаны  күштеп  циркуляциялаумен,  барбанды  түйіршіктегіш-
кептіргіште  (БТК)  кептірумен  және  түйіршіктеумен  беттік  типті  аппаратта 
буландырумен алады [7]. 
Орындалған  технологиялық  есептеулердің  нәтижесі  бойынша  дәстүрлі 
технологиямен  (сурет  1)  1  тонна  аммофосқа  улы  массаның  меншікті  ағысының  және 
азқалдықты (жабық) технологияның модульдық тізбегі бойынша (сурет 2) диаграммасы 
тұрғызылды. 
 
 
 
Сурет 1 -  Дәстүрлі тізбек бойынша аммофос ӛндірісі кезінде қатысты улы  
массаның меншікті ағысының диаграммасы 
 
 
 
 
Сурет 2 – АТМ бойынша аммофос ӛндірісіндегі қатысты улы  
массаның меншікті ағысының диаграммасы 
 
 

 
173 
  Кесте  -  Қошаған  ортадағы  1т  аммофосқа  (100%  Р
2
  О
5
)  меншікті  материалды 
ағысы 
  
Дәстүрлі тізбек (аналог) 
Азқалдықты тізбек (МТМ) 
статья 
етм 
статья 
етм 
Колчеданнан (2,76 т мнг)H
2
SO
4
  
Газды тастандылары 
Ағынды су 
Жоғалуы: Огарка (күйдірінді) 5% 
                  H
2
SO
4
 0,5% 
 
11,10 
108,51 
14,40 
22,72 
Фосфогипстен (2,12 мнг)H
2
SO
4
  
Газды тастандылары 
Жоғалуы: H
2
 SO
4
 0,5 % 
 
1,89 
15,31 
барлығы 
156,73 
барлығы 
17,20 
Экстракциялық  фосфор  қышқылы 
(1,08 т 100% P
2
 O
5
) 
Аппатиттен: Газды тастандылары 
                     Ағынды су 
                     Шламжинағыш ағысы    
                     Фосфогипс    
                    Жоғалуы: H
3
PO
4
 – 0,5%                     
 
 
4,39 
196,75 
417,41 
758,48 
5,20 
Колчеданнан H
2
SO
4
  (0,82 мнг) 
Газды тастандылары 
Жоғалуы: Огарка(күйдірінді) 5% 
                  H
2
SO
4  
0,5% 
 
4,08 
4,21 
4,06 
барлығы 
1382,23  барлығы 
12,35 
Аммофос (1 т 100% P
2
 O
5
) 
Газды тастандылар 
Ағынды су 
Жоғалуы – 3% 
 
5,23 
53,84 
21,90 
Экстракциялық  фосфор  қышқылы 
(1,08 т 100% P
2
 O
5
) 
Фосфориттен: газды тастандылар 
Жоғалуы: Фосфогипс 5% 
                  H
3
PO
4
 – 0,5% 
 
 
0,34 
46,30 
10,70 
барлығы 
80,97 
барлығы 
57,34 
- 
- 
ЭФҚ фторсыздандыру 
Газды тастаныдары                          
 
1,32 
- 
- 
Фосфогипстің ыдырауы 
Газды тастандылар 
Жоғалуы:   5% 
 
3,35 
13,00 
- 
барлығы 
16,35 
- 
Жоғарымодульды криолит 
Газды тастандылар 
Жоғалуы: SiO
2
 и ВМК – 3% 
 
3,10 
24,40 
- 
барлығы 
27,50 
- 
Аммофос (1 т 100% P
2
 O
5
) 
Газды тастандылар 
Жолғалуы: 3% 
 
1,37 
21,90 
- 
барлығы 
23,27 
БАРЛЫҒЫ: 
1619,93  БАРЛЫҒЫ: 
153,44 
Оның ішінде газдары 
              ағызындылар  
              қатты қалдықтар және      
             ӛнімнің жоғалуы 
20,72 
776,51 
 
882,70 
Оның ішінде газдары 
          ағызындылар  
          қатты қалдықтар және ӛнімнің     
          жоғалуы 
13,56 
- 
 
139,88 
 
 
Енді  осы  тізбектерді  салыстырып  кӛреміз.  Апатитті  концентраттан  (ФК) 
аммофос  ӛндірісінің  дәстүрлі  тізбегі  бойынша  қалдық  түзуімен  (пиритті  огарка  (Ог) 
және фосфогипс (Фг), технологиялық ағынды су (АС), шламжинағыш ағындылар (Шж) 
және газдышаң тастандылармен (ГТ) шығарылады. Осы технология бойынша ЭФҚ алу 
үшін  күкірт  қышқылы  (КҚ)  түрінде  процеске  енгізетін  күкірт  колчеданы  (КК)  іс 

 
174 
жүзінде  толығымен  фосфогипске  ӛтеді.  Сонымен  қатар,  шикізат  және  қалдықты 
жоғалту орындарына ие (П-СК, П-Ог, П-ЭФК, П-Аф). 
 
Фосфоритті  концентратты  (ФК)  қайтаӛңдеуге  негізделген,  азқалдықты 
технологиялық  процесте,  циклға  қайтарылатын  және  тауарлы  ӛнім  ретінде  әктас  (Әк) 
алынатын  күкіртті  газ  (КГ),  аммоний  сульфатын  қолданумен  фосфогипсті 
термохимиялық ыдырату (ТхР) қарастырылған. 
 
Экстракциялаудағы  күкірт  қышқылының  тапшылығы  сырттан  тасумен  және 
жабық  циклды  енгізу  арқасында  аздаған  қосымша  алынатын  күкіртпен 
толықтырылады.  Қаншалықты  ондағы  фтордың  құрамы  тӛмендесе,  соншалықты  ЭФҚ 
шоғырлануы  және  фторсыздануы  (Фт)  алынатын  аммофостың  сапасын  кӛтереді. 
Фторлы  газдарды  абсорбциялауда  алынатын  кремнйфторлысутекті  қышқыл  (КФСҚ) 
кейіннен  одан  тауарлы  кремнийгель  және  жоғарымодульды  криолитке  (ЖМК) 
аударумен криолит (Крл) алу үшін қолданады [8, 9].   
АТМ-аммофос  және  аналогтық  ӛндірістен  қоршаған  ортаға  меншікті  ағысы 
кестеде салыстырылды. 
Кестеден кӛретініміздей азқалдықты модульды бӛлуде қоршаған ортаға берілетін 
жалпы  салмақ  90,53%  қысқартылады.  Оның  ішінде  –  атмосфераға  –  34,56%, 
литосфераға  –  83%  және  гидросфераға  –  100%  (қатты  қалдықтарды  сақтау 
аудандарындағы  жерасты  горизонттары  немесе  сүзілетін,  беттік  сусыйымдылықтар 
және ағыстарда ұйымдастырылған ағыстармен). 
Орындалған  еспетеулердің  кӛрсеткеніндей  аналогты  –  дәстүрлі  процестің 
қатысты  экологиялығы  –  0,27,  ал  азқалдықты  технологиялық  модуль  –  0,92  құрайды, 
яғни ұсынылып отырған АТМ – аммофос ӛндірісінің экологиялық кӛрсеткіші дәстүрлі 
процестен 3,41 есе жоғары болып табылады. 
Жалпы,  химия  ӛндірісіндегі  АТМ  тұрғызылуы  дәстүрлі  тізбектермен 
салыстырғанда 
эколого-экономикалық 
жетістіктерін 
жоспарлауда 
бірқатар 
артықшылықтарға ие [10]. Аммофос ӛндірісіне қатысты келесі артықшылықтарын атап 
ӛтуге болады: 
-  H
2
SO
4
  ӛндірісіндегі  жылу  тұтынушылығы  толығымен  ВЭР  арқасында 
жабылатындықтан, энергошығынның азаюы; 
-  локалды  ғимараттарда  аздап  оларды  тазалаудан  кейінгі  ағынды  суды  қайта 
қолдану  арқасында  суды  тұтынудың  азаюы,  сонымен  қатар  ЭФҚ  алдын  ала 
фторсыздандыру  жолымен  ауаға  тасталатын  зиянды  тастандылармен  және 
жоғарытиімділікті массаалмасу аппараттарын қолдану (мысалы, ҚРКА); 
- фосфогипсті сақтаудың ликвидациясы; 
-жерасты және жербетті суларды ластауды азайту; 
- фторсызданған ЭФҚ қолдну арқасында аммофостың улылығын азайту; 
Қосымша ӛнімдердің алынуы (ЖМК, күкіртқышқылы, әктас және т.б.).  
 

жүктеу/скачать 5,98 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: