«риторика»
[gl] 12- апта. Мәнерлеп оқу негіздері
жүктеу/скачать 0,78 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Мимика.
- Ұйымдағы іскери коммуникацияның түрлері
- Келіссіөз жүргізу стильдері
- Жұмсақ стиль Өктем стиль Рационалды стиль
- Иландырудың дұрыс және бұрыс тәсілдері
- Айтысқа қойылатын жалпы талаптар
- «Риторика» пәнінен тест сұрақтары мен жауаптары
[gl] 12-
апта. Мәнерлеп оқу негіздері. Дәріс жоспары: Ф УТ 703-05-12. Учебно-методический комплекс дисциплины. СМК УТ. Издание второе
1. Шешендік өнер және мәнерлеп оқу. 2. Мәнерлеп оқудың негізгі белгілері. 3. Дауысты тәрбиелеудің талаптары.
түсіндіру, мәнерлеп оқудың негізгі белгілерін көрсету және дауысты тәрбиелеудің талаптарын түсіндіру.
жүйе-жүйесімен айқындалды делік. Мазмұндық желісін, мағыналық мәнерлілігін, көркемдік қуатын тыңдаушыларға үлбіретіп, үлпілдетіп сұлу жеткізу үшін ауызша айту оңтайлы ма, әлде оқып берген қолайлы ма? Мұның бәрі шешеннің өнерпаздық табиғатына байланысты. Еске сақтау қабілеті күшті болса, ойша сөйлегеннің табиғи әсері қуатты болады.
Мәнерлеп оқу барысында өзіңді-өзің тыңдау білу де әрі ести білу де өнер. Әдебиет тілін өзіне тән сипаттарымен дауыстап сұлу, айқын жеткізуге дағдыланған жөн. Ой мен сезім толқындарының нәзік реңктерін назардан тыс қалдырмаған дұрыс.
Мәтіннің иін қандырып, нәшіне, кемеліне келтіріп, егжей-тегжейлі дайындап, мұздай қаруланып алған соң, тыңдаушылардың алдына шығасың. Сондайда қандай тәсілге сүйеніп сөйлеу керек. Асылы, мұның үш түрлі тәсілі бар. Біріншісі, тексті оқу. Екіншісі, еске сақтау қабілеті бойынша ойша айтып шығу, ара-кідік кейбір үзінділерді де оқу. Үшіншісі, еркін импровизациямен есілтіп-төгілтіп айту.
Атап, өтерлік жәйт, дипломатиялық сөздер мен баяндамалар оқылғаны қажет. Саясат пен ғылым ауытқымауды талап етеді.
Шешенге пәнді терең, жан-жақты меңгеру, мақсаткерлік пен икем-бейім керек. Икем-бейімнің баяндылығы жүйелі жаттығулармен, қажырлы ізденістермен жүзеге асады. Шешеннің өзгеге өзгеше ықпалын ескерер болсақ, ол қоғамның көсемі. Сөйлеу барысында сөйлемнің мән-мәйегін жарқыратып көрсету үшін, сөздің мәнерлі әрі экспрессивтік бояуын түрлендіріп беру үшін дыбыстың мейлінше айқын, мөлдір, таза естілуі үшін, көркемдік ерекшеліктерін жетік жеткізу үшін шешеннің дыбыстау мүшелері аса жетілген, дамыған болуы керек. Сонда ғана тыңдаушының әдемілік, сұлулық, эстетикалық ой- сезімін оятып қалыптастырады.
Сөз өнерпазы дауысының әдемілігі, кең тыныстылығы, жағымдылығ үшін жанын аямайды. Сөзді анық түсінікті ажыратып айтуға, гармониялық келісім тудыруға, сөйлемнің ырғағын, екпінін, өлшеуін өзгертіп көркемдеп түрлендіруге күш салады. Мәнерлеп сөйлеу мәдениеті дегенде алдымен айтатын нәрсе әрбір сөйлемнің өз орайында әр алуан ырғақты үн, тиісті әуені, музыкалық сазы болады. Сондықтан айтылған сөз бен жазылған сөз тепе-тең бола алмайды. Әрбір сөзді, сөйлемді, сөз тіркесін айтылмақ ойдың мазмұнына сәйкестиендіріп айту сөйлеу тілі мәдениетінің басты талабының бірі болмақ. Жұрт алдында ауызша әдеби тілде сөйлеу оңай емес. Айтайын деген ойын қиыннан қиыстырып, өзінің тіліне жеңіл, тыңдаушыларының түсуінуіне оңай, көңіліне қонымды етіп жеткізу әр насихатшыдан үлкен шеберлікті талап етері даусыз. Сөздің майын тамызатын шеберлік пен шешендік әр насихатшының еншісіне тие де бермеуі мүмкін. Дегенмен үгітшілер мен саяси хабаршылар дәріске жан – жақты дайындала отырып, өз сөзін таңдаушыларының ақыл – ой сезімін еркін билеп алатындай әсерлі де әрлі жеткізуге тырысары сөзсіз. Ал әсерлі жеткізудің сыры тек сөздер мен сөз тіркестерінің түрлену, тіркесу заңдылықтарын, грамматикалық тұлғалардың өзіне тән ерекшеліктерін, әр сөздің стильдік бояуын, мағыналық түрленуі мен қолданылу аясын білумен ғана емес, сөйлей білуге, сөйлеу техникасын жете меңгеруге де байланысты. Мәселен, айтайын деген ойың қаншама маңызды, сөздерің ойлы да образды болғаныменен, сөйлеу қағидаларын, орфоэпия заңдылықтарын ескермесең – лекцияның сапасын төмендетеді. Өйткені тілімізде әр сөздің, қала берді, әр дыбыстың айтылу, бір – бірімен үндесу, ықпал ету заңдылығы бар. Дыбыстардың жеке тұрғандағы айтылуы мен сөз, сөйлем ішіндегі қолданылуы бірдей емес. Сөйлеу кезінде сөз ішіндегі Ф УТ 703-05-12. Учебно-методический комплекс дисциплины. СМК УТ. Издание второе
дыбыстар жасалу орнына қарай, бір – бірімен үндесіп, қатаңдары ұяңданып, екпінге орай кейбірі түсіп қалып та немесе ритмикалық топ құрап бір ырғақпен айтыла береді. Бұл – тілдің табиғатымен қалыптасып, дәстүрге айналған заңдылығы. Әдеби тілдің сөйлеу нормасын сақтау, тіркестің буын жігін, екпінін бұзбай, қиюын тауып өзінің әсем де жатық әуенімен жеткізу – үлкен өнер.
Сөз өнері деген ұғымға сөздерді дұрыс таңдап, сөйлемдерді шебер құру ғана жатпйды, солардың әрқайсысының қиюын тауып, өз әуенімен, келістіріп айту мен оқу да жатады. Сөз өнері, тіл өнері дегендер сөздерді мағынасына сай жұмсап, сөйлемдерді шебер құру ғана емес, сөйлеу мәдениетінің жоғары болуына да саяды.
Тіл білімінде ойды жеткізудің тілден тыс көмекші құралдарын паралингвистика ғылымы зерттейді. Паралингвистика (грекше: para – «возле», «около» деген мағынаны білдіреді) ғылымы екі саладан тұрады: 1) кинесика (грекше: kinesis «движение») және 2) фонация. Кинесика ғылымының негізіг зерттеу обьектісі сөйлеу кезіндегі ым-ишара, қимыл-қозғалыс болса, фонация саласы – сөйлеу кезіндегі интонациялық ерекшеліктерді, дауыс ырғағын, паузаны тағы басқа қарастырады. Бұл екеуі бір-бірімен тығыз байланысты. Мәселен, ым-ишара, қимыл-қозғалыс интонациямен сай келуі керек. Ым-ишара (жест). Ым-ишара атқаратын қызметіне қарай екіг бөлінеді: 1) шартты, 2) шартсыз. Ым-ишараның шартты түріне әскери құттықтаулар, әр түрлі ұлттық дәстүрлер, мысалы, басты ию, кеудесіне қолын қою т.б. жатады. Ишараның бұл түрі көпшілікке түсінікті бола бермейді. Мимика. Адамның бет құбылысының өзгеруі – ішкі жан дүниесінің қандай күйде екенінің айғағы. Кейбір жағдайларда сөзбен айтпайтын нәрсені көңілмен қимыл – қозғалыспен беруге әбден болады.
дауыс ырғағына, интонациясына да байланысты. Өйткені сөйлеу кезіндегі дауыстың сан түрлі құбылуы – адамның сол өзі баяндап тұрған мәселесіне қатысын, эмоциясын, сезімін білдіретіні сөзсіз. Интонация лектордың әр сөйлеміне жан беріп қана қоймайды, оның эмоционалдық бояуын күшейтеді. Интонация сөйлемді сан түрлі типтерге бөліп, әрқайсысы өз бояуымен, көтеріңкі, лепті, жай, хабарлы түрде айтылады. Ауызша сөйлеу мәдениеті сөйлеу темпімен де байланысты. Шешенге тым тез сөйлеуге де, тым баяу айту да болмайды. Тез сөйлеген кезде тыңдаушылар лектордың ойын толық игере алмай қалса, тым баяу болса жалығып кетеді. Сондықтан, лектордың айтпақ ойының мақсатына, мазмұнына қарай сөз бірде баяу, бірде жылдам айтылуы тиіс. Хабардың тақырыбына қарай дауыс күшін де өзгертіп отыру керек. Мәселен, әдеби хабарлар саяси хабарларға қарағанда көтеріңкі леппен айтылады. Дауыстың қаттылығы аудиторияның көлемімен байланысты болуы қажет.
Пауза. Сөйлеу кезіндегі пауза екі түрлі қызмет атқарады: біріншіден, сөйлеуші пауза жасау арқылы өз ойын жинақтап, негізгі фактілерді қорытындылауға, керекті фразаларды пайдалануға, тыңдаушыларының зейінін, ықыласын бағдарлауға мүмкіндік жасаса, екіншіден, аудиторияның айтылған мәселелерді сарапқа салып ойлануына да жағдай жасайды. Ауызша сөйлеу кезінде дауыс кідірісінің (паузаның) маңызы зор. Ол тек тыныс белгілерінің ғана ролін атқармайды, ол ойды мәнерлі жеткізудің бірден – бір жолы, тәсілі болып табылады. Сонымен, айтайын деген мәселесін тыңдаушыларына шашпай – төкпей өз мәнінде, байыпты да байсалды, тіл заңдылықтарына сай жеткізу – бүгінгі жалынды сөз жаршыларының негізгі де жауапты борышы. Оларға үлгі болар от ауызды шешендер мен шеберлер мектебі, сусындар білім бұлағы да жеткілікті. Тек тынымсыз еңбектенуге тиіс.
[gl] 13- апта. Ұйымдағы іскери коммуникацияның түрлері
Іскери коммуникацияға әңгіме, мәжіліс, жиналыс, келіссөз, конференция, түрлі іскери кездесулер жатады. Іскери коммуникация түрлерінің ерекшелігі мына ұстанымдарға негізделеді: өткізу мақсаты (не үшін), қатысушылары (кім, кіммен), Ф УТ 703-05-12. Учебно-методический комплекс дисциплины. СМК УТ. Издание второе
регламент (ұзақтығы), мақсатты жүзеге асырудың коммуникативтік құралдары (қалай), кеңістік ортасын ұйымдастыру (қайда), күтілетін нәтиже (қсндай, соңы). Іскери келіссөздер іскери коммуникацияның ерекше түрі. Оның өзекті мәселені бірлесіп талдайтын өз ережелері мен заңдылықтары бар. Келіссөзге екі тұрғыдан келуге болады: қарсыласу және серіктестік. Келіссөзге қарсылыстық тұрғысынан келу – бұл екі жақтың әрқайсысы өзін шайқас алаңындағыдай сезіну. Әр тарап үшін келіссөздің мақсаты – жеңіске жету, олар үшін жеңістен бас тарту жеңіліспен тең. Серіктестік тұрғыдан келу проблеманы серіктеспен бірге талдап, өзара шешімге келу арқылы жүзеге асады. нәтижесінде екі жақ та табысқа жетеді. Келіссөздің мақсаты өзара қарым-қатынасты реттеуге, ортақ шешім қабылдауға, әр түрлі келісімді қорытындылауға, іс-шараларды келістіруге негізделеді. Келіссөздің стратегиялық мақсаты – өзара ортақ шешімді табу, кикілжің тудырмау. Келіссөз жүргізудің тиімділігі екі қағидаға негізделеді: А. Келіссөз әрбір тараптың мүддесін естен шығармау керек. Ә. Келіссөз екі жақтың бір-біріне қатынасын, көзқарасын бұзып алмай, мүмкіндігінше жақсартуға тиіс. Әр тарап ең алдымен өзі туралы да, серіктесі туралы да нақты білуі керек: мүддесі, ұйымның жағдайы, тауармен қызмет көрсету нарығындағы саласы, міндеттері, іскери серіктестері, одақтастары, ұйымның қандай саяси- экономикалық топқа жататыны.
Келіссіөз жүргізу стильдері Келіссөз жүргізудің үш түрлі стилін бөліп көрсетуге болады: жұмсақ, өктем, рационалды (ақылға негізделген).
Жұмсақ стиль Өктем стиль Рационалды стиль Қатысушылар – достар Қатысушылар – қарсыластар Қатысушылар – мәселені бірлесіп шешетін тараптар Мақсаты – қарым- қатынасты қалай да сақтай отырып келісімге келу Мақсаты – кез-келген жолмен жеңіске жету Мақсаты
– қарым-
қатынасты сақтай отырып, салиқалы нәтижеге қол жеткізу Қарым-қатынасты сақтау үшін кішірейе білу Қарым-қатынасты жалғастыру үшін шарт ретінде кішіреюді талап ету Өзара тиімді варианттарды ойластыру Өзгелерге сену Өзгелерге сенбеу Келіссөзді сенімнен тыс жүргізу Қысымға көну Қысым жасау Қысым жасамау, дәйектер келтіру Келісімге сүйену Өз ұстанымына сүйену Объективтік қағидаларға сүйену
Қарым-қатынасты сақтау
үшін шешім іздеу Өз міндетін жүзеге асыру үшін шешім іздеу Шешімді кейінге қалдыру Өз ұстанымын жеңіл өзгерту
Өз ұстанымын қатаң ұстану Ұстанымға емес, мүддеге бағытталу Адаммен қарым-қатынаста және проблеманы шешуде жұмсақтық таныту Адаммен қарым-қатынаста әрі проблеманы шешуде қаттылық таныту Адаммен қарым-қатынаста жұмсақтық, ал проблеманы шешуде қаттылық таныту Қарым-қатынасты кішірею негізінде сақтап отырады, алайда соңында реніш сезімі туады
Жеңіске қысым көрсету арқылы
жетеді, алайда
қарым-қатынасты жоғалтып, әрі қарай серіктес болудан Екі жақтың да мүддесін кеңірек ескеретін нәтижені таңдайды Ф УТ 703-05-12. Учебно-методический комплекс дисциплины. СМК УТ. Издание второе
қол үзеді
Айтыс – әрбір жақ дәйекпен талданатын мәселеге қатысты өз пікірлерін, ұстанымдарын ортаға салып, қарсы жақтың айтқанын теріске шығаруға ұмтылатын пікірталас түрі. Айтыс әлдебір мәселені түсіндіру мен сұрақты шешудің құралы. Оның көмегімен түсініксіз, әржақты көзқарастар талқыға салынып, ортақ бір мәмілеге келу үшін илануға негіз іздейді. Тіпті қатысушылар соңында келісімге келмесе де, айтысу барысында олар қарсы жақтың ойын да, өз пікірін де нақтылап алады. Айтысты оқып-үйрену Айтысты жүргізу өнері эристика деп аталады. Эристика саяси, құқықтық және моральдік полемиканың гүлдену дәуірінде Ежелгі Грекияда кеңінен таралды. Алғашқыда эритика айтыстың көмегімен ақиқат пен мейірімділікті іздеу құралы ретінде қабылданды. Бұл өнердің міндеті өзгелерді өз көзқарасының дұрыстығына иландыра білуге үйрету болды. Алайда бара-бара эристиканың бағыты өзгерді: ол енді ақиқат пен әділдікті пір тұтпай, қандай жолмен болса да жеңіске жетуді көздеді. Сөйте-сөйте айтыста жеңуден өзгені көздемейтін бұрыс тәсілдер кең тарала бастады. Бұл, әрине, айтыс өнеріне деген сенімге шек келтіре бастады. Эристика диалектика және софистикадеп бөлінді. Алғашқысын Сократ дамытты, ол өзі бастап «диалектика» сөзін нәтижелі айтыс, диалог жүргізу өнері мағынасында алғаш қолданды. Өзара қызығушылық таныта отырып мәселені ортаға салу және пікір таластырудың соңы ақиқатқа әкеледі. Ал софистика ақиқатты емес, жеңісті айтыстың басты мақсаты деп танып, айтыстың идеясының өзін қаралауға бағытталады.
[gl] 14-
апта. Иландырудың дұрыс және бұрыс тәсілдері Әрине, айтыста бұрыс тәсілдерді қолдану айтыстың идеясына нұқсан келтіретіні сөзсіз. Себебі айтыс адамдар арасында өзара түсіністікке жетудің, әлем туралы білімді тереңдетудің маңызды құралы. Эристика айтысты оқыту және оны жүргізу өнеріне үйрету ретінде қажет әрі пайдалы. Тек мына шартты сақтаса ғана: айтыстың мақсаты кез-келген жолмен жеңіске жету емес, ақиқат пен мейірімділік орнату болса. Эристика жеке бір ғылым немесе қандай да бір ғылымның тармағы емес. Ол жүріске не музыкаға үйрететін секілді «тәжірибелік өнердің» бір түрі. Айтыстың дұрыс тәсілдері Айтыста жеңіске жетуге жетелейтін тактикалық тәсілдерді дұрыс және бұрыс, немесе шектен аспайтын және шектен асып кеткен деп бөлуге болады. Біріншісі тікелей техникалық сипатқа ие, онда қулық элементтері бар, бірақ тікелей алдау жоқ. Екіншісі (бұрысы) – әр түрлі алдаушылық әрекеттер. Әрине, тактикалық арбаудың екеуін де білген жөн. Дұрыс тәсілдер бар құралдарды пайдаланып, өз көзқарасын дәлелдеуге үйрену үшін қажет. Бұрыс тәсілдер бұл құралды дұрыс меңгермеген қарсыласты мұқалдыруға көмектеседі. Айтыс – бұл да күрес, сол себепті сәтті, жеңісті күрестің жалпы әдістері айтысқа да тән болып келеді. Кез-келген күресте ұсыныс айту бағаланады. Айтыста оның тақырыбын кім таңдаса, оны нақтырақ түсінеді де, соның нәтижесінде айтыстың барысын өз сценариі бойынша жүргізіп кетеді. Әрі қарай шабуылға шыға білу маңызды. Шабуылды бастаудың өзі – қорғанудың бір жолы. Қарсыластың ойына қарсы пікір айтудың орнына оны қорғануға итермелеу керек. Ол қорғану үстінде болғанда өз пікіріңді бірінші болып алға тартып үлгеру керек. Сондай-ақ әрекеттер концентрациясы да маңызды. Қарсыластың дәйектер жүйесінің орталығына не оның ең әлсіз тұсына бағытталу. Ф УТ 703-05-12. Учебно-методический комплекс дисциплины. СМК УТ. Издание второе
Қарсыластың өз сөзін өзіне қарсы қару ете білу. Қорғайтын тезисіңді күшейтетін салдарды қарсыластың өз сөзінен іздеуің керек. Осылайша қарсыласты күтпеген жағдайда қалдыру қажет. Кездейсоқтық – бұл да бір жасырын тәсіл. Мәселен, күтпеген, маңызды мәліметтерді айтыстың соңына қарай сақтап отыру.
Айтыста жиі ұшырасатын бұрыс тәсіл – тезистен ауытқу. Бұл тәсіл қажетті ережені негіздеудің орнына басқа дәйектер келтіру арқылы көрініс табады. Мәселен, «шынарда алма өспейді» дегенге негіздеме келтіру керек; оның орнына алма ағашында өседі, ал алмұрт, шие ағаштарында өспейді дегенді дәлелдеп кетеді. Тезисті ауыстыру толық және ішінара болып келеді. Айтысқа түсуші тезисті дәлелдеу, растату мүмкін еместігін сезіп, тыңдаушының назарын басқаға аударып жібереді, ол да, әрине, маңызды болуы мүмкін, алайда айтылған ережеге тікелей қатысы бола бермейді. Бұдан әрі талданатын тәсілдер осы негізгі тәсіл тәрізді, айтысты басқа арнаға өзгертуге мүмкіндік тудырады. Тағы бір бұрыс тәсіл – «қарсы жақ байқамайды» деген үмітпен жалған, дәлелсіз дәйектерді қолдану. Бұндай тәсіл мына сөз қолданыстардан тұрады: «бәрімізге белгілі», «әмбеге аян», «ықылым заманнан бері», «қашаннан бар», «еш күмән тудырмайды», «ешкім жоққа шығармайды» т.б. Бұл жағдайда тыңдаушы «бәріне белгілі» жайды білмей келгені үшін іштей ұялып отыруы мүмкін. Жалған дәйекке сүйенудің тағы бір жолы – әдейілеп шатастыру. Бұл тәсілді қолданушының сөзінде қанша ақпарат болғанмен, оны іліп алу қиын. Көпшілікті дәйек етіп, соған сүйену. Яғни, тезистің шынайы не жалған екенін негіздеудің орнына тыңдаушылардың көзқарасына, сезіміне, көңіл-күйіне арқа сүйеу. Осындай дәйекке арқа сүйеген адам өзінің қарсыласына емес, өзгелерге қарап сөйлеп, оларды өз жағына тартуға ұмтылады, нәтижеде олардың ақылына емес, сезіміне әсер етеді.
ажыратып жатпай, оны келеке етіп, күлкілі жағдайда қалдыру, ал ақылына мүлдем көңіл бөлмеу. Бара-бара оның айтқаны емес, өзі күлкіге айналатын жағдайға жетеді. Тіпті қарсыласқа тағылатын мін неше жерден дәйекті болғанмен, бұл айтыстың ауқымын тарылтады. Сондықтан да бұрыс тәсілдің қатарына жатады. Жалпы айтыста қарсыластың жеке қасиеттерінің айтыста қаралатын мәселеге қатысы болмау керек. Алайда жеке тұлғаға қатысты дәйектердің жағымды жақтары да бар. Бұндай жағдай қылмыскердің жақсы қасиеттерін ашу арқылы оның қылмысын ақтау үшін адвокаттың сөзінде жиі ұшырасады: «Господа присяжные заседатели, господин судья! Мой клиент признался, что воровал. Это ценное и искреннее признание. Я бы даже сказал, что оно свидетельствует о необыкновенно цельной и глубокой натуре, человеке смелом и честном. Но возможно ли, господа, чтобы человек, обладающий такими редкостными качествами, был вором?»
өз айтқанын алға тартып, негіздемеге жарату. Мына мысалға көз жүгіртейік: «Школьники просят учителя ботаники вместо урока отправиться в лес. При этом они ссылаются на то, что, как он сам не раз говорил, непосредственный контакт с природой – лучший способ узнать ее тайны».
оның ұстанымын жұмсартуды көздеу. Пікірталас үстінде «оппоненттің терең эрудициясы күмән туғызбайды», «оппонентіміз – осындай тамсанарлық қасиеттердің иесі» деген тәрізді қолданыстарды естіген бойда-ақ марапаттаудың дәйек болып тұрғаны түсінікті болады. Ф УТ 703-05-12. Учебно-методический комплекс дисциплины. СМК УТ. Издание второе
Өзінің әлсіздігін бүркемелеу үшін беделді дәйек ету. Өз көзқарасын қолдату мақсатымен қарсылық тудырмайтын, дұрыс емес болса да, дәйекті болып көрінетін кісі аттары мен идеяларына сілтеме келтіру. Мына мысалға көз жүгіртсек: «В дискуссии по мировоззренческим вопросам одна сторона ссылается на авторитет великих ученых: физиков, математиков, химиков. Другая сторона чувствует, что эти авторитеты в частных областях далеко не всегда правы в самых общих вопросах, но не рискует высказаться против них». Физикалық күшті («таяқты») дәйек ету. Күшпен қауіп төндіру не мәжбүрлеу құралын қолдану. Мысалы, әкесі баласына «үштік» баға алса, жазалайтынын ескертеді.
жатпайтын деректер мен ережелерді алға тарту. Мысалы: «Приводится известный принцип, но сформулированный на латыни, так что другая сторона, не знающая этого языка, не понимает, о чем идет речь, и вместе с тем не хочет этого показать. Иногда неспособность противника опровергнуть какое-то утверждение представляется как довод в пользу этого утверждения: «Можешь доказать, что никто не способен читать мысли другого?» - «Нет, не могу». – «Значит, должен согласиться с тем, что кто-то способен это делать». Аяушылықты дәйек ету. Қарсы жақтың аяушылық сезімін оятып, жеңіске жету. Мәселен, емтиханды тапсыра алмаған студент ең болмаса «қанағаттанарлық» баға алмаса, шәкіртақысыз қалатынын айтып, профессордің қойып беруін өтінеді. Бұл дәйектердің барлығы өз ұстанымын қорғаудың бұрыс тәсілдері болып есептеледі. Айтыста негізгі тақырыптан әдейілеп алшақтап кетуге болмайды. Тақырыпқа мүлде қатысы жоқ сұрақтар да артық болып есептеледі. Олар негізгі ойдан адастырып жіберуі әбден мүмкін. Кішірейе отырып ақылды болу – таптырмайтын қасиет. Алайда бұндай қасиет ақиқатты жалғанға, әділдікті әділетсіздікке айырбастауды мақсат тұтса, ол адамның әлем мен өмірді тану жолында үлкен кедергі болады. Айтысты бөлу негіздері мынаған сүйенеді: Ең алдымен айтыс оны жүргізудің дұрыс және бұрыс тәсілдері бойынша бөлінеді. Одан әрі мақсатына қарай ақиқатқа жетуді мансұқ ететін және жеңіске жетуді
Әрбір айтыстың мақсаты ақиқат немесе айтыстың тақырыбы болған шешілмеген мәселе бойынша жалпы келісімге келу. Адам – тек ойлы не танушы ғана емес, ол әрекет етуші де. Әрекет – бұл әрқашан табыс немесе сәтсіздік. Ақиқатқа сүйенгендер ғана табысқа жетеді деп ойламау керек немесе кім сәтсіздік туралы ойламаса, сол содан қашып құтыла алмайды деп ойлау да қате. Адам кейде табысқа әділ емес жолдармен де, бұрыс құралдармен де жетеді. Әрекет бағалаусыз болмайды: мақсат, норма, үлгі, идеал нақтыланады. Ақиқат сипаттаманың бір қасиеті болып табылады. Ол туралы айтыс сипаттаманың істің нақты ережесімен сәйкестігі туралы айтыс болып саналады. Бағаға қатысты айтыс ақиқатқа негізделген айтыстың қатарына жатпайды, өйткені не ақиқат болып, не жалған болып табылмайды. Осы айтылғандармен байланысты сипаттама туралы айтыс және баға туралы
беруші сипаттамаға жету. Баға туралы айтыстың мақсаты – қандай да бір бағаны нақтылау. Ақиқат туралы айтыста «жеңіске жеткен жақ» туралы шын мәнінде ауыспалы мағынада ғана айтылады. Өйткені айтыстың нәтижесінде ақиқат сыры ашылады, ол айтысқа түсуші екі жақтың да жетістігі болып саналады, екеуінің бірінің «жеңісі» психологиялық сипатта ғана болады. Мақсатына қарай ақиқатқа жетуді көздеген және жеңіске жетуді көздеген айтыстар болады. Ал құралдарына қарай дұрыс тәсілдерді қолданушы және бұрыс тәсілдерді Ф УТ 703-05-12. Учебно-методический комплекс дисциплины. СМК УТ. Издание второе
қолданушы айтыс түрлері болып келеді. Айтыстың осы екі түрін біріктіріп, оның төрт түрін анықтаймыз: пікірталас, полемика, эклектика және софистика. Дискуссия (пікірталас) ақиқатқа қарай бастайды және айтысудың дұрыс тәсілдеріне сүйенеді. Полемика қарсыласты жеңуге бағытталған, бұрыс тәсілдерге арқа сүйейтін айтыс түрі.
Эклектика ақиқатқа ұмтылатын, алайда ол үшін бұрыс тәсілдерден де бас тартпайтын айтыс түрі. Софистика бұрыс тәсілдерді де, дұрыс тәсілдерді де қолданып, қандай жолмен болса да жеңіске жетуді көздейтін айтыс түрі. Дискуссия, полемика, эклектика Дискуссия – коммуникацияның маңызды формаларының бірі, даулы мәселені шешу әдісі, танымның өзіндік бір тәсілі. Ол анық емес, сенімді негізін таппай келгенді тануға мүмкіндік береді. Тіпті дискуссияға қатысушылар соңында келісімге келмеген күннің өзінде ең болмағанда дискуссия барысында бірін-бірі өзара түсінуге тырысып, бетбұрыс жасайды.
Дискуссияның тағы бір пайдасы – ол субъективтілік сәтін көмескілендіреді. Ол белгілі бір тұлғаның немесе шағын топтың иландыруын қолдамайды, ортақ бір көзқарасты қолдауға күш салады. Яғни объективтік сипатқа ие болады. Дискуссияның тікелей міндеті – белгілі бір дәрежеде талқыланатын тақырыпқа қатысты қатысушылардың келісіміне қол жеткізу. Дискуссияда қолданылатын құралдар дұрыс бағытта болып, оған қатысушылардың бәрі оны мойындайтындай болуы қажет. Басқа құралдарды қолдану дискуссия жүйесін бұзуы мүмкін. Полемика дискуссияға ұқсас, алайда одан мақсаты мен қолданатын құралдары жағынан ерекшеленеді. Полемиканың мақсаты – келісімге келу емес, қарсыласын қайткен күнде де жеңу, өз көзқарасын таңу болып табылады. Полемикада қолданылатын құралдар дұрыс болу керек. Әрқайсысы жеңіске жету үшін қажет деп тапқан тәсілдерін қолданады, қарсыласының ондай тәсілден қаншалықты хабардар екенін ескермейді. Оны өздеріне міндет деп санамайды. Дискуссия мен полемиканың мақсаты мен құралдары жағынан айырмашылықтары мынау: қарсы жақ дискуссияда «оппонент» деп аталса, полемикада «қарсылас» деп аталады. Полемика әскери әрекеттерге ұқсайды, қарсылас оның шабуылына келісе ме, жоқ па – оны болжап жатпайды. Ал дискуссия «әскери ойынға» ұқсайды, онда құралдарға сүйенеді, құралдар қарсы жаққа түсінікті әрі мойындалған болып келеді. Полемика қанша жерден өз ұстанымын үстемдірек етуге бағытталғанмен, әлсіз жақты сүріндіре отырып қате көзқарастың жеңіске жетуі жағынан ғұмыры ұзақ емес, оған қоса моральдік ләззат та сыйлай алмайды. Эклектика – әр текті, іштей байланысы жоқ, үйлеспейтін идеялардың, тұжырымдамалардың және стильдердің біріккен түрі. Әдіснамалық ұстанымы тұрғысынан эклектика алғаш рет ежелгі философияда пайда болды. Ол әр текті, іштей байланысы жоқ, тәжірибеден анағұрлым қашық пайымдауларға негізделген ортағасырлық схоластикада кеңінен қолданылды. Бұрыс тәсілдерге де сүйене беретін, ақиқат туралы айтысты «эклектика» деп атауға болады. Алайда бір кемшілігі: бұндай тәсілдер ақиқаттың өз табиғатымен үйлесе бермейді. Ақиқат нәтижесінде өзіне мүлдем жат құралдармен дәлелденсе де, соған қарамастан эклектикалық айтыс түрлері бар әрі жиі ұшырасады. Ол әсіресе жаңа ғылыми теориялардың қалыптасу кезеңінде ғылымда да кездеседі. Әр түрлі деректердің, көзқарастар мен болжамдардың синтезіне әлі қол жеткізе қоймаған жаңа бір проблематиканы меңгергенде де ұшырасады. Мәселен, Галилей Коперниктің Ф УТ 703-05-12. Учебно-методический комплекс дисциплины. СМК УТ. Издание второе
гелиоорталық жүйесін қорғау нәтижесінде соңғы межеде өз стилі мен иландыру техникасының арқасында жеңске жеткен жоқ. Оның себебі мынада: ол тез арада көнеленген латын тілінде емес, итальян тілінде жазды, идеяны сол тұста ескі идеялардан қажып жүрген көпшіліктің өзіне тікелей ұсына білді. Ақиқаттың өзі үшін қай тілді жазылғаны және оны қандай адамдар қолдайтыны бәрібір. Оның үстіне Галилейдің насихаттық дәйектері Коперниктің болжамын таратуда және нығайтуда жағымды рөл атқарды. Айтыстан ақиқат туады, ол соңында дұрыс құралдармен бекітіледі. Бірақ ғылымды тірі адамдар жасайды, оған бұрыс тәсілдер де әсер ете алады. Софистикаға келер болсақ, бұл – қарсыласты жеңу үшін кез-келген құрал-тәсіл, тіпті бұрысы да қолданыла беретін айтыс түрі. Айтыста қолданатын тәсілдерге жіті мән бермесе болмайды. Жалғыз-ақ жеңу мақсатымен айтысқа түсу дұрыс емес, өйткені оның негізінде кез-келген жолмен жеңу, ештеңемен, тіпті ақиқатпен де, жақсылықпен де санаспау жатады.
[gl] 14-
апта. Айтысқа қойылатын жалпы талаптар
Айтысқа жалпы талаптар қоюға болады, осы талаптардың көмегімен ақиқат немесе мейірім салтанат құрады деп саналады. Бұл талаптардың қатарына мыналар жатады: 1Қажеттілік тумаса, айтысып қажеті жоқ. Айтыссыз-ақ келісімге жету мүмкін болса, ол жағдайды да пайдалана білу керек. Айтысуға дайын тұратын, себепсіз де айтыа беретін, тіпті соны мақтаныш тұтатын адамдар болады. Бұндай ақиқат үшін емес, айтыстың өзі үшін айтысатындар көбіне істің анық-қанығына тек кедергі келтіреді. Үнемі айтысуға бейім тұру, оппозицияның орнын басу, ұсақ айтысты өрбіту т.б. қасиеттер адамды жақсы жағынан көрсетпейді. Сонымен қатар айтыстан қорыққан да, одан қашқан да дұрыс емес. Дискуссия мен полемикасыз шешуге болмайтын жағдайларда айтысқа шыққан дұрыс. Әсіресе ғылыми зерттеуде айтыстан тыс бола алмайсыз. Сыни ойлау – ғылымның ажырамас бір бөлігі. Ғалымның өзгелердің идеялары мен өз идеясына да сынсыз қарауы болмаған жерде ғылыми білімнің өсуі мен дамуы мүмкін емес. Айтыстың басты міндеті – қарсы жақты жеңу ғана емес, әлдебір нақты проблеманы шешу.
қойылатын қатаң талап, алайда ол кейде сақталмай жатады. Айтыс нысаны мүмкіндігінше анық болғаны жөн. Нысаны белгісіз айтыстар, айтысушы тараптарға түсініксіз проблема бойынша айтыстар өзінің әлсіздігінің салдарынан ауыр із қалдырады. Бұндай айтыстар қарсыласының өз білімі мен қабілетін көрсетуге мүмкіндік бермейді. Кромвель айтқандай: «Дальше всех зайдет тот, кто не знает, куда идти».
Айтыстың жемісті болуы үшін қажет тағы бір шарт: айтыс барысында оның тақырыбы өзгеріп не өңі айналып кетпеу керек. Айтыстың басында тақырып онша анық болмайтыны белгілі. Бұл тек айтыс үстінде ғана белгілі болады. Қатысушылар өз ұстанымын үнемі нақтылап отыруға мәжбүр болады.
Айтысушылар ұстанымын нақтылау – оның маңызды сәті. Алайда айтыстың тақырыбын үнемі назарда ұстап, одан алыстамау қажет. Айтыстың нысаны өзгерген жағдайда оны қалт жібермей, оған жол бермей, нысанды қайта еске салып өткен абзал.
құбылыстың әр түрлі болғанмен, бірін-бірі толықтырып отыратын аспектілерін сөз еткен болып шығады. Әрі қарай айтысудың жөні жоқ. Ф УТ 703-05-12. Учебно-методический комплекс дисциплины. СМК УТ. Издание второе
5 Айтыс осы айтылғандарға қарамастан, тараптар ұстанымының ортақ біртұтас базисін болжайды. Әрбір айтыста базистің ортақтығы айтысушылардың өзара түсінісуінен басталады. Бірін-бірі мүлде түсінбейтіндер ортақ түсінікке келе алмайтыны секілді, айтысуға да қабілетті емес. Өйткені екеуі де ортақ бір ақиқатты іздейді. Табуды ойламаған адам іздеп те әуре болмайды. 6 Айтысты сәтті жүргізу белгілі бір логикалық білімді қажет етеді. Өзінің және өзгелердің пайымдауынан салдар шығара білу, қайшылықтарды пайымдаулар арасындағы логикалық байланыстардың жоқтығын байқау қажет. Бұл мақсат үшін интуитивті логика, дұрыс пайымдаудың стихиялы астасуы жеткілікті. Белгілі грек шешені Демосфен бір күрделі істі шешу үстінде өзін қазылардың салғырт тыңдап отырғанын сезіп, дереу сөзін доғарады да, басқа әңгімеге көшеді. Бір адам есекті айдаушысымен қоса жалдапты. Күн ыстық болса керек. Әлгі адам саялап отыратын жер таппай, есектен түскен көлеңкеге отыра кетіпті. Сонда айдаушы: «Мен жалға есекті бердім, ал көлеңкесін жалға берген жоқпын», - деп ашу шақырыпты. Сөйтіп айтыстың соңы соттасуға ұласыпты. Осы тұсқа келгенде Демосфен кілт тоқтайды. Қазылар одан әңгімені жалғастыруын өтініп, шу ете қалғанда, Демосфен былай депті: «Есектің көлеңкесі туралы мысалды тыңдауға әзірсіңдер, ал маңызды істі тыңдағыларың келмейді» («Басню о тени осла вы готовы слушать, а важное дело выслушать не желаете»). Сондықтан кейде әзіл, тақырыптан бір сәт ауытқу айтыс үшін көмекші тәсіл бола алады.
Бұл білім, әлбетте, толық болмағандықтан барып, полемика туындайды. Білім барынша кең болуы керек. Адамдардың оқығаны емес, тек естігендері туралы ғана сөз таластыратыны қынжылтады. Көбіне адам қандай да бір саланың маманы бола тұра, осы саладағы өз танымына сынмен қарайды. Ал шындығында оны оқып-үйренуге бүкіл өмірін арнайды. Әдетте кең білімдінің «балағына жармасатындар» - өз білімі үстірт, терең емес адамдар. «Медицина профессоры ауру туралы аздап қана білсе, дәрігер көп біледі, ал фельдшер бәрін біледі» деп бір-ақ ауыз сөзбен баға бере салу ең оңай нәрсе. Анығында барлық сұраққа бірдей анықтама беруді әдетке айналдыру, әрбір сұраққа дайын жауапты бере салу – бұл тек негізгі білімнің кемдігінен ғана хабар береді.
Көбінесе әлсізді күштімен, күштіні әлсізбен шатастыратын софистер бұл талаптың үдесінен шықпайды.
Айтыстағы жағдаят үнемі құбылып отырады. Жаңа дәйектер енгізіледі, бұрын белгісіз болып келген деректер анықталады, қатысушылардың ұстанымы өзгереді - осының бәріне реакция таныту керек болады. Алайда айтыста жұмсақтық таныту ұстанымды тез арада өзгертіп жіберумен өлшенбейді. Айтысқа түсіп, талданатын нысанға өз көзқарасын білдіре отырып, өз ұстанымыңызды берік ұстанған жөн, оны барынша анық, түсінікті жеткізу керек. Біреудің айтқанын алға тарту, болжамдар, тікелей жауаптың болмауы – бұның бәрі ұстанымды көмескілендіреді, айтыстың мазмұнын жұтаң етіп көрсетеді. Сәті келгенде иіле білген де теріс емес. Бірақ иілуді жиілетпеу керек. Ұстаным екіұшты емес, қатаң болу керек. Айтысты жүргізудің екі тәсілі қалыптасқан: кішіпейіл және қатаң. Алайда қатаң да емес, кішіпейіл де емес тәсілі барынша нәтижелі болып келеді. Себебі екеуінің де артықшылықтарын бірдей иеленіп отырады. Үйлесіп жатса, ортақ көзқарасты қорытып шығару керек те, үйлеспеген жағдайда қарсы жаққа бағынышты болмай, өз шешімінде қала білу керек. Сұрақтың мәніне қатысты тұста қаталдық таныта білген дұрыс. Ал жекелеген детальдарға, жеке басқа, субъективті жағымды-жағымсыз тұстарға келгенде, Ф УТ 703-05-12. Учебно-методический комплекс дисциплины. СМК УТ. Издание второе
кішіпейілділік пен төзімділік таныта білген жөн. Сонда «ұсақ-түйектен жоғарылық» таныта отырып, мәні зор маңызды мәселені шешуге болады. 10 Айтыстың стратегиясы мен тактикасында кемшілік жібермеуге тырысу керек. Айтыстың ірі мәселені шешпесе де, талдайтыны белгілі. Кейде дискуссия мен полемика қарама-қарсылық тудыратын жағдайлар да кездеседі. Айтысқа қатысты алғашқы елестер процесс үстінде бара-бара алыстай береді. Стратегия мен тактикадағы олқылықтардан, айтыса білмеудің салдарынан ол соңында «тұманға» айналып кететін жағдайлар да болады. Стратегия – дәйектеменің неғұрлым жалпы қағидаттары. Тактика – дәйектер мен желеулердің, түрлі реакциялардың жиынтығы. Айтыстың стратегиялық міндетін шешу жоғарыда айтылған талаптарды сақтауға байланысты. Олар жалпы алғанда қарапайым көрінгенмен, нақты қолданғанда күрделі болып табылады. 11 Айтыс үстінде өз қатеңді мойындаудан қорықпау керек. Айтыста бастысы – талданатын мәселеге өз үлесін қосу. Өз көзқарасының дұрыс еместігіне көз жеткізген адам ол туралы анық әрі ашық айтқаны дұрыс. Бұл айтысты табысты, нәтижелі етеді [23, 163- 196 б].
Сынға шыдай білген жөн, «біреу біздің қатемізді бетімізге басады» деп қорықпаған абзал. Айтыста сыни ескертулер бетке айтылса, ол өте маңызды деп түсінген дұрыс.
[q]3:1: Қайырымды қала тұрғындары туралы ұғым түсініктерде Әл-Фараби оларды қанша топқа бөлді? [a][+]5 [a]4 [a]3
[a]8
[q]3:1: Ж.Баласағұнның еңбегі? [a][+]«Құтты білік» [a]«Риторика» [a]«Әдебиет танытқыш» [a]«Түркі халықтарының өмірі»
[q]3:1: Әл-Фарабидің еңбегі? [a]«Құтты білік» [a][+]«Риторика» [a]«Әдебиет танытқыш» [a]«Түркі халықтарының өмірі»
[q]3:1: Әл-Фарабидің ойына ұқсас ой айтқан ғұлама? [a]Цицерон [a]Абай
[a][+]Аристотель [a]А.Байтұрсынұлы
[q]3:1: Қазақ шешендік өнерінің тарихын теориялық тұрғыдан зерттеген кім? [a]Цицерон [a]Абай
[a]Аристотель [a][+]А.Байтұрсынұлы Ф УТ 703-05-12. Учебно-методический комплекс дисциплины. СМК УТ. Издание второе
[q]3:1: А.Байтұрсынұлының 1926 жылы жазған еңбегі [a]«Құтты білік» [a]«Риторика» [a][+]«Әдебиет танытқыш» [a]«Түркі халықтарының өмірі»
[q]3:1: А.Байтұрсынұлы сөздің құрылысын нешеге бөлді? [a][+]5 [a]4
[a]3 [a]8
[q]3:1: Рим еліндегі шешендіктің теоретигі Цицерон сөз құрылымын нешеге бөлді? [a]5 [a]4
[a][+]3 [a]8
[q]3:1: Билер сөзін түрі мен құрылысына қарай топтаған ғалым? [a]+Б.Адамбаев [a]Р.Сыздықова [a]П.Радлов [a]Қ.Өмірәлиев
[q]3:1: Абай шығармаларын зерттеп, оның қара сөздеріне мәе беріп, оның прозадан өзгеше жанр екенін айтқан ғалым? [a]Б.Адамбаев [a]Р.Сыздықова [a][+]М.Әуезов [a]Қ.Өмірәлиев
[q]3:1: Поэзия мен шешендіктің ара жігін ашып берген ғалым? [a]Б.Адамбаев [a][+]Р.Сыздықова [a]М.Әуезов [a]Қ.Өмірәлиев
[q]3:1:
Көркем тілді қару етіп, халықтың жоғын жоқтап, ел аузында жүрген жырау? [a]
[+]Сыпыра жырау [a]Бұхар жырау [a]Асан Қайғы [a]Аталғандардың барлығы
[q]3:1: Бұхар жырау қай ханды қазақтың өзара бірлігін сақтауға, көрші елдермен жауласпай тату өмір сүруге шақырды? [a]Шыңғыс хан [a]Мөңке хан [a]Тәуке хан [a][+]Абылай хан
Ф УТ 703-05-12. Учебно-методический комплекс дисциплины. СМК УТ. Издание второе [q]3:1:Шешендік өнер тарихында «өткірдің жүзі, кестенің бізі .....» деп айта аларлықтай қай ақынның орны ерекше? [a]М.Әуезов [a][+]Абай [a]Ж.Баласағұн [a]Барлығы
[q]3:1: Қара сөздердің өзгеше сөйлем құрылымын орта ғасырдағы түркі жазбалары дәстүрін байланыстырған кім? [a]Б.Адамбаев [a]Р.Сыздықова [a]М.Әуезов [a][+]Қ.Өмірәлиев
[q]3:1: Қай халықтар тарихына арнаған зерттеулерінде Ш.Уалиханов импровизатор көшпелі елдерде дамыған деп айтты? [a][+]Түркі халықтарының [a]Қазақ халықтарының [a]Үнді халықтарының [a]Қытай халықтардың
[q]3:1: Табан астында суырып салма, импровизаторлық өнерге ие өнер? [a]би билеу [a]өлең айту [a]шешендік өнер [a][+]aйтыс
[q]3:1: Абылай ханның кеңесшісі [a]Сыпыра жырау [a][+] Бұхар жырау [a]Асан Қайғы [a]Аталғандардың барлығы
[q]3:1: Асан Қайғы сөздерінің негізгі арқауы? [a]Ханды әділетті болуға шақыру [a]Өзімшілдіктен сақтандыру [a]Қиянатқа жол бермеу [a][+] Аталғандардың барлығы
[q]3:1: 1997 жылы «Шешендік өнер» деген кітабын жариялаған ғалым? [a]Қ.Өмірәлиев [a]Р.Сыздықова [a][+]С.Негимов [a]Б.Адамбаев
[q]3:1: «Шешен дегеніміз – көне түркі-моңғол сөзі» деген кімнің сөзі? [a][+] Ш. Уәлиханов [a] Майқы би [a] Н Мыңжан [a]Б Адамбаев
Ф УТ 703-05-12. Учебно-методический комплекс дисциплины. СМК УТ. Издание второе [q]3:1: «Қасым ханның қасқа жолы» мен «Есім ханның ескі жолы» заңдары қай ғасырда толықтырылып қайта жасалды? [a] ХҮ ғ
[a][+] ХҮІІ-ХҮІІІ ғ [a] ХҮІІІ-ІХғ [a]ХХІ ғ
[q]3:1:Едігенің алтыншы ұрпағы кім? [a] Оқас
[a] Майқы би [a][+] Орманбет [a] Әлім
[q]3:1:Дулат Майқы би-Үйсін Майқы ханбидің нешінші ұрпағы? [a][+]42 [a]9
[a]7 [a]28
[q]3:1:«Қазақтың 100 би-шешені» кітабының авторы кім? [a] Едіге би [a] Әуезов
[a] Сәтбаев
[a][+]Н. Төреқұлов
[q]3:1:Қазақ пен қалмақ арасындағы шапқыншылық кезінде екі ел арасында бітімші болған би. [a]Әйтеке би [a][+]Қазыбек би [a]
Аяз би [a]
Төле би
[q]3:1:Қазақ руларының басын біріктірген би. [a] Аяз би
[a][+] Әйтеке би [a] Қазыбек би [a] Төле би
[q]3:1:ХҮІІ ғасырда философиялық танымға алып келген ойшыл. [a][+] Мөңке би [a] Н. Төреқұлов [a] Аяз би
[a] Қазыбек би
[q]3:1:Рационалды риторика ненің өркендеуіне байланысты қалыптасты? [a][+] кітап
[a] жазу
[a] оқу
[a] таным
[q]3:1:Рационализм қай бағытта қалыптасты? [a]логиқалық Ф УТ 703-05-12. Учебно-методический комплекс дисциплины. СМК УТ. Издание второе
[a][+]философиялық [a]фонетикалық [a]лексикалық
[q]3:1: «Краткое руководство к красноречию» деген еңбектің авторы кім? [a]
Квинталин [a]
Кошанский [a][+]
Ломоносов [a]
Греч
[q]3:1:Дәлелдемелер теориясын не деп атаймыз? [a][+] силлогизм [a] стиль
[a] композиция [a] проза
[q]3:1: Силлогизм дегеніміз не? [a][+]келісімді екі пікірден жаңа үшінші бір пәкір туғызатын ой тиянағы [a]болмыстың, танымның, моральдың негізі –ақыл-ой [a]үшіншінің мүмкіндігін жоққа шығаратын қарама-қарсы қойылған екі қағиданың айтыс дәлелі
[a]сөз тыңдау ережесі
[q]3:1: Дилемма дегеніміз не? [a]келісімді екі пікірден жаңа үшінші бір пәкір туғызатын ой тиянағы [a]болмыстың, танымның, моральдың негізі –ақыл-ой [a][+]үшіншінің мүмкіндігін жоққа шығаратын қарама-қарсы қойылған екі қағиданың айтыс дәлелі [a]сөз тыңдау ережесі
[q]3:1:Көркем шығарма қай ғасырда қалыптасты? [a][+] ХІХғ
[a] ХҮІІғ
[a] ХХғ
[a]ХХІғ
[q]3:1:Еуропадағы риториканың дамуы қанша бағытта жүрді? [a]3 [a][+]2
[a]4 [a]5
[q]3:1:Франция, Британияда, Германияда адамның қандай стилін қалыптастыруды мақсат етті? [a][+]мінез – құлық [a]мінез [a]мейрімділік [a] стиль нормалары [q]3:1:Рационалды риториканың міндеті [a]мінез стилін қалыптастыру [a]дін үйрету Ф УТ 703-05-12. Учебно-методический комплекс дисциплины. СМК УТ. Издание второе
[a][+]шешен сөйлеуге тәрбиелеу [a]көркем жазу
[q]3:1:Ұлғайтудың неше түрі бар? [a]7 [a]4
[a][+]2 [a]3
[q]3:1:Ломоносов риториканың екінші бөлімін қай теорияға арнады? [a] эстетика [a] силлогизм [a] дилемма
[a][+]стиль
[q]3:1: Шешендік қандай құбылыс? [a][+]қоғамдық [a]саяси [a]материалдық [a]географиялық
[q]3:1: Шешендік өнерді зерттеп, оқулық жазған кім? [a][+] Г.З Апресен [a] Р. Сыздықова [a]А. Құнанбаев [a]Ш. Уәлиханов
[q]3:1: «... таланты – Алланың берген сыйы, сондықтан да ...-тей бол деп ешкім бата алмас» деген сөздер кім жайында? [a][+]
Ғ. Мүсірепов [a]
А. Құнанбаев [a]
С. Сейфулин [a]
Б. Бұлықшев
[q]3:1: Қазақ тілі мемлекеттік тіл болып қалыптасқаннан бері шешендіктін қай түрі қазақша жүргізіле басталды? [a][+]сот ісіндегі шешендік [a]әлеуметтік саяси [a]білім-ғылым [a]еш қандай
[q]3:1:
«Индиская философия» атты шығарманың авторы [a][+]С. Радхакришна [a]Әбу-Насыр Алфараби [a]Сократ [a]Декарт
[q]3:1: Ежелгі үнділерге философиялық ілімдер қай эпоста кең тарады? [a][+]Махабхарата [a]Гамлет [a]Мың бір түн [a]Щисань изинда Ф УТ 703-05-12. Учебно-методический комплекс дисциплины. СМК УТ. Издание второе
[q]3:1: «Гомилетика» нені білдіреді? [a][+]уағыз, өсиет [a]оқу, үйрену [a]билеу [a]құрау, бірігу
[q]3:1: Гамлетикаға қандай өнер жатады? [a][+]христиандық уағыздау өнері [a]әңгімелеу өнері [a]билеу өнері [a]оқу
[q]3:1: «Әл Мұғаллин ас-сани» кімнің еңбегі? [a][+]Әл-Фараби [a]Ж. Баласағұн [a]М. Қашқари [a]
Абай
[q]3:1: Әл-Фарабидің «Риторикасы» не жайында? [a][+]сендірудің жалпы ережелері [a]өнер [a]философия [a]ақындар
[q]3:1: Баласағұнның еңбегі [a][+]Құтты біліг [a]Диуани лұғат ат-түрік [a]Диуани хикмет [a]Гамлет
[q]3:1: Қ.А. Иассауидің насихат кітабы [a][+]Диуани хикмет [a]Гамлет [a]Құтты біліг [a]Оғыз нама
[q]3:1: Иассауидің «Диуани хикмет» атты насихат кітабы неге үйретеді? [a][+]даналыққа, құдайды сүйушілікке [a]надандыққа [a]еріншектікке [a]еш нәрсеге
[q]3:1: «Алтын шежіреде» кім жайлы айтылған? [a][+] Шыңғыс хан [a] Абай
[a] Қорқыт
[a]Ш Уәлиханов
[q]3:1: Қай ғасырда шешендік өнер қаулап дамыды? [a][+]ХҮІІ-ХҮІІІ ғ [a]ҮІІІ-ХІ ғ Ф УТ 703-05-12. Учебно-методический комплекс дисциплины. СМК УТ. Издание второе
[a] ҮІІ-ҮІ ғ [a] ХІХ-ХХ ғ [q]3:1: Қай шешен Шыңғыс ханның бағасын берген? [a][+] Құйылдыр [a] Аяз би
[a] Майқы би [a]Ешкім
[q]3:1: Қашқаридың «Үш томдық сөздігін» қазақ тілінде сөйлеткен зерттеуші [a][+]А. Егеубай [a]М. Шаханов [a]Ә Қашаубаев [a]А Құнанбаев
[q]3:1: Грек пен Қытайға қарағанда Индияның басты айырмашылығы неде? [a][+]таптықта [a]ешқандай [a]сөйлеу мәдениеті [a]өнерінде
[q]3:1:Ой-тұжырымдық бейнелеу құралы болып... [a][+] поэзия
[a] музыка
[a] би
[a]трагедия
[q]3:1: Үнділерде қоғамдық топ қаншаға бөлінді? [a][+]3 [a]2
[a]5 [a]1
[q]3:1:
Жалпы қатынастың қанша түрі бар? [a][+]2
[a]3 [a]6
[a]8
[q]3:1: Е.П. Шубин тілдік қатынастың тілсіз қатынастан қанша айырмашылығын атап кетті? [a]3
[a][+]2 [a]4
[a]1
[q]3:1: Әдеби тілдің басты бір белгісі? [a]көркем сөзге негізделуі [a]коғамға түсініксіз болуы [a][+]жалпыға ортақ түсінікті болуы [a]әртүрлі сөз оралымдарынан тұруы
Ф УТ 703-05-12. Учебно-методический комплекс дисциплины. СМК УТ. Издание второе [q]3:1: Шешендік сөзді басқаша қалай атауға болады? [a]мақал [a] мәтел
[a] нақыл сөз [a][+]төбе сөз
[q]3:1:Шешендік сөз қай ғасырдан бастап сөз өнері ретінде дами бастады? [a][+] ХV ғ
[a]XVII [a]X
[a]XIX ғ
[q]3:1:Билердің шешендік сөздері қанша комфициялық құрылыстан тұрды? [a]4 [a][+]3
[a]2 [a]5
[q]3:1:«Шешендік өнер» деген термин қай тіден алынған? [a] грек
[a] рим
[a][+] латын
[a] үнді
[q]3:1: Қайдаров «әдеби» сөзін қандай сөзбен байланыстырып, мағынасын ашып берді? [a] әділ
[a] әзіл
[a] әдемі
[a][+]әдеп
[q]3:1:Белгілі бір ақпаратты хабарлаушы [a][+]баяншы [a]тұлғалар [a]қабылдаушы [a]атқарушы
[q]3:1:Тілдік қатынас неше кезеңнен тұрады? [a]3 [a][+]5
[a]4 [a]6
[q]3:1:«Шешендік те әдеби творчество» сөздерінің авторы кім? [a]А.Байтұрсынов [a]А.Құнанбаев [a][+]Ф. Кони [a ]Ш. Уәлиханов [q]3:1: Шешен сөз дегеніміз не? [a]пікірталастың негізгі мазмұны [a]көпшілікке қаратылып айтылған сөз [a]қорытынды үкім сөз Ф УТ 703-05-12. Учебно-методический комплекс дисциплины. СМК УТ. Издание второе
[a][+]тауып айтылған тапқыр сөз, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін жеткізетін сөз
[q]3:1:Шешендік өнер қазақ қоғамында қай ғасырда құлдырады? [a][+]XVIII аяғы –XIX басы [a]XIX соңы
[a]XX басы
[a]XIX соңы –XX басы
[q]3:1:Шешендік өнердің құлдырауының негізгі себебі? [a]шешендердің азайуы [a]сөз бостандығына тежеу салу [a]шешендік өнердің қоғамда қолданбауы [a][+]барлық жауап дұрыс
[q]3:1:Шешендік өнер қандай формада жүзеге асады? [a]ауызша [a]жазбаша [a][+]ауызша немесе жазбаша [a]барлық жауап дұрыс
[q]3:1: Шешендік сөздердің тақырыбы [a] махаббат адамдар туралы [a] соғыс туралы [a]батырлар лауазымды [a][+]халықтың әлеуметтік – саяси жағдайы туралы
[q]3:1: Орхон жазба ескерткіштері қай тіде жазылған? [a][+] руна
[a] санскрит [a] грек
[a]рим
[q]3:1: Дания ғылымы Вильгельм қанша таңбаны тауып зерттеген? [a]23 [a][+]27 [a]30 [a]14
[q]3:1:Қорқыт әйел образын қанша түрге бөлген? [a]3 [a]2
[a][+]4 [a]6
[q]3:1: Тіл тілдік қатынас құрылысына байланысты қанша кезеңге бөлінеді? [a]4 [a]2
[a]6 [a][+]3
[q]3:1: Ежелгі түркі шешендігі туралы «Дулыға» атты мәліметтер жинағының авторы кім? [a][+]Т.Жұртбаев Ф УТ 703-05-12. Учебно-методический комплекс дисциплины. СМК УТ. Издание второе
[a]Қ.Ахметов [a]С.Сағымбаев [a]Д.Дулатов
[q]3:1: «Тоңа» сөзі қандай мағына береді? [a] тоңа
[a][+] жолбарыс тектес аң [a]пілден күшті аң [a]арыстан
[q]3:1: «Менмен тәкәпар адамды тәңірі сүймейді» деген нақыл сөздің авторы кім? [a]Т.Жұртбаев [a]М.Қашқари [a][+]Қорқыт ата [a]
Әл-Фараби
[q]3:1: «Адамды ең жоғарғы құрметке жеткізген екі өнер бар: бірі жақсы қолбасшылық өнер, екіншісі жақсы шешендік өнер» - деген сөздердің авторы кім? [a]
Томас Мор [a]
Данте [a]
Шекспир [a][+]Цицерон
[a][+]Алтай мен Жоңғар [a]
Иран мен Ирак [a]Византия мен Қара теңіз [a]дұрыс жауап жоқ
[q]3:1: Сократтың шәкірті кім? [a][+]Платон [a]
Аристотель [a]
Әл-Фараби [a]
А.Йассауи
[q]3:1: «Өмірнама жинағы» деген кітаптың авторы кім? [a] Солон
[a] Лукиан
[a][+] Плухтарх [a] Цицерон
[q]3:1: Ежелгі Римда сөз шеберлері неше топқа бөлінеді? [a]2 [a][+]4
[a]3 [a]6
[q]3:1: Қожа Ахмет Йассауи қай жерде дүниеге келді? [a] Суяб
[a][+] Сайрам
[a] Тараз
[a]Сығанақ Ф УТ 703-05-12. Учебно-методический комплекс дисциплины. СМК УТ. Издание второе
[q]3:1: Орта ғасырларда қыпшақ, шағатай ұлыстарда қолданылған «ярғұ» заңының қазақша баламасын көрсетіңіз [a]
шежере [a]
үкім [a]
шешім [a][+]жарғы
[q]3:1: «Қасым ханның қасқа жолы» мен «Есім ханның ескі жолы» заңдарына толықтырулар енгізілген кезеңді көрсетіңіз [a]XV-
XVI ғ басы [a]XVI ғ басы-XVIIғ басы [a]XVI ғ аяғы-XVII ғ басы [a][+]XVII ғ аяғы-XVIIIғ басы
[q]3:1: Қожа Ахмет Йассауидің ұстазы кім? [a][+]Арыстан бап [a]
Майқы би [a]Бұқар жырау [a]дұрыс жауап жоқ
[q]3:1: «Ақиқат сыйы» дастанының авторы кім? [a]
А. Йассауи [a][+]
А. Иүгінеки [a]
Ж.. Баласағұни [a]
М.Қашғари
[q]3:1: C үлеймен Бақырғанидің ұстазы кім? [a]
А. Иүгнеки [a]Ж.. Баласағұни [a]М.Қашғари [a][+]А.Йассауи
[q]3:1: Әл Фараби қай қалада дүниеге келді? [a] Мерке
[a] Созақ
[a][+] Отырар
[a] Сығанақ
[q]3:1: А.Йассауи кесенесі қай қалада орналасқан? [a] Сайрам
[a][+] Түркістан [a] Отырар
[a]Сауран
[q]3:1: Тарихи деректерде VIII ғасырдың басынан «Тарбанд» атауымен аталып келген қаланы табыңыз [a]
Созақ [a]
Түркістан [a]Сүткент [a][+]Отырар
Ф УТ 703-05-12. Учебно-методический комплекс дисциплины. СМК УТ. Издание второе [q]3:1: «Баж» деген сөз қандай мағынаны білдіреді? [a][+]өңделетін жерге салынатын салық [a]алғашқы қауым [a]түркі тілдес тайпа [a]бірнеше рудың бірлестігі
[q]3:1: Доспамбет жыраудың өмір сүрген кезеңін табыныз [a][+]1490- 1523 ж.ж [a]1492-1527 ж.ж
[a]1496-1530 ж.ж
[a]1497-1529 ж.ж
[q]3:1:
Арыстан баб кесенесі қай қалада орналасқан? [a]
Түркістан [a]
Науакент [a][+]
Отырар [a]
Құмкент
Ф УТ 703-05-12. Учебно-методический комплекс дисциплины. СМК УТ. Издание второе Document Outline
жүктеу/скачать 0,78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|