Қар жамылып ана құм, мына құм да, Іші толған сайлардың, жырының да

25 аќпан 2015 жыл

4

Елбасымыз Н±рс±лтан Єбіш±лы На-

зарбаев μткен 2014 жылдыњ соњѓы ай-

ында Астана ќаласында μткен жиында

Ќазаќ хандыѓыныњ 550 жылдыѓын атап

μту туралы сμз еткенде: "Керей мен

Жєнібек 1465 жылы алѓашќы хандыќты

ќ±рды, ќазаќтыњ мемлекеттілігініњ тари-

хы сол кезден бастау алады. Бєлкім ол

б‰гінгі шекарасындаѓы, б‰кіл єлемге

осынша танымал єрі беделді, осы

±ѓымныњ ќазіргі маѓынасындаѓыдай

мемлекет болмаѓан да шыѓар. Біраќ

б±лай деп сол кезењдегі басќа да бар-

лыќ мемлекеттер туралы да айтуѓа бо-

лады. Ењ мањыздысы, сол кезде оѓан

негіз ќаланды, біз – бабаларымыздыњ

±лы істерін жалѓастырушылармыз" – деп

атап  μткенін оќырмандарымыз жаќсы

біледі.

Н.Є.Назарбаевтыњ осы бір сμзін  б±ќа-

ралыќ аќпарат ќ±ралдарыныњ μкілдері,

б±л іспен тікелей айналысатын минис-

трліктер, тиісті мекемелер ќызметкер-

лері бірден іліп єкетіп, ќуаттаѓаны

ќ±птарлыќ іс болды. Шындыѓын айтар

болсаќ Президентіміздіњ б±л бастама-

сы єрбір ќазаќстандыќтардыњ рухын

кμтеріп тастаѓаны аныќ. Рухы мыќты

халыќ ќана ешкімге тєуелді болмайды,

ешкімге жалтаќтамайды. Ата-бабалары-

ныњ ж‰ріп μткен жолына зер салып,  ба-

ѓамдай алады.

Мєдениет,  аќпарат жєне спорт ми-

нистрлігінен бастап тμменгі салалыќ

мекеме, ±йымдардаѓы жауапты ќызмет-

керлер, тарихшылар, зиялы ќауым

μкілдері Елбасыныњ бастамасына орай

ќандай іс-шаралар μткізу ќажеттігі тура-

лы пікірлерін ортаѓа тастап, талќылай

бастаѓанын, μткізілетін іс-шаралардыњ

жоспарлары жасалып жатќандыѓы

жμнінде мерзімді баспасμз беттерінен,

єлеуметтік желілерден оќып, танысу

‰стіндеміз.

Тєуелсіздігімізге ќол жеткізген жыл-

дардан бері єсіресе соњѓы 5-6 жылдыњ

тμњірегінде Елбасыныњ тапсырмасымен

м‰йізі ќараѓайдай тарихшыларымыз

ќазаќ халќыныњ мемлекеттілігініњ тари-

хына ерекше ден ќойып, зерттей баста-

ѓанын кμзі ќараќты оќырмандарымыз

жаќсы біледі.   Тарихшы-ѓалымдарымыз

μз елімізді былай ќойѓанда Ќытай, Ре-

сей, Еуропа, Т‰ркия, ¤збекстан, Монѓо-

лия, Иран, Египет жєне таѓы басќа шет

мемлекеттердіњ м±раѓаттары мен м±ра-

жайларындаѓы сарѓайып, кμнерген  та-

рихымызды кμтеріп, зерделеп   ќазаѓы-

мызѓа байланысты кμп мєліметтерді

алып келгенін кμріп-біліп  ж‰рміз. Ол ту-

ралы мерзімді баспасμз беттерінде жа-

рияланып, баспаларда кітап шыѓарылу-

да.

Мамандыѓымыз кєсіби журналист

болѓан соњ, єрі зейнет жасындаѓы ќолы

бос ќарт журналист болѓандыќтан жазу,

сызуѓа жаќын болып, елдігіміздіњ тари-

хына кμбірек ‰њілетін жаѓдайѓа келдік.

Газет, журналдардаѓы тарихи мєлімет-

терді, баспалардан жањадан шыѓып

жатќан елдігімізге байланысты тарихи

кітаптардыњ барлыѓы болмаса да ќолы-

мызѓа іліккенін оќып, ел басќарѓан хан-

билеріміздіњ, атаќты батырларымыздыњ

μмірі, олардыњ ж‰ріп μткен ауыр да

к‰рделі кезењдері, ерлік істері, ќайсар-

лыѓы, адам айтќысыз батырлыѓымен

танысып,   рухымыз кμтерілгенін сезіну-

деміз.

Сонымен, біз єњгіме етпекші боп

отырѓан "Ќазаќ хандыѓыныњ 550 жыл-

дыѓы" туралы болѓан соњ, сол туралы сμз

ќозѓайыќ.  Ќолдаѓы бар деректерге,   та-

рихшы-ѓалымдардыњ жазѓан мєліметте-

ріне с‰йене айтатын болсаќ, ќазаќ хан-

дыѓына дейін талай аласапыран ѓасыр-

лар, дєуірлер μткендігін байќаймыз.

Жалпы "ќазаќ"  атауы ќашан пайда бол-

ѓан. Осыѓан ќысќаша тоќталып μтейік.

Ата-бабаларымыздан б‰гінге дейін жал-

ѓасып келе жатќан шежірелерде  Ќазаќ

Жайылханнан туады, Ќазаќтан Ж±ман,

одан Єбілхайыр, одан Аќ  Арыс, Бек

Арыс, Жан Арыс – ‰ш ж‰здіњ балалары

туѓан.

Ал енді таѓы бір дерек кμздерінде

Ќазаќ сμзі  "...кμне замандардан байтаќ

даламызда, алып аймаѓымызда ќоныс-

танѓан этникалыќ  тарихы аса к‰рделі,

байырѓы тайпалыќ бірлестіктер ќауым-

дасуыныњ: сонау Саќ, Ѓ±н, ‡йсін мем-

лекеттері Т‰рік, Т‰ркеш, Ќарл±ќ

дєуірініњ, Ќыпшаќ ±лысы, кейінгі Алтын

Орда, Кμк Орда, Ноѓай Ордаларыныњ

ќ±рамына кірген т‰рік тілдес елдер мен

ж±рттардыњ топтасќан одаѓыныњ ортаќ

атауы" ("Ќазаќ шежіресі", Алматы.

1994ж.) деген мєлімметті келтіреді.

"Ќазаќ" деген сμздіњ маѓынасы батыр-

лыќпен, ерлікпен еркін ж‰ру, яѓни Еуро-

па тілімен айтсаќ "рыцарь" дегенге ке-

леді деп, бірсыпыра ѓалымдар болжам

жасайды, оѓан Шоќан да ќосылѓан. Бізге

университет ќабырѓасында ќазаќ тари-

хынан дєріс оќыѓан профессор М±са-

тай Аќынжанов: б±л – "хас-саќ" деген

±ѓымнан шыќќан деуші еді. Маѓынасы –

наѓыз саќтар. Саќ елі Орталыќ Азияны

біздіњ жыл санауымыздан б±рын жай-

лаѓан жартылай кμшпелі, жартылай

отырыќшы тайпалар одаѓы екенін кμне

грек тарихшылары Геродот, Страбон

айтып кеткен." ("Тарихи т±лѓалар" 2012

жыл. Бесінші басылым. Алматы кітап

баспасы.)

Тарих тамырын басып кμргісі келген-

дердіњ бір тобы "ќазаќ" атауын "ќаз", "аќ"

деген сμздердіњ ќосындысы" дегенді де

алѓа тартады.

Ќалай десек те "ќазаќ" атауы кμне за-

мандарден бері пайда болѓанын ањѓа-

рамыз.   Ќазаќ ќазаќ болѓалы небір ќилы

замандар μтті. Ќазаќ рулары ќ±рысќан

±лы мемлекеттер жерге, билікке жеке

хандардыњ, ќолбасшылардыњ б‰лігінен

єлсіреп,  сыртќы жаулардыњ зорлыќ-

зомбылыѓына айналѓан замандарда сол

тайпалардыњ бірі Алтайдан шыќќан кμк

т‰ріктер бас кμтеріп, шаруасы шайќалѓ-

ан, бірлігі мен ынтымаѓы ыдыраѓан ±лы-

старды ќайта біріктіреді. Одан кейін де

олар  ауыр кезењдерді бастарынан

μткізді. ¦ланѓайыр жерге ие болып, Мєу-

реннахр, Моѓолстан мемлекетін ќ±рды.

Алайда, ќ±рѓан мемлекеттер Ємір

Темірдіњ т±сында к‰л-талќаны шыѓып

ќиратылды, ќайта жанданады.

"¤зін "ємір" деп жариялаѓан Темір

ќолымен ќуыршаќ "ханныњ" атынан (Ша-

ѓатай т±ќымы) Мєуреннахрѓа ие болып,

к‰ллі Орта Азияны баѓындырады. 1388

жылы Хорезм мемлекетін ќ±латќан соњ,

к‰ні кеше μзі ќызмет еткен Моѓолстан

єскерін талќандады. 1389, 1391, 1395

жылдары ‰ш д‰ркін жойќын жорыќтар-

дан кейін ол Алтын Орданы да ќиратты.

Алтын Орданыњ негізгі халќы – осы к‰нгі

татарлардыњ, μзбектердіњ, ќазаќтардыњ

таѓы басќа т‰ркі тайпаларыныњ ата-ба-

балары болѓан". ("Тарихи т±лѓалар" 2012

жыл. Бесінші басылым. Алматы кітап

баспасы.)

Тарихта атаќты екі Єбілќайыр хан

болѓан, соныњ біріншісі, яѓни, ХV ѓасыр-

дыњ  орта  т±сында  μмір  с‰рген  Єбіл-

ќайыр хан Жайыќ μзенінен Ќаратауѓа

дейін созылып жатќан аймаќ халќына

μз билігін ж‰ргізеді. Тап осы жерде ол

тарихќа Кμшпенді μзбектер мемлекеті

деген атпен μз хандыѓыныњ негізін сала

бастады.  Кμшпенді μзбек мемлекеті

деудіњ негізгі себебі ¤збек ханныњ ±рпа-

ѓымыз дегенді кμрсетсе керек. Алайда,

Єбілќайырдыњ ж‰ргізген  ішкі саясаты,

туралап айтќанда ќараќшылыќ саяса-

ты жергілікті халыќтыњ наразылыѓын ту-

ѓыза бастады. Оныњ ‰стіне ханныњ тμ-

њірегінде ќызмет ететіндерді сырт ай-

маќтардан – Ноѓай Ордасы мен Сібір

аймаѓынан адамдар ала бастаѓан. Сμй-

тіп, Аќ Ордаѓа батыс пен солт‰стіктен ке-

лімсек адамдар кμп кμшіп келген. Олар

жергілікті халыќпен араласып μмір кеш-

кенімен, кμп жаѓдайларда олардыњ

наразылыѓын тудырды. Соныњ салда-

рынан кμшпелі μзбектер мемлекеті аќы-

рындап єлсірей бастайды. Ашу-ызасы

тасыѓан кμшпелі μзбектер мемлекеті

ж±ртыныњ бір бμлігі Орыс ханныњ неме-

релері Керей мен Жєнібектіњ тμњірегіне

топтасады.  Оныњ таѓы бір себебі, Єбіл-

ќайыр хан Ноѓай Ордасынан Ќараќып-

шаќ Ќобыланды батырды шаќыртып,

оны кμшпелі μзбектер мемлекеті єске-

рініњ бас ќолбасшысы етіп таѓайында-

ѓан. Бір к‰ні Ќобыланды батыр неге еке-

ні белгісіз, Єбілќайыр ханныњ с‰йікті ќа-

зысы – биі   Дайырќожаны μлтіріп кете-

ді. Дайырќожа μзініњ єділдігімен "Аќ-

жол" атанѓан беделді кісі екен. М±ны ес-

тіген Керей мен Жєнібек Єбілќайыр хан-

ѓа μздерініњ наразылыѓын ашыќ айтып,

Ќобыландыны шариѓат бойынша ќысас

ќылып μлтіруге с±раѓан. "Тарихи т±лѓа-

лар" атты кітаптыњ 320-шы бетінде  б±л

туралы былай дейді: "Єбілќайыр бе-

рейін десе, кμп ќыпшаќ б±зылатын бол-

ѓан соњ, бере алмай, ‰ш кісініњ ќ±нын ал

деген соњ, б±ѓан Жєнібек μкпелеп,

бμлініп  кетеді"  деген дерек беріледі.

Б±л оќиѓаныњ тарихи шындыќ екенін

Дайырќожаныњ єкесі Ќотан жыраудыњ

μлген баласыныњ денесін айналып,

ќайѓырып, ќан ж±тып ж‰ріп айтќан:

"Ќара Ќыпшаќ Ќобландыда нењ бар

еді, ќ±лыным?

Сексен асып таянѓанда тоќсанѓа,

Т±ра алмастай ‰зілді ме, ж±лыным,–

деп басталатын толѓауы да дєлелдей

т‰седі"деген мєліметтер келтірілген.

Ќалай десек те, дєл осы т±ста яѓни

ќазіргі тарихшы-ѓалымдардыњ тарихи

мєліметтерді жан-жаќты сараптауы бой-

ынша 1465 жылы Керей мен Жєнібек

μздерініњ сμзі мен ісін ќолдайтын  μзбек

мемлекеті ж±ртыныњ бір бμлігін, наќты-

лап айтсаќ 200 мыњдай адамды соњы-

нан ертіп ќазіргі Жамбыл облысы Шу

атрабыныњ Ќозыбасы деген жерге Мо-

ѓолстан ханы Есенб±ѓаныњ келісімімен

Туын тігіп, алѓашќы Ќазаќ хандыѓын

ќ±рады. Ќазаќ хандыѓы  уаќыт μткен сай-

ын ныѓайып, жерін кењейтіп, ќазаќќа ти-

есілі аймаќтарыныњ басым бμлігін μзіне

ќаратты. Шекаралас аймаќтар ‰шін  та-

бандасќан к‰рес ‰стінде Ќазаќ мемле-

кетініњ аумаѓы ќалыптасты. Ол Орталыќ

жєне Оњт‰стік Ќазаќстаннан ќоныс ауда-

рып келген ќазаќ ру-тайпаларын ѓана

емес, сондай-аќ Жетісу алќаптарын

Алатаудыњ бμктерін ежелден мекен ет-

кен тайпаларды біріктірді. Биліктіњ Ке-

рей мен Жєнібектіњ ќолына μтуі "кμшпелі

μзбектер мемлекетіндегі" саяси жаѓдай

μзгермегенімен б±л оќиѓа  "кμшпелі

μзбектер атыныњ" Дешті-Ќыпшаќ болып

μзгеруіне ыќпал етті. Сμйтіп, Жетісу

μњіріне ќоныс аударѓан адамдар ¤збек

±лысында "ќазаќтар" деп атала баста-

ды. Б±л атау ХV ѓасырдыњ ортасынан

ауѓан шаќта Жетісу μњірін мекен еткен

т‰ркі тайпалары бір этникалыќ топќа

біріге келе, ќазаќ халќын ќ±рады. Б±л

баѓытта сμз жоќ Керей хан мен Жєнібек

ханныњ ењбегі зор деп баѓаланады.

Ќасым хан билік басына келген

(1511-1518ж.) уаќыт та к‰рделі кезењ еді.

Ол шамамен 1445 жылы туѓан, 1518

жылы ќайтыс болѓан. Ќазаќ хандыѓыныњ

негізін салѓан Жєнібектіњ баласы делі-

неді тарихта.

Ќасым хан т±сында Ќазаќ хандыѓы

μњірдегі саяси ыќпалын к‰шейтіп, ау-

ќымы кењейген ќуатты хандыќќа айнал-

ды. Ќазаќ хандыѓыныњ аумаѓы оњт‰стік-

шыѓысында Жетісудыњ солт‰стік бμлігі-

ніњ тау бμктеріне дейін, батыста Сырда-

рияныњ оњт‰стік жаѓалауларына дейін,

оњт‰стік-батысында Т‰ркістан ќаласына

дейін, солт‰стік-шыѓыста ¦лытау ќырат-

тары мен Балќаш кμлініњ жаѓалауына

дейін, солт‰стік-батыста Жайыќ μзеніне

дейін алып жатты. Ќасым ханныњ Ќазаќ

хандыѓын дамыту баѓытындаѓы ењбегін

"Тарихи т±лѓалар" атты кітаптыњ 48 бе-

тінде: "Ќасым н±сќаѓан жолдыњ негізгі

маќсаты– Ќазаќ мемлекетін к‰шейту,

халќын кμбейту, жерін кењейту-т±ѓын. Ол

б±л жолда к‰ні-т‰ні аттан т‰скен жоќ, ірге-

дегі мемлекеттердіњ μзара жєне ішкі ала-

уыздыќтарын, араздыќтарын пайдала-

нып досынан да, ќасынан да одаќ таба

білді. Соныњ нєтижесінде Ќазаќ ханды-

ѓыныњ жері Сарыарќаны ќосќанда со-

нау Жайыќ жаѓасына дейін кењейген еді.

Ќасым хан μзініњ баќталасы μзбек ханы

М±хаммед Шайбаниді тізе б‰ктіріп, Сыр

бойындаѓы ќалалардыњ басым кμп-

шілігін Ќазаќ хандыѓына ќаратќан" –

деген мєлімметтер бар. Атаќты тарих-

шы М±хаммед Хайдар Дулати: "Ќазаќ

хандыѓы мен с±лтандары арасында

Ќасым хандай ќ±діретті ешкім болѓан

емес"деп жазѓан.

Ќасым ханныњ т±сындаѓы Ќазаќ хан-

дыѓы алѓаш рет кμрші ел Мєскеу мемле-

кетімен (оныњ князі Василий III билік

ќ±рѓан жылдары 1505-1533) диплома-

тиялыќ байланыс орнатты. Ќасым хан

μзініњ билігі т±сында Сайрам ќамалын

жаулап алады, Мауреннахр ќамалын

басып алуѓа єрекет жасаѓанымен оѓан

ќол жеткізе алмайды. Ол Ташкентке жа-

саѓан жорыѓы барысында жараланып,

кейін шегінуге мєжб‰р болады. Деген-

мен, Ќасым ханныњ т±сында Ќазаќ хан-

дыѓыныњ дамуы ілгерлей бергендігі бай-

ќалады.  Б±рыннан  айтылып  келе жат-

ќан: "Ќасым ханныњ ќасќа жолы, Есім

ханныњ ескі жолы" деген сμз тегін ай-

тылмаса керек.

Ќасым хан ќайтыс болѓан соњ оныњ

артындаѓы ±рпаќтары таќ тартысына

т‰сіп біршама уаќыт Ќазаќ хандыѓы

ЗЕРДЕ

"Ќостанай тањыныњ"

тарихи-танымдыќ

ќосымшасы

ЗЕРДЕЗЕРДЕЗЕРДЕЗЕРДЕЗЕРДЕ

ЗЕРДЕЗЕРДЕЗЕРДЕЗЕРДЕЗЕРДЕ

ЗЕРДЕЗЕРДЕЗЕРДЕЗЕРДЕЗЕРДЕ

ЗЕРДЕЗЕРДЕЗЕРДЕЗЕРДЕЗЕРДЕ

ЗЕРДЕЗЕРДЕЗЕРДЕЗЕРДЕЗЕРДЕ

ЌАЗАЌ ХАНДЫЃЫНА – 550 ЖЫЛ

Онда алѓашќы ќазаќ

хандыѓы ќ±рылды

 

ЌОЗЫБАСЫ –

ќ±т мекен

25 аќпан 2015 жыл

5

ЗЕРДЕЗЕРДЕЗЕРДЕЗЕРДЕЗЕРДЕ

ЗЕРДЕЗЕРДЕЗЕРДЕЗЕРДЕЗЕРДЕ

ЗЕРДЕЗЕРДЕЗЕРДЕЗЕРДЕЗЕРДЕ

ЗЕРДЕЗЕРДЕЗЕРДЕЗЕРДЕЗЕРДЕ

ЗЕРДЕЗЕРДЕЗЕРДЕЗЕРДЕЗЕРДЕ

єлсірейді. Алайда Ќасым ханныњ бала-

сы Хаќназар (кейбір деректерде Аќна-

зар)  билікке келген т±ста хандыќ ќайта

μрлейді. 42 жыл бойы таќтан т‰спеген

Хаќназар хан ќырѓыз, ќазаќтыњ патша-

сы атанады. Тарихи деректерге с‰йене

айтатын болсаќ дєл осы Хаќназар хан-

ныњ т±сында Ноѓай ордасы ыдырап он-

даѓы  тайпалар  - ќањлылар, ќыпшаќтар

жєне Кіші ж‰з - Алшын одаѓындаѓы тай-

палар  т‰гелімен  Ќазаќ  хандыѓына

ќосылѓаны мєлім. Ќазаќ хандыѓыныњ

к‰ш алып бара жатќанын кμре алмаѓан

Ташкент билеушісі Баба с±лтан есебін

тауып Хаќназар ханды екі баласымен

бірге  μлтіреді. Алайда, Т‰ркістан ќала-

сы ‰шін шайќаста Баба с±лтан ќазаќ

ќолынан ќаза табады.

Тарихи деректерде, Есім хан билік

ќ±рѓан отыз жылдыњ ішінде Ќазаќ хан-

дыѓын, оныњ мемлекеттігін к‰шейту жо-

лында кμп ењбек сіњіргендігі айтылады.

Шыѓысында ќаламаќтармен, солт‰стік

батысында Б±хара хандыѓымен ‰здіксіз

шайќасќандыѓы туралы мєліметтер же-

терлік.   Б±хара ханы  к‰ші басым Ќазаќ

хандыѓын  оныњ таѓында отырѓан Есім

ханды мойындап, Ташкентті, Т‰ркістан-

ды жєне сол мањайдаѓы ‰лкенді-кішілі

ќорѓаны бар ауылдарды "сыйлаѓан".

Есім ханныњ ±лы Жєњгір хан билік ба-

сына келгенде, (халыќ оны Салќам

Жєњгір деп атаѓан) жоњѓар-ойраттардыњ

к‰шеюі белењ алѓан. Жоњѓарлардыњ ба-

сымдыѓын байќаѓан  Жєњгір хан Б±хар

хандыѓымен жєне ќырѓыздармен одаќ-

таса отырып бірнеше мєрте жоњѓарлар-

ѓа ќарсы соѓыс ашќан. Жєњгір хан т±сын-

да ќазаќтар мен ойраттар арасында ‰ш

ірі шайќас болѓан: бірінші шайќас - 1635

жылы, екіншісі 1643-1644 жылдары,

‰шіншісі 1652 жылы делінеді. Осы ‰ш

шайќастыњ алѓашќысында Жєњгір хан

т±тќынѓа т‰седі де, кейін ебін тауып ќа-

шып шыќќан. Екінші шайќаста Самар-

ќан  билеушісі  Жалањтμс Бахад‰рдіњ

20 мыњ єскері кμмекке келіп жоњѓарлар-

дыњ он мыњ адамын т±тќындап, ќалѓан

єскерлерін μз аймаѓынан ќуып шыќќан.

Ал, ‰шінші соѓыста яѓни, 1652 жылѓы

шайќаста ќазаќ ќолы жењіліске ±шырап,

Жєњгір хан ќаза болады деген мєлімет-

тер айтылады.

Єке таѓына отырѓан Жєњгір ханныњ

±лы Тєуке хан (1680-1718  жылдары)

билік ќ±рды.  Тєуке хан μзініњ "Жеті жар-

ѓысымен" тарихта ізі ќалды. Ол "Жеті

жарѓы" арќылы ќазаќ халќыныњ бірлігі

мен ынтымаѓын арттыруѓа ерекше мєн

берді. Тєуке хан Т‰ркістан ќаласын

Ќазаќ хандыѓыныњ астанасы етті. Оныњ

т±сында Хан кењесі, Билер кењесі ќ±ры-

Жобаныњ жетекшісі  Сєлім МЕЊДІБАЙ

лып ж±мыс істеді. Б±л мемлекеттік орган-

дардыњ ќ±рылымы деп саналады. Жыл

сайын Ташкент мањындаѓы К‰лтμбеде

‡ш ж‰здіњ басшыларыныњ жиынын

μткізіп т±ру дєст‰рге айналды. ‡ш ж‰здіњ

єйгілі билерініњ  (Тμле, Ќазыбек, Єйте-

ке) ќатысуымен т‰рлі дау-дамайлар

ќарастырылады. Билер хандыќты бас-

ќаруѓа, зањ шыѓаруѓа, сот ісіне арала-

суѓа м‰мкіндігі туа бастады. Тєуке хан

т±сында  іргедегі Ресеймен дипломати-

ялыќ ќарым-ќатынас жолѓа ќойылды,

сауда байланыстары дамыды.

  Кіші ж‰з ханы Єбілќайыр  (1693-1748

жылдары μмір с‰рген) т±сында ќазаќ

халќы ‰шін ел басына к‰н туѓан кезењ

болды. Ол алѓаш Кіші ж‰з єскерініњ ќол-

басшысы кейін 1710 жылы Ќараќорым-

даѓы халыќтыќ ќ±рылтайда Кіші ж‰здіњ

жєне Орта ж‰здіњ бір бμлігініњ ханы бо-

лып жарияланды. Ол жастайынан ба-

тылдыѓымен  танылып, дарынды єскер-

басы болды. 1726 жылы ‰ш ж‰здіњ ќазаќ-

тары бас ќосќан ќ±рылтайда билер мен

батырлар бірауыздан Єбілќайырды

Ќазаќ хандыѓы єскерініњ бас ќолбасшы-

сы етіп сайлайды. Тарихта єскербасы

болып сайланѓан ол ќарауындаѓы сар-

баздарына соѓысудыњ небір айла-

тєсілдерін ‰йретумен, олардыњ рухын,

жігерін кμтерумен тынымсыз ењбек ет-

кендігі, соныњ нєтижесінде ¦лытаудаѓы,

Балќаштыњ оњт‰стік-шыѓысындаѓы  елді

мекендерді жау ќ±рсауынан ќ±тќарып,

жоњѓарларды аяусыз ќырѓандыѓы тура-

лы жаќсы айтылады.

2013 жылы Кμкшетау ќаласындаѓы

"Мир печати" баспасынан жарыќ кμрген

"Ќазаќ хандары жєне олардыњ ±рпаќ-

тары" атты кітаптыњ 37 бетінде:     "1729

жылы  аса танымал емес Болат хан ќай-

тыс болады.  Ќазаќ тањдаулылары

марќ±м Болаттыњ баласы Єбілмємбетті

жања хан етіп сайлайды. Аттап кетілген

Єбілќайыр μзін ќорланѓандай,

жєбірленгендей сезінді жєне атаќќ±мар-

лыѓы басым адам болѓандыќтан, жауап

ќадамын жасады. Ол жања ханныњ пай-

дасына бас ќолбасшылыќ лауазымынан

бас тартты да, μзініњ жасаѓымен Кіші

ж‰зге ќайтып оралды" делінген. Осыдан

соњ ‡ш ж‰здіњ біріктірілген єскерлерініњ

берекесі кетіп, ыдырай бастаѓан.

Бірт±тас ќазаќтыњ єскері ыдыраѓан соњ,

єр ж‰здіњ адамдары жаудан μздерінше

ќорѓануѓа  тура  келді. Єбілќайыр хан

бастаѓан  Кіші ж‰здіњ ќазаќтары да жоњ-

ѓарлардан ќорѓанудан єбден ќалжыра-

ѓан соњ Ресей патшалыѓына ќарауѓа

мєжб‰р болады. Б±л 1731 жылдыњ

кμктемі еді.

Тарих сахынасына Абылай хан кел-

генде Ќазаќ хандыѓы басќа арнаѓа

т‰скені байќалады. Ол Тєуке ханныњ

жолымен ‡ш ж‰здіњ ќазаќтарын бір

тудыњ астына біріктіріп, мемлекетті ны-

ѓайтуды кμздеді. Солай етті де. Жиырма

жасында хан сайланѓан Абылай жарты

ѓасырѓа  жуыќ  хандыќты абыроймен

басќарды. ‡ш ж‰здіњ адамдары бір маќ-

сат, бір м‰ддеде тіршілік кешуге м‰м-

кіндік туѓызды. Ол білімді саясаткер, да-

рынды ќолбасшы ретінде таныла білді.

Ресеймен,  Ќытаймен,  тіпті ата жауы

жоњѓарлармен де бейбіт келісім жасауѓа

ќол жеткізген алѓашќы хандардыњ бірі

атанды.  Бейбіт келісім-шарттарын

б±зып, соѓыс ашќан  жоњѓарларды бас

кμтермейтіндей ќырып салѓаны туралы

деректер жетерлік. Аќырында Абылай-

дыњ т±сында  жоњѓарлар мен ќазаќтар-

дыњ арасындаѓы 300 жылѓа созылѓан со-

ѓыста ќазаќтардыњ т‰пкілікті жењісмен

аяќталды.  Одан  кейінгі Ќытаймен бол-

ѓан соѓысты Абылай хан ќалайда тоќта-

тып, келіспеушілікті бейбіт жолмен ше-

шуге к‰ш салуыныњ нєтижесінде арада

бейбіт μмір ќалыптасты. Ќырѓыздармен

болѓан соѓыста да ќазаќтыњ ежелгі жерін

μзіне ќайтарып, мемлекеттіњ шекарасын

кењейтті. 1771 жылы Еділ ќалмаќтарын

талќандап, тірі ќалѓандарын, ќазаќ же-

рінен ары асырып, ќуып шыќты. Ќысќа

ќайырып айтар болсаќ, Абылай хан

билік еткен кезењде мемлекет шекара-

сы одан єрі кењейіп, атаѓы алысќа кетті.

Абылай хан д‰ниеден μткеннен кейін

яѓни, 40 жылдан соњ немесе 1822-1824

жылдары орыс императоры I Алек-

сандрдіњ арнайы жарлыѓымен Орта

жєне  Кіші ж‰здердегі хан билігі жойыл-

ѓаны тарихтан белгілі.  Оныњ орнына   гу-

берниялыќ, округтік, болыстыќ, с±лтан-

дыќ басќару ж‰йелері енгізілді. Єр ок-

ругке 15-20 болыс кірді, болыстар 10-12

єкімшілік ауылдардан т±рды. Єрбір

ауылда  50-70  киіз  ‰йден есептелді.

Округтерді аѓа с±лтандар, болыстарды

басќаруѓа болыс с±лтандары, єкімшілік

ауылдарѓа ауыл старшындары таѓайын-

далды. Б±л орыс патшасыныњ ќазаќтар-

ды "бμліп ал да билей бер" деген пиѓы-

лыныњ алѓы шарттары еді.

Орыс императорыныњ ќазаќ даласы-

на μз ‰стемдігін осылайша ж‰ргізе бас-

таѓан шаќта тарих сахнасына Кенеса-

ры Ќасым±лы шыќты. Ол Ќазаќ мемле-

кеттігін айтарлыќтай дамытќан  Абылай

ханныњ немересі. Оныњ т±сында ќазаќ-

тыњ кμп  ауылдарына єсіресе Кіші ж‰з

бен Орта ж‰здіњ, ішінара ¦лы ж‰здіњ

ауылдарына Ресей патшалыѓы μзініњ

‰стемдігін ж‰ргізіп, бодандыќтыњ ќамы-

тын кигізген кезењ еді. Ќазаќтыњ ш±рай-

лы жерлерін тартып алып, ќоныс теп-

кен орыс ±лтыныњ кейбір басб±зарла-

ры тμњірегіндегі ќазаќтардыњ мазасын

алып біткен. Олардыњ осындай озбыр-

лыќ ќылыќтарын жастайынан кμріп

μскен Кенесары 1841 жылы ‡ш ж‰здіњ

μкілдері бас ќосќан  жиында хан таѓына

сайланѓаннан кейін, бірт±тас ќазаќ мем-

лекетін ќ±ру ‰шін атќа мінді. Тμњірегіне

μзін ќолдайтын Орта ж‰з, Кіші ж‰здіњ

беделді адамдарын топтастырып 20

мыњѓа дейін єскер ќ±рды. Оныњ негізгі

маќсаты атасы Абылайдыњ хандыѓын

ќалпына келтіріп, орыс бодандыѓынан

ќ±тылу еді. Ол Аќмола, Торѓайды алды,

ќоќандыќтардыњ ќол астына баѓынып

келген Жањаќорѓан, Аќмешіт, Созаќ

ќамалдарын ќоршауѓа алып, соѓыс

ж‰ргізді.

Кенесары ханныњ  ќазаќтыњ ‰ш ж‰зі

руларыныњ едєуір бμлігініњ басын

біріктіріп, орыстармен жєне жоњѓарлар-

мен к‰рес ж‰ргізіп,   к‰ш алып келе жат-

ќанынан Ресей патшалыѓы ќатты секем

ала бастады. Патша  ‰кіметі  де ќарап

жатпай кμп жерлерге тосќауыл ретінде

ќарулы єскерлерін жасаќтап, Кенесары

ќолына бірнеше мєрте соќќы берді.

Кене хан μз єскерімен ќырѓыз жеріне

шекаралас ¦лы ж‰здіњ аумаѓына шегі-

нуге мєжб‰р болды. Ондаѓы маќсаты,

ќырѓыз халќын орыс отаршылдыѓына

ќарсы ортаќ к‰реске кμтеру болды, алай-

да ќырѓыздар тарапынан ќолдау тап-

пай, к‰шті тойтарысќа кез болды. Нєти-

жесінде Кенесары хан ќырѓыздармен

соѓыс барысында ќайтыс болды.

Тарихта Ќазаќ хандыѓы т±сында

40-тан астам адам хандыќ билік

ж‰ргізгені айтылады. Оќырмандарымыз

байќап отырѓандай біз олардыњ барлы-

ѓын  емес, Ќазаќ хандыѓын дамыту ба-

ѓытында μзіндік із ќалдырѓан, хандыќ

билік ж‰ргізген тарихи т±лѓаларды сμз

еттік.

Иє, Ќазаќ мемлекеттігін саќтау, ел

тєуелсіздігі жолындаѓы ќайсарлыќтыњ,

μжеттіктіњ, батырлыќтыњ наѓыз ‰лгісін

кμрсеткен тарихи т±лѓаларымыздыњ,

хан-билеріміздіњ, батыр бабаларымыз-

дыњ  рухына таѓзым  етеміз. Олардыњ

ќиын-ќыстау кезењдерді, мазасыз уаќыт-

тарды бастарынан μткізе ж‰ріп, Ќазаќ

хандыѓыныњ басќару ж‰йесін жетілдіру

арќылы сол т±ста μмір с‰рген ±рпаќтар-

дыњ ќазіргі тілмен айтќанда патриоттыќ

(±лттыќ) сезімін жоѓары дењгейде ±ста-

та білуініњ нєтижесінде б‰гінгі Ќазаќ

мемлекеті ќалыптасты десек, артыќ айт-

ќандыќ болмас.

жүктеу/скачать 6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: