Оқулық Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі оқулық ретінде бекіткен

 

266 

 

кинетикасын  ғана  жақсы  сипаттайды.  Соған  қарамас-тан  ол 

теңдеудің  маңызы  зор.  Өйткені  көптеген  күрделі  ферментативтік 

реакцияларды  сипаттауда,  онша  күрделі  емес  ферментативтік 

реакция-ларға арнап қорытылған осы теңдеудің негізінде мынадай 

теңдеу қолданылады: 

Vо=V

тах.эфф

С

Sо

/(К

M.эфф

+С

Sо

) 

(77) 

Бұл  теңдеу  Михаэлис-Ментен  теңдеуіндей,  тек  мұндағы 

тұрақтылардың  (V

тах.эфф

  және  К

M.эфф

)  физикалық  мәні  өзгеше 

болады. 

Ферменттердің  құрылысы  мен  олардың  әсер  ету  механизмін 

биохимияның арнайы бір бөлімі - биокатализ қарастырады. 

Бұл  мәселе  тек  физиология  емес,  химияға  да  тығыз 

байланысты.Өйткені  ферменттердің  әсер  ету  механизмін  білу 

кәдімгі  катализаторлардың  қасиеттерін  де  өзгертуге  мүмкіндік 

береді.  Көптеген  ферменттер  өндірістің  ауылшаруашылық 

өнімдерін өндіретін салаларында кеңінен қолданылып келеді. 

 

Қайталауға және өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар мен есептер: 

1.

 

Химиялық  кинетика нені зерттейді ? 

2.

 

 Реакцияның анықтаушы  немесе лимиттеуші сатысы дегеніміз не? 

3.

 

Химиялық    реакцияның  жылдамдығы  дегеніміз  не?  Орташа  және 

шын жылдамдық қандай формулалармен анықталады? 

4.

 

  Әрекеттесуші массалар заңын тұжырымдаңыз. Оны кім ашты? 

5.

 

Жылдамдық  константасының  мәні  не?  Оған  қандай  факторлар  әсер 

етеді? 

6.

 

Реакциялардың  молекулалығы  және  реттілігі  бойынша  жіктеңіз. 

Реакцияның реттілігін анықтайтын қандай әдістерді білесіз? 

7.

 

Бірінші  реттілікті  реакциялардың  кинетикалық  теңдеуін  қорытып 

жазыңыз. 

8.

 

Екінші  реттілікті  реакциялардын  жылдамдық  константасының 

теңдеуін қорытып жазыңыз. 

9.

 

Үшінші  реттілікті  реакцияларының  жылдамдық  константасының 

теңдеуін қорытып жазыңыз. 

10.

 

Химиялық  реакцияның  жылдамдығына  температура  қалай  әсер 

етеді?  Вант-Гофф  ережесінің  және  Аррениус  теңдеуінің  математикалық 

өрнегін жазыңыз. 

11.

 

Активтендіру  энергиясы  (Е)  дегеніміз  не?  Оны  қалай  анықтауға 

болады ? 

12.

 

Активтік соқтығусылар теориясын түсіндіріңіз? 

13.

 

Активтенген  кешен  теориясы  (аралық  күй  теориясы)  бойынша 

активтелген 

кешен 

түзілу 

реакциясының 

термодинамикалық 

функцияларының өзгерістерін (S

0*

және

 

 U

0*

) қалай көрсетуге болады? 

 

267 

 

14.

 

Күрделі реакциялардың қандай түрлерін білесіз?Мысал келтіріңіз. 

15.

 

Тізбекті  реакциялар  қандай  сатылардан  тұрады?  Тармақталмаған 

және тармақталған тізбекті реакциялардың қандай айырмашылықтары бар ? 

16.

 

Гетерогендік  катализдің  теориялары  (Баландиннің    мультиплеттік 

теориясы,  Кобозевтің  активтік  ансамбльдер  теориясы  ,катализдің 

электрондық теориясы) туралы не айта аласыз? 

17.

 

Ферментативтік    катализдің  негізгі  ерекшеліктерін  көрсетіңіз  және 

Михаэлис  –  Ментен  тендеуін  жазыңыз.V

max

  және  К

м

-ді  қалай  анықтауға 

болады ? 

18.

 

Егер  реакцияны  температуралық  коэффициенті  ү=3болса  , 

температураны  20

0

-тан  70

0

-қа  арттығанда,  реакция  жылдамдығы  неше  есе 

артады? 

19.

 

Н

2

+І

2

=2 НІ реакциясының 500

0

С жылдамдық константасы 0,15 моль 

-

1

  мин

-1

л.Сутектің  және  иодтың  бастапқы  консентрациялары  [Н

2

]=0,035 

моль/л  және  [І

2

]=0,045  моль/л    болғандағы  реакцияның  жылдамдығын 

есептеңіз. 

20.

 

Сахарозаның  гидролиздену  реакциясының  жылдамдық  константасы 

5,3*10

-5

  .  Қанттың  20,40  және  60%  гидролизденген  кездегі  уақытты  және 

реакцияның жартылай өту уақытын анықтаңыз. 

21.

 

Сутек  асқын  тотығының  500

0

С  ыдырау  реакциясының  жылдамдық 

константасы  К=0,45,  520

0

С  К=1,15.  Реакциясының  активтендіру  энергиясын 

анықтаңыз. 

22.

 

Метилацетаттың 0,02 М ерітіндісін 0,02 М NaOH ерітіндісімен 25

0

С-

де гидролиздегенде мынадай мәліметтер алынған : 

      t, сек  

     180     300       420      600 

    Х, моль        2,60    3,66      4,50      5,4 

 

10

-3 

  

мұндағы Х – реакцияға түскен NaOH мөлшері. Реакецияның жылдамдық 

константасын  есептеңіз.  Реакцияның  екінші  реттілікті  екенін  графикалық 

жолмен дәлелдеңіз.  

23.

 

Мына элементарлық реакциялардың: а) Cl+H

2

→HCl+H 

б) 2NO+Cl

2

→2NOCl жалпы реттіліктері неге тең? 

24.  1-,2-,3-  реттілікті  элементарлық  реакциялар  үшін  әрекеттесуші 

массалар заңының өрнектерін жазыңыз. 

25.  Егер  реакция  20

0

С  2сағат  жүретін  болса,онда  15  минутта  біту  үшін 

реакция  қандай  температурада  жүруі  тиіс  екенін  Вант  –  Гофф  ережесінің 

көмегімен есептеп шығарыңыз. 

26.  Реакция  жылдамдығы  температураны  10

0

С  арттырғанда  3  есе  арту 

үшін активтендіру энергиясы қандай болу керек?  А) 300

0

К Ә) 1000

0

К 

 

 

VІІІ – тарауды зерделеуді бітіргенде сіз мыналарды: 

Гомогендік және гетерогендік реакциялардың кинетикасын, анықтаушы 

(лимиттеуші) сатыны; реакция жылдамдығын; әрекеттесуші массалар заңын; 

реакция  молекулалығын;  реакция  реттілігін,  реакция  реттілігін  анықтау 

әдістерін;  әртүрлі  реттілікті  реакциялардың  кинетикалық  теңдеулерін; 

 

268 

 

активтендіру  энергиясын;  температураның  реакция  жылдамдығына  әсерін; 

Аррениус  теңдеуін;  активтік  соқтығысулар  теориясын;  активтелген  кешен 

теориясын;  күрделі  реакцияларды  –  параллель  реакциялар,  ілесімді 

реакциялар,  тізбектелген  реакциялар,  тізбекті  реакциялар,  фотохимиялық 

реакциялар  және  каталитикалық  реакцияларды  (катализді);  гетерогендік 

катализ 

теорияларын; 

ферментативтік 

катализді, 

ферменттердің 

ерекшеліктерін; Михаэлис – Ментен теңдеуін; К

м

 және V

мах

 анықтау әдістерін 

білуге тистісіз. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

269 

 

ЕКІНШІ БӨЛІМ  

 

КОЛЛОИДТЫҚ ХИМИЯ  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Екінші бөлімге кіріспе  

 

Коллоидтық  химия  –  беттік  құбылыстар  мен  дисперстік 

жүйелердің физика-химиясы.  

Коллоидтық  химия  алғашқы  кезде  физикалық  химияның  бір 

тарауы  ғана  болатын.  Ол  физикалық  химия  сияқты  физика  мен 

химияның аралық облысын зерттеді. ХХ-ғасырдың бастапқы кезіне 

дейін коллоидтық химия негізінен алғанда тек жоғарғы дисперстік 

жүйелер  қасиеттері  мен  коллоидтық  ерітінділерді  даярлау 

тәсілдерін  зерттеді.  Бертін  келе  коллоидтық  жүйелер  мен 

коллоидты – химиялық процестердің зор мәніне байланысты, оның 

 

270 

 

үстіне  теория  мен  практикалық  мәліметтердің  көбеюіне 

байланысты  коллоидтық  химия  жеке  ғылыми  пән  болып 

қалыптасты. Қазіргі кезде коллоидтық химияның өзіне тән зерттеу 

әдістерінің  тек  химия  үшін  емес  басқа  да  биология,  геология, 

медицина,  топырақ  зерттеу  т.б.  ғылымдар  үшін  маңызы  зор.  Атап 

айтқанда  олар:  ультрамикроскоптық,  электрондық  микроскоптық, 

ультрацентрифугалық, 

электрофорездік, 

нефелометрлік, 

вискозиметрлік, осмометрлік және т.б. әдістер. 

Қазіргі  кезде  коллоидтық  жүйелер  мен  коллоидты-химиялық 

процестердің  және  олардың  зерттеу  тәсілдерінің  қолданбайтын 

халық  шаруашылығының  салаларын  атап  айту  қиынға  соғады. 

Міне, осы айтқанның бәрі коллоидтық химияның жеке ғылым пән 

болуына әсерін тигізді. 

Енді  кітаптан  екінші  бөлімінің  мазмұнына  қосымша 

тоқталайық.  Екінші  бөлім  «Коллоидтық  химия»  деп  аталады,  ол 

коллоидтық  химияның  дамуына  қысқаша  шолудан  және  жеті  (ІХ-

ХV тараулар) тараудан тұрады.   

Тоғызыншы  тарауда  коллоидтық  жүйелердің  алыну  және 

тазарту әдістері қарастырылған.  

Оныншы  тарау  «Лиофобтық  коллоидтық  жүйелердің  жалпы 

қасиеттері» деп аталады. Онда коллоидтық жүйелердің оптикалық, 

молекулалы-кинетикалық  және  электрлік  қасиеттері  және  осы 

қасиеттерге  негізделген  коллоидтық  жүйелерді  зерттеу  әдістері 

жазылған.  

Он бірінші тарауда беттік құбылыстар, оның ішінде адсорбция 

құбылысының  барлық  түрлерінің  заңдылықтары  және  қолдану 

аймақтары келтірілген. 

Он  екінші  тарауда  коллоидтық  жүйелердің  маңызды 

мәселелерінің  бірі  –  олардың  тұрақтылығы  мен  коагуляциясын 

қарастырады.  Онда  тұрақтылық  пен  коагуляцияға  әсер  ететін 

факторлар,  коагуляцияның  кинетикасы  мен  теориясы  және 

электрлік коагуляцияның заңдылықтары берілген. 

Он  үшінші  тарау  макро-  және  микрогетерогендік  жүйелердің 

негізгі  өкілдерінің  суспензиялар  (жүзгіндер),  эмульсиялар 

(майғындар), көбіктер, аэрозольдар және ұнтақтар  - алу және бұзу 

жолдары,  қасиеттері,  ерекшеліктері  мен  қолдану  аймақтары 

жазылған.  

Кітаптың соңғы екі тарауы лиофильдік коллоидтық жүйелерге 

арналған.  Он  төртінші  тарауда  коллоидтық  беттік-активтік 

 

271 

 

заттардың  (БАЗ)  алынуы,  классификациясы,  сулы  ерітінділерінің 

қасиеттері,  мицелла  түзілу,  мицелла  түзілудің  кризистік 

концентрациясын  анықтау  әдістері  мен  коллоидтық  БАЗ-дың 

қолданылуы,  ал  соңғы  он  бесінші  тарауда  үлкен  молекулалық 

қосылыстардың ерітінділерінің ерекше қасиеттері, ісіну құбылысы, 

тоңазытпалар, 

олардың 

қасиеттері 

мен 

қолданылуы 

қарастырылады,  

Суреттер  мен  кестелердің  және  формулалардың  нөмірленуі 

бірінші  бөлімдегідей  болды,  яғни  суреттер  мен  кестелер  екі 

цифрмен  белгіленсе  (біріншісі  тараудың  нөмірі,  екіншісі  реттік 

нөмірі),    жеңілдету  мақсатымен  формулалар  әр  тарауда  тек  бір 

цифрмен ғана нөмірленді. 

 

Коллоидтық химияның дамуына қысқаша тарихи шолу 

Адам баласы коллоидтық жүйелермен өте ерте кезден-ақ таныс 

болып,  оларды  өз  керегіне  қолдана  бастаған.  Ертеде  Қытай,  Үнді, 

Мысыр, Грек, Рим халықтары тамақ даярлау, тері илеу, мата бояу, 

т.б.  үшін  коллоидтық  құбылыстарды  қолданған  болатын.  1852 

жылы  М.В.  Ломоносов  коллоидтық  ерітінділерді  зерттей  отырып, 

сол кездің өзінде-ақ жаңа өндірістің негізін салды. Ол-түсті шыны 

өндірісі  еді.  Бұл  үшін  М.В.  Ломоносов  алтынның  коллоидтық 

ерітіндісін (алтынның зольін) қолданған болатын. 

Ең  бірінші  ерітінділердің  қатты  дененің  бетіндегі  – 

адсорбенттердегі  адсорбциясын  1792  жылы  орыс  химигі  Ловиц 

зерттеген  болатын.  Ол  қатты  адсорбент  –  көмір  арқылы 

ерітінділерді тазартты. 

1808  жылы  Мәскеу  университетінің  профессоры  Рейсс 

коллоидтық 

ерітінділердің 

электрлік 

қасиеттерін 

байқап, 

электрфорез,  электросмос  құбылыстарын  ашты.  Ол  бұл 

құбылыстарды  топырақ  суспензияларын  (жүзгіндерін)  тексеру 

арқылы ашты. 

1845  жылдан  бастап  италян  ғалымы  Франциско  Сельми 

коллоидтық  жүйелерді  зерттей  бастады.  Ол  хлорды  күміс,  күкірт, 

берлиндік  лазурьдің  судағы  ерітінділерінен  тұратын  жүйелерді 

зерттеді.  Бұл  заттардың  суда  ерімейтіні  белгілі  бола  тұрса  да, 

Сельми  алған  жүйелер  сырт  жағынан  қарағанда  мөлдір  кәдімгі 

(шын)  ерітінділерге  ұқсас  болды.  Сельми  осы  заттардың  судағы 

NaCl,  CuSO

4

  cияқты  тұздардың  ерігендегі  мөлшеріндей  ұсақ 

бөлшектер  сияқты  емес  екенін  атап  көрсетті.  Бұндай  ерітінділерді 

 

272 

 

кәдімгі ерітінділерден айыру үшін Сельми оларды псевдо (жалған) 

ерітінділер деп атады. 

Швед  ғалымы  И.Я.  Берцелиус  1824-1934  жылдардағы 

еңбектерінде  жуу  кезінде  сүзгіден  өтіп  кететін  біраз  тұнбалардың 

қасиеттерін  жазған  болатын.  Мысалы,  кремний  және  ванадий 

қышқылдарының  тұнбалары,  күкіртті  темір,  хлорлы  күміс, 

берлиндік  лазурь  және  т.б.  оларды  сумен  жуғанда  қайтадан 

ерітіндіге  айналатынын  және  олардың  қасиеттері  кәдімгі 

ерітіндіден  өзгеше  болатынын  көрсетті.  Бұл  ерітінділердің 

қасиеттері  суспензиялар  (жүзгіндер)  мен  эмульсиялардың 

(майғындар) қасиеттеріне жақын екенін көрсетеді. 

Аналитикалық  химиядағы  сүзгіден  өткен  тұнбаларды  таза 

сумен емес, оларға сәйкес электролиттің ерітіндісімен жуу туралы 

ережені  Берцелиус  айтқан  болатын.  Осы  қарастырып  отырған 

ерітінділер  –  қазіргі  түсінік  бойынша  коллоидтық  жүйелер. 

Псевдоерітінділердің  өзіне  тән  мынандай  қасиеттері  болды.  Олар 

сәулені  өте  күшті  шашыратады,  осы  заттарға  әсер  етпейтін 

тұздарды  ерітіндігі  өте  аз  мөлшерде  қоссақ  та  олар  тұнбаға 

түседі. 

Ф.Сельмидің  түсінігіндей  түсінік  К.  Нэгелиде  де  болды.  Ол 

хлорлы  күміс,  күкірт  бөлшектері  т.б.  заттардың  жоғарғыда 

айтқандай  жүйелерде  олардың  кәдімгі  молекулаларға  қарағанда 

үлкенірек  агрегат  күйінде  болатынын  айтты.  Осы  сияқты  көп 

молекулалы  агрегаттарға  К.  Нэгели  «мицелла»  деген  ат  берді.  Ал 

мицелла  болатын  жүйені  «золь»  деп  атады.  Осы  атаулар 

коллоидтық химияда қазіргі кезде де қолданылады. 

1857  жылы  М.Фарадей  құрамында  алтыны  бар  су  көлемінде 

бөлінген  жүйелердің  (ондай  жүйелер  бұрынырақ  алхимиктерге 

белгілі  болатын)  оптикалық  қасиеттерін  тексеріп,  алтын  осы 

жүйелерде  өте  кішкентай  бөлшек  күйінде  болады  деген 

қорытындыға келді. 

1861  жылы  ағылшын  ғалымы  Т.  Грэм  жасаған  зерттеулер 

коллоидтық  химияның  дамуында  үлкен  роль  атқарды.  Ол  барлық 

заттарды диффузия жылдамдығы бойынша екі класқа бөлді: жақсы 

диффузияаланатын 

заттар 

(кристаллоидтар) 

және 

нашар 

диффузияланатын  заттар  (коллоидтар).  1  –  ші  топқа  әртүрлі 

электролиттер жатса,  II  – ші топқа Грэм крахмал, белок, агар-агар 

т.б. физикалық жағынан желімге ұқсас затарды жатқызды.  

 

273 

 

«Колла»- латынша желім деген сөз. Мысалы ол электролиттер 

мен  аталған  заттарды  салыстыра  отырып,  мынаны  байқады.  Тұз 

қышқылы жұмыртқа (тұқым) белогіне қарағанда 50 рет, крахмалға 

қарағанда  100  рет  жылдам  диффузияланды.  Грэм  коллоидтарды 

кристалдардан бөлетін «диализ» деген тәсіл жасады. Ол үшін Грэм 

табиғи, иә жасанды материалдар алынған кристалдарды өз бойынан 

өткізіп  жіберетін,  ал  коллоидтарды  ұстап  қалатын  қасиеттері  бар 

пленкалар (қабыршақтар) қолданды. 

Заттарды  екі  топқа  бөле  отырып,  Грэм  кристалды  заттар  золь 

түзбейді  деген  ұғымда  болды.  Бұған  қарама-қарсы,  Грэмнің 

замандасы  Киевтің  профессоры  И.Б.  Борщев  1869  жылы 

коллоидтық  жүйелердің  кристалдық  құрылысы  болуы  да  мүмкін 

деген  жорамал  айтты.  Оның  «Өсімдік  пен  жануарлардың 

организмдерінің  түзілуіне  қатысатын  коллоидтардың  қасиеттері 

мен құрылысы» деген классикалық еңбегін атап көрсеткен жөн. Бұл 

еңбегінде  И.Б.Борщев  коллоид  туралы  түсінігін  тұжырымдады. 

Коллоидтық  жүйені  ол  көп  фазалық  (гетерогендік)  жүйе  деп  атап 

көрсетеді  (бір  фазалық  шын  ерітіндінен  айырмашылығы  ).  ХХ  – 

ғасырдың  бастапқы  кезінде  Борщевтің  айтқанын  орыс  ғалымы 

Веймарн эксперимент бойынша дәлелдеді. Ол 200 – ден астам жәй 

жағдайда кристалдық күйде болатын заттарды коллоидтық күйінде 

де  алды.  Сөйтіп,  бір  заттың  жағдайға  байланысты  кристалдық  та 

және  коллоидтық  та  қасиет  көрсететіні  дәлелденді.  Мысалы,  ас 

тұзы суда шын ерітінді, бензолда-коллоидтық ерітінді түзсе, шайыр 

спиртте ерігенде шын ерітінді, ол суда коллоидтық ерітінді түзеді. 

Міне  осы  айтылған  жұмыстар  жалпыға  бірдей  қабылданып, 

Грэмнің  түсініктерінің  дұрыс  емес  екені  ақиқатталды.  Сонымен 

коллоидтық зат емес, заттың коллоидтық күйі деп айтуымыз дұрыс 

болады. 

1871  жылы  өзінің  «Основы  химии»  («Химия  негіздері»)  деген 

еңбегінде Д.В. Менделеев Грэмнің жұмыстарына үлкен мән берді. 

Заттың  коллоидтық  күйі  (коллоидтық  жүйе)  –  заттың 

бөлшектері  жеке  молекула  емес,  молекулалардың  біріккен  түрі  – 

агрегаттардан  тұратындығын,  көптеген  ізденістердің  нәтижесінде 

дәлелденді.  Осыны  біле  отырып,  заттың  коллоидтық  күйінің 

(коллоидтық  жүйенің)  жәй  ерітінділерден  ерекшелігін  түсіндіруге 

болады. 

Коллоидтық  бөлшек  бірнеше  молекулалардан  тұратын 

болғандықтан  оларға  фазалардың  термодинамикалық  қасиеттерін 

 

274 

 

қолдануға  болады,  ал  осы  коллоидтық  бөлшектерді  дисперлеп 

(ұнтақтап,  ұсақтап)  тұрған  орта  басқа  фаза  түзеді.  Осыдан  кез 

келген коллоидтық ерітінді – гетерогендік жүйе, яғни көп фазалық, 

ең қарпайым күйінде – қос фазалық жүйе. Бұл-олардың бір фазалы 

болып  келетін  шын  ерітінділерден  айырмашылығының  бірі. 

Коллоидтық ерітінді гетерогендік жүйе болғандықтан оның түзілуі 

үшін  бір  фазадағы  заттың  екінші  фазадағы  затта  ерімеуі  керек,  иә 

өте  нашар  еруі  керек.  Тек  осы  жағдайда  ғана  заттар  арасында 

шектелген  бөлінген  бет  пайда  болады.  Осыған  байланысты 

коллоидтық ерітінді ең кемі екі, иә көп компонентті жүйе болады. 

Осы  жоғарғы  айтылғандардан  коллоидтық  жүйе  деп  бір  дененің 

(дисперстік  фаза)  басқа  бір  денеде  (дисперсиялық  ортада) 

дисперленген  (ұнтақталған,  ұсақталған,  майдаланған)  күйін 

айтамыз. 

Осыған  байланысты  коллоидтық  химияны  гетерогендік 

жоғарғы  дисперстік  жүйелердің  қасиеттері  мен  онда  жүретін 

процестерді  зерттейтін  ғылым  деп  айтуға  болады.  Біз  өткен 

ғасырдағы  жиналған  фактілерге  сүйене  отырып,  коллоидтық 

химияға осындай анықтама беріп отырмыз. Алайда ХХ – ғасырдың 

басынан  бастап  коллоидтық  химия  теориялық  жағынан  одан  әрі 

дамыды. Мысалы, Смолуховский (1906 ж) және Эйнштейн (1908 ж) 

броундық  қозғалыс  пен  коллоидтық  жүйедегі  диффузияның 

теориясын  жасады,  Перрен,  Сведберг,  Ильин  айтылған  теорияны 

эксперимент арқылы растап берді. 

ХІХ – ғасырдың аяғы мен ХХ – ғасырдың басында химиктерді 

ойландырған мәселелердің бірі – ерітінділердің табиғаты еді. Әрине 

мұнда коллоидтық ерітінділер туралы да сөз болып отыр. Ол кезде 

коллоидтық  ерітінділердің  табиғаты  туралы,  оның  кәдімгі 

ерітінділерден  принциптік  айырмашылығы  бола  ма  деген 

мәселелер  маңында  ұзақ  дискусиялар  (айтыстар)  болды.  Бұған 

жауап  ретінде  негізгі  екі  бағыт  пайда  болды.  Бірі  –  суспензиялық 

(жүзгіндік) оны Барус, Шнайдер т.б. қолдаса, екіншісі – ерітінділік 

теория  (Линдер,  Пиксон  және  т.б.).  Екінші  бағытты  қолдаған 

Зигмонди өзінің көзқарасын өзі кейінірек теріске шығарды. 

1903 ж Ф. Зигмонди, Г. Зидентопфпен бірігіп ультрамикроскоп 

деген  құрал  жасады,  ол  коллоидтық  химияның  жылдам  дамуына 

әсерін тигізді. 

Коллоидтық  химияның  дамуында  үлкен  көп  роль  атқаратын 

физика мен физикалық химияның ХІХ  – ғасырдың аяғы мен ХХ – 

 

275 

 

басында 

орындалған 

көптеген 

фундаменталдық 

(іргелі) 

зерттеулерді  айта  кеткен  жөн.  Олар:  П.  Лапластың  (1805  ж.) 

капиллярлық теориясы (В. Гиббстің 1887 ж. фазалар ережесі, беттік 

құбылыстың теориясы), Ж. Рэлейдің 1871 ж., Шульце (1882 ж) мен 

Гардидің  1900  ж.  коллоидтардың  коагуляциясы,  И.  Лэнгмюрдің 

(1917  ж.  адсорбция  теориясы  мен  мономолекулалық  беттік 

қабаттың  құрылысы),  А.В.  Думанскийдің  (1903  ж.  коллоидтық 

ерітінділердің 

электрөткізгіштігі, 

1918 

ж. 

центруфуганы 

коллоидтық  бөлшектердің  шамасын,  мөлшерін  анықтау  үшін 

қолдануы),  М.С.  Цветтің  (1903  ж.  хромотография  ашуы,  Л.Г. 

Гурвичтің  (1912-1917  ж.  беттік  құбылыстарды  тексеруі),  Антонов 

(1907  ж.  ерітінділердің  беттік  керілуі)  пен  Шишковскийдің  (1908 

ж.)  және  т.б.  ғалымдардың  еңбектері.  Бұл  зерттеулермен 

коллоидтық химияның толық курсын оқу арқылы таныса жатамыз. 

Бұрын  Одақ  көлемінде  коллоидтық  химия  Ұлы  Қазан 

революциясынан  кейін  одан  әрі  кең  өріс  алып  дами  бастады.  Бір 

қатар 

ғылыми-зерттеу 

институттардың 

ашылуы 

кеңес 

ғалымдарының  творчестволық  еңбектерінің  жемісті  болуына 

мүмкіншілік берді. 

Н.П. Песков (1917 ж.) коллоидтық жүйенің агрегативтік және 

седиментациялық тұрақтылығы жөніндегі ілімнің негізін салды. 

Коллоидтық  жүйелердің  тұрақтылығы  мен  коагуляциясын 

зерттеуде 

Фрейндлих, 

Кройт, 

Рабинович, 

Дерягин 

т.б. 

ғалымдардың еңбектерінің үлкен маңызы бар. Ребиндер және оның 

шәкерттерінің  адсорбциялық  қабаттың  коллоидтық  жүйелердің 

қасиетіне  әсерін  және  олардың  құрылымдық-механикалық 

қасиеттерін  зерттеулері  коллоидтық  химияның  дамуында  үлкен 

орын алды. Осы зерттеулердің нәтижесінде коллоидтық жүйелердің 

қасиеттерін  меңгеретін  әдістер  ашылды.  Олар  Кеңес  Одағының 

өнеркәсібінің көптеген салаларында қолданыла бастады. 

Қызықты 

бір 

жәйт-коллоидтық 

химияның 

дамуында 

коллоидтық емес жүйелерді зерттеу де үлкен орын алды. 

Жоғарғы  молекулалық  қосылыстарды  басқаша,  айтқанда 

полимерлер деп аталатын класты біз білеміз. Оларға белок, каучук, 

целлюлоза  т.б.  жасанды  заттар  жатады.  Осы  заттардың 

ерітінділерін  зерттеудің  арқасында  олардың  шын  ерітінді  екені 

дәлелденді.  Сонысына  қарамастан  олар  коллоидтық  жүйелердің 

қасиеттеріндей қасиет көрсетіні байқалды. 

 

276 

 

Сондықтан  жоғарғы  молекулалық  қосылыстардың  ерітінділері 

гомогендік  жүйе  бола  тұра  коллоидтық  химия  курсында 

қарастырылады.  Осыған  байланысты  коллоидтық  химияға 

мынандай анықтама беруге болады. 

Беттік  құбылыстарға  сүйене  отырып  жоғары  дисперстік 

гетерогендік  жүйелер  мен  жоғарғы  молекулалық  қосылыстардың 

және  олардың  ерітінділердің  физикалық-химиялық  қасиеттерін 

зерттейтін химиялық пәнді колоидтық химия дейміз.  

Коллоидтық  жүйелер  мен  жоғарғы  молекулалы  ерітінділердің 

қасиеттерін  зерттеуде  Н.П.  Песков,  И.И.  Жуков,  А.В.  Думанский, 

В.А.  Каргин,  Б.В.  Дерягин,  Б.А.  Догадкин,  С.С.  Воюцкий,  А.И. 

Рабинович т.б. ғалымдардың еңбектерінің маңызы зор. Коллоидтық 

химияның  жалпы  курсын  оқу  арқылы,  келесі  тарауларда  жоғарғы 

да айтылған зерттеулермен толығырақ танысамыз. 

Қазақстанда  коллоидтық  химияның  дамуы  1972  ж.  Қазақ 

мемлекеттік  университетінде  коллоидтық  химия  кафедрасының 

ашылуымен басталды деуге болады. Кафедраны ұйымдастырып, 37 

жыл  уақыт  бойы  оны  басқарған  ҚР  ЖМ  ҒА  академигі,  профессор 

Қ.Б.  Мұсабеков  өзінің  шәкірттері  –  химия  ғылымдарының 

докторлары,  профессорлар  Ж.Ә.  Әбілов,  С.Б.  Айдарова,  Қ.И. 

Омарова  және  С.М.  Тәжібаевалармен  бірге  жасаған  коллоидтық 

химияның  Қазақстандық  мектебі  жемісті  еңбектерімен  жаңа 

ғылыми  бағыт  –  суда  еритін  полимерлер  мен  беттік-активтік 

заттардың ассоциаттарының коллоидтық химиясы қалыптасты.  

Коллоидтық  химия  пәні  бойынша  ЖОО-ын  қазақша  оқу 

құралдарымен  қамтамасыз  ету  саласында  профессор  Ә.Қ. 

Қоқанбаевтың  да  еңбегі  ерекше.  Ол  1976  жылы  алғаш  рет  қазақ 

тілінде коллоидтық химиядан дәріс оқып, одан кейін оның қазақша 

терминдерін  жасап,  көптеген  терминологиялық,  түсіндірме 

сөздіктер мен оқу құралдарын жазды.  

Қазіргі  кезде  кафедра  даярлаған  жоғары  білікті  мамандар 

республикамыздың  ЖОО-ның  ғылыми  жұмыстары  мен  оқу 

үдерістерінде үлкен үлес қосуда.  

 

277 

 

жүктеу/скачать 3,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: