Бейсенова Айгуль Аманжановна Жумасултанова Галия Азирхановна Жумагулов Елдос Танирбергенович Муслимова Корлан Саиновна Булумбаев Олжас Рахматулаевич Искаков Ельмурат Рымбаевич Темиркулов Олжас Жангабылович

Саясаттануға қатысты «Саясат», «Афиналық полития», «Этика», 
«Риторика» деген еңбектері бар. 
Аристотель саясатқа кең мағына берді. Оған этиканы да, экономиканы да 
енгізді. Саясатты адам мен мемлекеттің жоғарғы игілігі, оның мақсаты – 
адамды, мемлекетті жақсы тұрмысқа, молшылыққа, бақытқа жеткізу деп білді. 
Сөтіп тұра, ол құл иеленушілікті қолдады, құлдар мен ерікті кедейлерге саяси 
құқық бергісі келмеді. 
Аристотельдің ойынша, мемлекет – қауымның дамығаң түрі, ал кауым – 
отбасының дамыған түрі. Мемлекетке адамдар белгілі бір игілікке жету үшін 
бірігеді. Ол мемлектті дұрыс және бұрыс түрлерге бөлді. Дұрыс түріне 
монархияны, аристократияны және политияны /Аристотель дәуіріндегі 
Грециядағы мемлекеттік құрылыс/ жатқызды. Ал тирания, олигархия мен 
демократияны мемлекеттің бұрыс түрі деп санады. Мемлекттің дұрыс түрінде 
әкімдер халық, ел пайдасын ойлайды, билік қоғамға қызмет етеді. Ал бұрыс 
түрінде олар өз бастарының пайдасын ойлайтын көрінеді. 
Цицерон мүліктік теңдік идеясына қарсы болды, қоғамдық саяси 
қатынастарда әлеуметтік жиктелу мен теңсіздікті әділеттілік деп санады. 
Саяси ой тарихында орта ғасырлардағы феодалдық қоғамның орны ерекше. 
Батыс Еуропада феодализм мың жылдан артыққа созылды /V – XVI ғасырлар/. 
Бұл дәуірде рухани өмірде дін түгелдей үстедік етті. Христиан діні феодалдық 
қоғам көзқарасының өзегі, біртұтас христиан мәдениетінің негізі болды. 
Орта ғасырдағы Батыс Еуропаның саясат тарихында римдік католиктік 
ширкеудін, папалықтың және ақсүйек феодалдартың арасында қоғамдағы 
басқарушы рөл үшін киян-кескі қүрес болып тұрды. Үкімет басында дін иелері 
ме әлде ақсүйектер болуы керек пе деген сұрақ сол кездегі саяси білімнің 
негізгі мәселелерінің бірі болды. 
Бұл заманда христиан дініне көп еңбек сіңірген Аврелий Августин /354 - 
430/ еді. Ол христиан фәлсафасының негізгі қағидаларын зерттеп, жетілдірді. 
Оның саяси көзқарастары «Қудай қаласы туралы» деген еңбегінде баяндалған. 
Августин барлық әлеуметтік, мемлекеттік және құқықтық мекемелер мен 
заңдарды адамның қүнәсінің нәжесі деп санады. Оның ойынша, құдай адамға 
еріктің еркіндігін береді, яғни ол өз бетімен /күнәhар болып/ немесе құдай 
жолымен өмір сүруге мүмкіндігі бар. 
Христиан дінінің саяси теориясын жасап, шыңына жетгізген монах Фома 
Аквинский /1225 - 1274/ болды. Оның саяси көзқарастары «Билеушілердің 
басқаруы туралы», «теологияның жиынтығы» деген еңбектерінде қаралды 
Аквинский өз шығармаларында Аристотельдің көзқарастарын католик 
дінінің қағидаларына бейімдегісі келді. Атап айтқанда, ол Аристотельдің адам 
қоғамдық және саяси тірі жәндік деген пікірін пайдаланды. Жалғыз адам өз 
мұқтаждығын, қажеттілігін жеке-дара қанағаттандыра алмайды. Сондықтан 
мемлекет болып бірігіп өмір сүру адамдардың пешенесіне әуел бастан 
жазылған деп түсіндірді. Мемлекеттік биліктің мақсаты – «ортақ игілікке» жету 
лайықты, ақылға сыйымды өмір сүруге жағдай жасау. Ол үшін феодалдық-
сословиелік жіктелудің сақталуы шарт. Жоғарғы сословиеге бәрі бағынуы тиіс. 

Осыған ұқсас саяси көзқарас мұсылман дінінде де орын алды. Ислам саяси 
билік дін басшыларының қолында болуын көздеді. Құранның талабы бойынша 
қай мұсылман болмасын Аллаға, оның өкіліне билік иесіне бағынуы тиіс.
Қайта өрлеу дәуірінің көрнекті өкілі буржуазиялық саяси ғылымның негізін 
салушы Никколо Макиавелли /1469 - 1527/ болды. Оның атақты шығармалары 
«Патша», «Тит Ливийдің бірінші онкүндігі жөнінде ойлар», «Флоренцияның 
тарихы». 
Макиавелли діні көзқарасқа қарсы болды. Шындықтың белгісі сенім емес, 
тәжірибе деп білді. Ол мемлекет деген атауды ғылымға, әдебиетке бірінші боп 
кіргізді. Мемлекетті билік жүргізуші мен оған бағыныштылардың қарым-
қатынасы деп ұқты. Ол республикалық мемлекетті, еркіндікті, тендікті қалады. 
Мемлекет ерікті болса ғана қуатты, абыройлы бола алады. Патша рақымсыз, 
саран, опасыз, қаhар болмай, қайырымды, адал, қамқоршыл, мырза болуға 
тырысуы керек. Бірақ елдің бірлігі мен қол астындағы адамдардың 
берілгендігіне келгенде, Макиавелли әділдік пен адамгершілік емес, алға 
қойған саяси мақсат тұрғысынан қарады. Ол мақсатқа жету үшін амал, айланың 
қай түрін болса да қолдануға кеңес берді. Мемлекттің басын қосып, жаңарту 
үшін сөзге түсінбейтін кертартпалармен күресте жауыздық пен күшті 
пайдалауға болады. Қаталдық өзіңе бағыныштылардың пайдасы үшін бір-ақ рет 
қолданылуы керек. Бірақ Макиавеллидің бұл ескертпесі көп жағдайда еске 
алынбай, «мақсат әдіс, тәсілді ақтайды» деген қағида кейін макиавеллизм деген 
атпен тарап кетті. Қайбір жауыз патшалар Макиавелли де қаталдыдықты 
қолдаған деп, өздерінің қара ниеттерін ақтағылары келеді. 
XVII ғасырда буржуазиялық революция Еуропа көлемінде ең бірінші 
Англияда болды. Ол феодализмге күйрете соққы беріп, капиталистік 
қатынастардың тез дамуына жол ашты. Бұл дәуірідің көрнекті өкілдерінің бірі 
ағылшын ойшылы Томас Гоббс /1588 - 1679/ еді. Оның ойынша, мемлекет 
қоғамдық келісімнің негізінде; жалпыға бірдей бейбіт өмір мен қауіпсіздікті 
сақтау үшін пайда болды. Қоғамдық келісім бойынша патшаға /не мемлекет 
ұйымдарына/ жеке адамдардың құқы тапсырылады. Адамдар өз тілектері мен 
еріктерін шектеп, барлық билікті мемлекетке берді. Ол монархиялық мемлектті 
ұнатты. 
Франциядағы буржуазиялық революцияның көрнекті өкілі Шарль Луи 
Монтескье /1689 - 1775/ әр халықтың адамгершілік бейнесін, оның заңдарының 
айырмашылығын, қоғамның дамуын географиялық ортаға /ауа райына, 
топырағына, жер бедеріне, көлеміне, т.б./ байланыстырды. Бостандық – заң неге 
ерік берсе, соны істеу. Саяси бостандық экономиканың, өндірістің, сау-даның 
дамуына әсер етеді. Ол сөз, баспасөз,ұждан бостандығын жақтады. Мемлекет 
азаматтарды өмірге қажетті қаражаттармен қамтамасыз етуге міндетті. 
Бостандықты баянды ету мақсатында және төңкерістерге жол бермеу үшін 
билікті заң шығаратын, атқарушы және сот билігі етіп бөлу керек деді. 
Францияның ойшыл-ағартушысы Жан Жак Руссо /1712 - 1778/ ұсақ 
буржуазияның шаруалардың мүддесін қорғады. Ол еркіндік пен тендікті ең 
жоғарғы игілік деп санады. Еркіндіктің кепілі тендік, ал тендік саясатта ғана 

емес, мүлікте де болуға тиіс. Мемлекет шектен тыс байлық пен кедейлікке 
жібермей, адамдар арасында тендікті сақтауы керек. 
Руссо тікелей халық билігін ұсынды. Егер елдің жері үлкен болса, халықтың 
өкілдігін қолдануға болады. Бірақ бұл ретте депутат халық қызметшісі болуға 
тиіс. Руссо оқтын-оқтын халық жиналасын өткізіп, онда үкімет есеп беруін 
талап етті. 
Америка халкының демократия жолында азаттық күресі Томас 
Джефферсонның /1743 - 1826/ атына байланысты. Ол сол кездегі ұлы 
революциялық құжат - Америка Құрама Штаттарының «Тәуелсіздік 
Декларациясын» жазды. Мемлекеттік өкіметті құрап оны бақылау құқынан еш 
адамды шеттеуге болмайды. 
Тәуелсіздік үшін күрес кезінде өзінің батыл идеяларымен Томас Пейн /1737 
– 1809/ көзге түсті. Ол Америка халқын азаттық қүреске, отаршылдардан 
бөлінін шығуға шакырды. Адамның табиғи құқына еркендікті, сөз, баспасоз, 
дінге сену бостандығын, рақатқа, бақытқа жету, т.б. жатқызды. Пейн бірінші 
болып қоғам мен мемлекетті ажыратты. Мемлекетті қоғам тудырады дейді. 
Үкіметтің мақсаты – қауіпсіздік пен бостандықты қамтамасыз ету. Онын саяси 
мұраты - жалпыға бірдей сайлау құқы, тен өкілдігі бар демократиялық 
республика. 
Жаңа заманда саяси санада айтарлықтай із калдырған немістің классикалық 
философиясының негізін салушы Имануил Кант. Оның саяси пікірлері 
«Космополиттік көзқарас жөніндегі жалпы тарихтын идеялары»; «Омірлік 
бейбітшілікке» деген еңбектерінде баяндалған 
XVIIIғ. аяғы – XIX ғ. бірінші жартысында Батыс Еуропада капиталистік 
мәдениет заманалық екі қозғаушы қүштін әсерімен дамыды. Оның біріншісі – 
капиталистік қатынастарға жол ашқан Ұлы Француз революциясы. Екіншісі – 
алдымен Англияда, сосын Франция және басқа батыс Еуропа елдеріндегі 
күрделі өнеркәсіп өзгерістері /ірі машиналы индустрияның мануфактуралық 
өндірісті алмастыруы/ капитализмді одан әрі нығайтты. Бұған орай жаңа 
қоғамдық құрылыс пайда болды. Осіп келе жатқан буржуазия еркіндікке, 
жылдам алға дамуға, заңдылыққа тырысты. Сондықтан бұл кездегі 
буржуазиялық саяси идеологиның бас бағыты либерализм /ерікті, азат деген 
сөзінен шыққан/ болды. Сонымен катар мен пролетариаттың арасындағы 
таптық күрестің үдеуіне байланысты кертартпалық пікірлер де туа бастады. 
Саясаттану XIX ғасырдан екінші жартысында өз алдына жеке пән ретінде 
қалыптасты. Оған бұл кезде бихевиористік, тәжірибелік (эмпирикалық) 
әдістердің кеңінен пайдаланыла бастауы зор ықпалын тигізді – 1857 жылы 
АҚШ-тың Колумбия колледжінде (кейін университетінде айналды) процессор 
Фрэнсис Либер «Тарих және саяси ғылым» деген кафедра ашты. Соның 
негізінде онда 1980 жылы саяси ғылымның жоғары мектебі құрылды. АҚШ-
тағы сияқты 1872 жылы Францияда аппаратқа арнайы қызметкерлер 
дайындайтын саяси ғылымдар мектебі жұмыс істей бастады. 1889 жылы 
Американың саяси және әлеуметтік ғылымдар академиясы, ал 1903 жылы 
Америкалық саяси ғылымдар ассоциациясы құрылды. 

XX ғасырдың басында саясаттану бөлек академиялық пән ретінде толық 
бөлініп шықты. Бұл ғылымның халықаралық мәртебе алып толыққанды 
қалыптасуына ЮНЕСКО-ның басышылығымен 1949 жылы құрылған саяси 
ғылымдардың халықаралық ассоциациясы зор рөл атқарды. Ол саяси зерттеудің 
белсенділігін арттыру жолында қазір де жемісті еңбек етуде. 
Бүгінгі таңда АҚШ-тың Шғыс елдерінің барлық жоғары оқу орындарында 
саясаттану жеке пән ретінде барлық факультеттерде міндетті түрде оқытылады, 
әлемнің өнері университеттері оған мамандар дайындайды. Мысалы, АҚШ-та 
саясаттанудың мамандандырылған 26 саласы бойынша білім береді. 
Шетелдерде, әсіресе, бұл ғылымның қолданбалы түрі кең өріс алған. Оны 
бітірген маман саясатшылар маңызды саяси шешімдердің жобаларын 
сараптауға, партиялар немесе басқа бірлестіктердің сайлау алдындағы 
бағдарламалардың талдауға, өкіметтік дағдарыстар мен халықаралық 
қатынастардағы шиеленіс жағдайларының себебін ашуға кеңінен пайдаланады. 
Бұрыңға Кеңес елінде бұл ғылымды партияға халыққа қарсы, буржуазиялық 
ғылым деп айдар тағып, оқытпаған болатын. Себебі, Кеңес өкіметі шын 
мәнінде, саяси сауатты адамдарды даярлауға мүдделі болмады. Ондай жағдайда 
тоталитарлық жүйе 70 жылдан артық дәуреннің құра алмаған да болар еді. 
Бірақ бұдан ол кезде саяси ғылымда еш көңіл бөлінбеген екен деген ой 
тұмауға тиіс. Саясата мәселеллері қаралып,зерттеліп жатты. Алайда, олар 
ғылыми коммунизм, тарихи материализм, Коммунистік партия тарихи сияқты 
коммунистік идеологияға негізделген пәндердің шеңберінен шықпайтын және 
ең алдымен қандай әлеуметтік-саяси процестер социализм мен комунизм әкелуі 
мүмкін, соның жолдарын іздейтін. 
Саясаттануға деген көзқарас 80-жылдардың екінші жартысында бұрыңғы 
Кеңес Одағындағы түбегейлі реформаларға қоғамның демократиялануына, 
тоталитарлық жүйенің күреуіне байланысты өзгерді. 1989 жылдан жоғары 
аттестациялау комиссиясында саясаттанудан эксперттік Кеңес жұмыс істей 
бастады.1990 жылы КСРО-ның ғылым және техника бойынша мемлекеттік 
комитеті «Саяси ғылымдар» деген атпен саяси ғылым қызметкерлердің тізімін 
ресми түрде бекітті. 1989-1990 оқы жылдарында Балтық бойы елдерінде 1990 
жылдан бастап ТМД-ның басқа елдерінде саясаттану оқытыла бастады. Қазір 
Қазақстанның барлық ж.о.о. дерлік бұл ғылым жеке пән ретінде өтілуде. Әл-
Фараби атындағы Қазақ Мемлекеттік Ұлттық университетінде және Абай 
атындағы Алматы Мемлекеттік педагогикалық университеті бұл салада 
арнаулы мамандар даярлайды. 

жүктеу/скачать 2,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: