Өтемісова гүлмира Жеткергенқызы КӨнерген аталымдар


һәм  жазушы бин Көлдейбек! [E.К]  «Тағыма өзім өлсем осы ие» деп,  Төрелік, қадап басқа  һәм



Pdf көрінісі
бет113/393
Дата14.10.2023
өлшемі2,71 Mb.
#114284
1   ...   109   110   111   112   113   114   115   116   ...   393
Байланысты:
жыр әдеби тил

һәм 
жазушы бин Көлдейбек!
[E.К] 
«Тағыма өзім өлсем осы ие» деп, 
Төрелік, қадап басқа 
һәм
 жығасын
[Н.К.Iт]. 
 
Күнде думан құраған, 
Көруге жүзін көрікті, 
Көп жинаған аламан, 
Қаракөз сұлу 
һәм 
кетті!
[Н.К.Iт] 
Өтті жылдар, 
һәм
 күндер, 
Қайда Мамай, ер Орақ 
Сәлемге келген бұл кімдер?!
[Н.К.Iт] 
Көрмейік, жалғаншымыз, таңда дидар, 
Һәм
 мұнда тартылмасын ғиззат табақ!
[E.К] 
Мал, дүние, бар сияқты бала-шағаң, 
Өзіңізге жетерліктей 
һәм
 даражаң
[Н.К.ІIт]. 
Апуза, Назкен, Үміттің, 
Өзипа, Бибі, Назымның, 
Өздері сұлу, 
һәм
 ақын
[Н.К.ІIт]. 
Бұл мысалдардан көрініп тұрғанындай, 
һәм 
жалғаулығы бірыңғай 
мүшелерді не құрмалас сөйлемдерді жалғастыру қызметін атқарады. Нұртуған 
шығармаларының тілінде 
һәм және
түрінде өзге шылаулармен тіркесте келіп, 
қазақша 
және де, сондай-ақ
дегендердің синонимі ретінде жұмсалған тұстары 
бар: 
Дүние, төрт түлікке көңіл бөліп, 
Һәм және
 аралайды елдің ішін 
[Н.К.Іт]. 
Көнекөз қариядан естуші ем, 
Шөмен мен бір анадан туыпты Әлім. 
Һәм және 
ерлікпенен көзге түсіп, 
Өтіпті ойлауменен елдің қамын
[Н.К.ІIт]. 
Бұл 
һәм
 
жалғаулығының қазіргі күннің өзінде кейбір әдеби очерктерде 
некен-саяқ ұшырап қалатын реттері де жоқ емес. Парсы тіліндік 
һәм
 
шылауы 
қазақ жазба әдеби тілінде өткен ғасырдың 20–30 жылдарына шейін едәуір актив 


97 
қолданылып келіп, кейінгі кезеңдерде нормадан ығыстырылғаны байқалады. 
Мұны сол кезде Алаш ардагерлерінің еңбектерінен анық байқауға болады. Сол 
тұста өмір сүрген Нұртуған мен Ерімбет шығармаларында қолданылуының 
сыры да осыған байланысты деп ойлаймыз. 
Аталған ақын-жыраулардың шығармаларында сөйлем аяғында келіп, сол 
өзі жалғанған сөзіне предикаттық мән беретін 
-дүр
форманты жиі кездеседі, ол 
екі түрлі қызмет атқарады: бірі қазақша 
-ды
қосымшасының орнында тұрады 
(бара-дүр, айта-дүр),
екіншісі – есім баяндауышқа жалғанатын предикаттық 
формант рөлінде келеді (қазақша 
еді, -ды -ді 
-лердің эквиваленті: 
барадүр (бар 
еді, 
бар-ды)

керек-дүр 
(керек еді, 
керек-ті).
Мысалы, Ерімбет 
шығармаларындағы: 
Мен айттым: «Халықтың мизамы, әкімісіз», − деп, − 
Керек-дүр
 болмағыңыз көңіл саптан. 
Беріліп мезгілінде мияссар ат, 
Емес пе, бұл жүргеніңіз, ғаниматтан?
[E.К] − деген үзіндіде 
керек еді
тіркесі − 
керек-дүр
тұлғасында берілген. Ал Нұртуған шығармаларының тілінде 
дүр
тұлғасына қарағанда 
ты/ті/ды/ді
параллелі басымырақ: 
Сенің атың 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   109   110   111   112   113   114   115   116   ...   393




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет