Алматы «рауан» 1991
жүктеу/скачать 9,37 Mb. Pdf көрінісі
|
| тілеу
етістігінде біреуден өтіну. жалбарыну, жалыну мағына- сы бар, Сүрау етістігінің мағынасында талап ету реңкі болса, ті- леуде жалыну, өтіну реңкі басым (талап ету мүлде жоқ). Бірақ тілеу етістігі Абай шығармаларында талап ету мағынасында да қолданылған. Мысалы, Ақыл айтсаң біреуге, Ішің еріп, егіліп, Ұялмас ақы тілеуге, Бермесең қалар туңіліп (Абай). Қазіргі қазақ тілінде ақы тілеу тіркесі қолданылмайды, ақы сұрау тіркесі қол- данылады. Демек тілек сөзі Абай дәуіріне қарағанда өз мағына- сын тарылтса, сұрау сөзі мағынасын кеңейткен. Бірақ бұл мағы- налық өзгерістер өтіну, жалыну, жалбарыну сөздеріне ықпал ет- пеген. Тематикалық топтардың мүшелерінің арасында мүлде мағы- налық байланыс жоқ екен деген түсінікке де келуге болмайды. Мысалы, туысқандық атауларын білдіретін ата, ана, бала, үл, қыз сияқты сөздер өзара мағыналарының ұштасып жатуы (корреля- тив мағынасы арқылы) арқылы байланысып жатады. Олар да лексико-семантикалық топтың мүшелері сияқты өз дербестіктерін сақтай отырып, өзара байланысып, ұштас мәндес заттар не түсінік атаулары ретінде қабылданады. Сондықтан да кез келген зат не түсінік атаулары бір те.матикалық топтың мүшесі бола алмайды. Сонымен бірге олар арасында тікелей оппозициялық катынас жа- сайтын мағынаны талап ету де дұрыс болмайды. Ата мен қыз, к,а- лыңдық пен жиен, бала мен қүданың арасында тікелей мағыналық байланыс болмағанымен, қалыңдық пен күйеу, нағаіиы мен жиен, ana мен сіңлі сияқты сөздердің арасында ондай байланыс бар. Соңғы байланыс жақсы мен жаман, алые пен жақын, тату мен араз, кел мен кет, жақында мен алыста сөздерінің арасындағы қатынасты антонимдік қатынаспен тек дсп болмайды. Шынды- ғында да қалындық болмаса күйеудін болмайтындығы, жиені бол- маса нағашы аталынбайтындығы анық. Бірак бұл сөз семантика- сындағы байланыс емес, логикалық байланыстар. Сөздерді тема- тикалық топтарға топтастырғанда, сөзсіз, олар арасындағы бір байланыс негіз етіп алынады. Сондықтан да туысқандық атаула рын білдіретін сөздер: а) қандық туысқандықты (ата, бала, қыз, немере, т. б.) және ә) некемен байланысты атаулар (келін, қүда, балдыз, қайын, т. б.) деп белуге болады. Кейде тематикалық топқа тектің түрге қатынасын білдіруіне карай да топтастырылады. Мы салы, орысша-өзбекше тематикалық сөздікте есімдік деп аталы- натын тематикалық топқа 1) өсімдік (ағаш, шөп, жапырақ, бүтақ, өзек, тамыр, т. б.); 2) орман (шынар, қайың, арша, шырша, терек, т. б.); 3) бау (алма, алмүрт, алиха, жаңғақ, жүзім, анар, т. б.); 4) бақша (картоп, сәбіз, қызылига, пияз, т. б.); 5) егістік (мақта, бидай, арпа, сүлы, күріиі, т. б.); 6) гүлдер (райхан, еңлікгүл, қыз- іалдақ, т. б.) сияқты сөздерді енгізген (Тихонов 75, 33) *. Бұл сөздерді ары карай соза беруге болады. Мысалы, ағаштың түріне J 7 6 енетін тал, ариіа, самырсын, қарағай, шыриіа, бал қарағай, иіы- нар, қайың, терек, жықғыл, тобылғы, т. б. сөздерін енгізіп, олар- дың өздерін де жене топ ретінде көрсетуге болады. Барлап кара- ран адамға жүктеу/скачать 9,37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|