Алматы «рауан» 1991
жүктеу/скачать 9,37 Mb. Pdf көрінісі
|
| жақ-
сы мен жаман сияқты сын есімдердің лексикалық мағынасында түрлі заттардың қасиетін білдіретін мағыналық элемент болғаны- мен, денотаттық мағына жок. Бұл жердегі мағына заттардың түрлі қасиеттерін салыстыру арқылы анықталып, оған баға беру негі- зіндс қалыптасқан. Сондықтан да кейбір сын есімдердің лексика- лык. мағынасында индивидуалдылық басым болып, бір заттың өзі түрлі адамға түрліше эмоция туғызуы мүмкін. Салыстырыңыз: кейбір түстер біреулерде жағымды эмоция оятса, екінші біреулер оны жақтырмауы мүмкін. Шындығында да жақсы, жаман, тар, кең, ауыр, жеңіл, сараң, мырза, жуас сияқты сын есімдерде дено- таттық мағынаға негіз болатын мағыналық элемент, гнесиология- лық бейне жоқ. Сондықтан Е. М. Вольф есімдердің барлығында экстенсионал мағына жоқ деп қорытынды шығарған (Вольф 78,3). Эмоцияныц өзі индивидуалдылық сипатқа ие болса да, сөздер- дегі эмоционалдық мағына әлеуметтік сигіатқа ие. Мұның себебі адамдардың әлеуметтік ортаиың жемісі болғандығында жатыр. Екінші сөзбен айтқанымызда, адам белгілі бір қоғамдық ортада өмір сүреді, солардың ортасында тәрбиеленіп, балиғатқа жетеді. Жеке адамнын қалыптасуында тек биологиялық жағдайдың болуы жеткіліксіз, коллектив немесе қоғамдық орта жеке адамның таби- ғи дарыны мен тәрбиесі сияқты толып жатқан нәрселерде эсер етеді. Осы қоғамдық орта сол қоғам мүшесінің көзқарасының қалыптасуьіна, дүниені түсініп өзінше баға беруіне жағдай жасай- 8 — 2 9 2 0 113 ды. Айналасындағы болып жаткан қоғамдық өзгерістерге, түрлі қарым-қатынастарға баға бергенде осы қалыптаскан көзқарас шешуші қызмет атқарады. Сондықтан да эмоция мен экспрессия индивидуалдық сипатқа ие болғанымен эмоциялық мағына сол тілде сөйлеушілердің барлығына түсінікті, жалпы болады. Интенсионал, экстенсионал терминдері логикадан тіл біліміне өткен. Н. И. Кондаков интенсионалды мән, мағына (смысл) деп көрсетеді де (Кондаков 75, 203) *, экстенсионалды көлем, аумак. сөзінің баламасы ретінде түсіндіреді (Кондаков 75, 681). Тіл білі- мінде болса, бұны ұғым мен денотаттык мағыналық элементтермен салыстырады. Салыстырыңыз: Экстенсионал... тіл элементтерініқ номинативтік жағы, тілдік контекстерде сөздердің жеке адамдар- ға байланысты болмайтын жағы (Ахманова 66, 524) *. деген тү- сінік берілсе, экстенсионал мағынаға «сөйлеу кезінде белгілі бір контексте білдірілетін мағына»,— деп О. С. Ахманова аныктама береді (Ахманова 66, 164). Интенсионал терминіне «Сөздердің не терминдердің мағынасын, сигнификатациясын жасайтын сипат пен түрлі белгілер деп аныктама берген (Ахманова 66, 179). Ал интенсионал мағына дегеніміз тіл элементі ретіндегі сөздердің мағынасы деп анықтама берген (Ахманова 66, 162). Сөздіктерде берілген анықтамалардың өздері-ак интенсионал мен экстенсио- налдың арасында айырмашылықтың барлығын көрсетеді. Ал тіл білімінде тіл материалдары негізінде интенсионал мен экстенсио налды зерттеген ғалымдар олардың айырмашылығын сәл басқа- шалау түсіндіреді. Мысалы, С. Д. Кацнельсон сөз мағынасыныц логикалық мазмұнын интенсионал деп атайды да, белгілі бір заттардың тобын (класс предметов) ажыратып алуға негіз бола- тын қасиеттері деп есептейді (Кацнельсон 72, 136) *. Осыған жуық аныктаманы М. В. Никитин де берген. «Лексикалық мағына- дағы интенсионал логикадағы ұғым (понятие) түсінігіне өте жа- қын. Бұл белгілі бір денотаттардың барлығына сөзсіз қажетті болатын семантикалық белгілсрдің жиынтығы» (Никитин 83, 24) *. Олар экстенсионал терминіне Н. И. Кондаков берген аныктамамен ғана шектелген. Демек интенсионал мен экстенсионал мағыналық элементтер сөз мағынасына жат кұбылыс емес. Бір ескеретін жағ- дай сол — интенсионал да, экстенсионал да сөз мағынасындағы денотаттык мағынаны жоқка шығармайды, керісінше, денотаттык және адамдардың интеллектуалдык кызметі негізінде туатын ма- ғына элементтерінің толык болуын камтамасыз етеді. Әрнне сөз мағынасы айналамыздағы заттарды тек атап кана коймайды, со- нымен бірге бір заттыц екінші бір заттан ажыратып тұратын бел- гілерін де көрсетеді. Айталык, жүктеу/скачать 9,37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|