Алматы «рауан» 1991

бастырған 17 томдық түсіндірме сөздіктер лексиканы системалы 
категория ретінде зерттеуге жағдай жасады. Нақ осындай жағдай 
қазіргі түрқі тілін зерттеуші ғалымдар үшін де жасалынған. Мы- 
салы, қазір түркі тілдерінің көпшілігінде түсіндірме, аударма 
(екі тілді) сөздіктер жасалынып, сөздік құрамдағы сөздердің 
көпшілігі ғылыми електен өтті. Қазақ тілінің сөз байлығы 1959, 
1961 жылдары I. Кеңесбаев басшылығында жарық көрген 2 том- 
дық түсіндірме сөздік пен 1974—1986 жылдар арасында А. Ысқа- 
қов басшылығында жарық көрген 10 томдық (жалпы көлемі 
709,7 баспа табақ) түсіндірме сөздіктерде қамтып, сөз магынасы- 
на ғылыми талдаулар жасалынды. Сондықтан да қазақ тілінің 
лексикасын системалы құбылыс деп, лексико-семантикалық, тема- 
тикалық топтарға топтастырып, әр топтың құрамындағы мүшеле- 
рінің арасындағы байланыстарды анықтап зерттеуге жағдай жа- 
сал ынды.
Ғылымда қолданылып жүрген система терминіне бірнеше 
анықтама беріліп, әр пән өз мақсатына қарай бейімдеп жүр (Куб- 
рякова 72, 18—24) *. Системалар теориясында болсын, тіл білі- 
мінде болсын системаларға берілген анықтамалар бар, олардың 
өзіндік категориялары да анықталған. Системаларға берілген бар- 
лык анықтамаларға (тіпті тіл біліміндегі талдау жасау жұмысы- 
мыздың мақсатына енбейді. Система дегенде біз өзара белгілі бір 
заңдылықтар бойынша байланысқан бірнеше элементтерден құ- 
ралған бір бүтін категорияны түсінеміз (Мальчук 70; Кубрякова 
62; Солнцев 77) *. Анықтаманың көрсетуінше система болу үшін 
олар бірнеше элементтерден (мүшеден) құралады. Мысалы, қазақ 
тіліндегі фонетиканы (басқа тілдерде де) системалы категория 
деп есептейміз. Себебі олар өзара байланысқан бірнеше элемент­
терден тұрады, яғни олар дауысты және дауыссыз дыбыстардан 
құралады. Ал дауысты дыбыстар мен дауыссыз дыбыстардың өз- 
дері де бірнеше элементтерден тұрады. Анығырағы дауыссыз 
дыбыстар (қазақ тілі үшін) жиырма бес болса, дауысты дыбыс­
тар — 12. Міне осы дыбыстардың әр бірі дыбыстар системасының 
мүшесі болып саналады. Яғни 
о —
бір мүше, 
а —
екінші мүше, 
ы
— үшінші бір мүше, 
і
— системаның төртінші бір мүшесі, т. б. 
Система мүшелерінің саны накты — 25 не 50 болуы шарт емес, тек 
бірі екіншісіне оппозициялык сыңар жасайтын кемінде екеу болса 
жетіп жатыр.
Система кұрамындағы элементтер калай болса солай жинак- 
талына салынбайды. Ол элементтерді бір система құрамына енгі- 
зу үшін олар өзара белгілі бір заңдылык бойынша байланысып 
жатуы керек. Мысалы, дыбыстарды казак тіліндегі дауысты ды­
быстар системасының кұрамына енгізу үшін мынадай жалпы бел- 
гілері: 1) буын жасай алуы, 2) екпін кабылдай алуы, 3) жасалын- 
ғанда фонациялык ауа ауыз куысында кедергісіз шығуы шарт. 
Осы типтес жалпы белгілер дауыссыз дыбыстарда да бар. Бірак 
дауысты, дауыссыз дыбыстарды да іштей жеке белгілеріие карай 
да ара кішкентай бөлшектерге белуге болады. Мысалы, тілдің 
катысына карай дауысты дыбыстарды жуан, жіңішке (тіл алды,
157

тіл арты) дауыстылар, ерін мен езудің қалпына қарай еріндік 
және езулік деп, ал ауыздың ашылу қалпына қарай ашык және 
қысаң деп бөлу дәстүрі бар. Демек кез келген элементтердін жи- 
ынтығы система бола алмайды, өзара белгілі бір заңдылықтар 
арқылы байланысқан элементтер ғана система жасай алады. Сон- 
дықтан да біз белгілі бір заңдылықтар бойынша байланысып 
структуралық қатынасқа түскен тіл элементтерін тілдік система 
деп атаймыз.
Тілді система деп танудағы қиындық туғызатын нәрсе систе- 
маны құрайтын элементтер мен структураның қалай аталуында 
емес, олардың ара қатынасының қалай бағалануында. Біз система 
элементтері бар екендігін мойындаумен бірге, оның дербестігін, 
автономиялық қасиеті барлығын да мойындаймыз. Осы элемент- 
тердің арасындағы байланыс, қарым-катынасты (структураны) 
система құрамына енгізгенімізбем, олардың объективтігін, бізге 
байланыссыз өмір сүретіндігін мойындаймыз. Бұл біздін тіл 
система дегендегі сүйенетін бірден-бір таянышымыз. Егер бұдан 
сәл ауыткитын болсақ, тілдің табиғатын анықтауда қатеге жол 
беруімізге себепші болады. Салыстырыңыз: тілшілер сөз мағына- 
сы дегеніміз сөздердің басқа сөздермен байланысымен анықтала- 
ды деп системаның (байланыстың) қызметін көтеріп, элементтер- 
дің дербестігін мойындамаған. Нәтижеде сөз мағынасы объектив 
дүниемен байланысынан ажырап, сөздердің тіркесі нәтижесінде 
туатын түсінік болып қалады.
В. М. Солнцев системалардың екі түрі болады деп дүрыс көр- 
сеткен (Солнцев 77) *. Автордың көрсетуінше, бірінші система 
объектив дүниедегі заттар, заттардың қаснеттері, қозғалыстары 
арасында болады. Бұны шартты түрде, материалды система деп 
атауға болады. Дүниедегі материалды заттар арасындағы байла­
ныс өте көп болғандықтан да, оның элементтері бірі екіншісімен 
түрлі қасиеттерімен, түрлі табигатымен байланысады. Екінші 
сөзбен айтканда материалды системаның элементтері де, элемент- 
тері арасындағы байланыстарының түрі де көп. Сондықтан да 
оларды түрлі системаның құрамына енгізуге болады. Екімші жа- 
ғынан табиғат құбылыстарыныц кей заңдылықтары, байланыста- 
ры әлі ашылып, сырлары толық анықталған да емес. Бұл жағдай 
біз мойындаған материалдық системаның әлі толық аяқталынба- 
ғандығын да көрсетеді. Дегенмен де материалдық системалар да 
іштей сұрыпталып жатады. Мысалы, материалды системаның бір 
тобы біркелкі заттардың (элементтердің) 
байланысы негізінде 
жасалынады. Автоколонна система деп саналынса, оныц элемент- 
тері бір текті (автомашина, трактор, комбайн емес) бірнеше авто­
мобиль болады да, олар бірі екіншісімен белгілі бір карым-қаты- 
наста болады. Олар не бір мекемеге тәуелді болады, не белгілі бір 
мақсатта біріктіріледі, т. б. Кейде материалды система күрделірек 
болады, яғни олардың элементтері бір текті болмастан әр түрлі 
болады да, өзара белғілі бір қатынаста болады. Мысалы, транс­
порт система деп танылатын болса, оныц мүшелері түрлі заттар 
болуы мүмкін. Транспорттын түрлеріне ат, машина, поезд, само­
153

лет, пароход, т. б. енеді. Бірақ олар өзара байланысты — бір жер­
дей екінші бір жерге жету құралы, көлігі.
Қарапайым система мен күрделі системаны салыстырып қа- 
райтын болсақ, олардың элементтерініц де, структурасының да 
араларында айтарлықтай айырмашылықтар бар. Қарапайым си­
стема бір текті элементтерден құралса, күрделі система әр текті 
элементтерден құралады. Бір айта кетерлік нәрсе сол — материал- 
дық системаның әр элементі жеке өздері тұрып та дербес мәнге ие 
болады. Мысалы, жеке автомашинаның да өзіндік белгісі, құра- 
латын элементтері бар. Оның өмір сүруі сол автоколоннадағы 
екінші автомашпнамен байланысты емес. Сондай-ақ жеке автома- 
шинаны құрастырып тұрған бөлшектері бар: руль, дөңгелек, кар­
бюратор, поршень, аккумулятор, т. б. Оның өз формасы, түсі, т. б. 
қасиеттері бар. Бұл қасиеттердің бөлшектердің барлығы жиналып 
автомашинаны жасайды, олар машинаның мазмұнына енеді.
Екінші айырмашылығы сол — қарапайым система элементте- 
рінің бірнеше белгілері, қасиеттері, заңдылықтары арқылы өзара 
байланысып жатады. Мысалы, автоколоннадағы автомашиналар 
құрылысы жағыиан да (моторлары бар, жерде қозғалатын, қоз- 
ғалу дөңгелектердің көмегімен болатын, т. б.), мақсаты жағынан 
да байланысып жатады. Себебі кез келген жолда шұбап өтіп жат- 
қан машиналар автоколонна болып саналмайды. Ал күрделі ма- 
терпалдық система элементтерінің арасында ондай жан-жақты 
байланыс байқалынбайды, тек белгілі бір қатынастары арқылы 
ғана система құрамына енеді. Салыстырыңыз: 
ат
— көлік, қозғалу, 
бір жерден екінші бір жерге жету құралы. Нақ осындай көлік 
қызметін автомобиль де, самолет те, пароход та, поезд да атқара 
алады. Айырмашылығы сол — 

жүктеу/скачать 9,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: