Реферат Әлеуметтану

қарастырады. Мысалы, ең тірі ресурстарға ие болған адамдар жоғары стратада 
орналастырылады.
3. Социалды қызметкерлерге байланысты стратификация: Социалды қызметкерлерге 
байланысты стратификация, адамдардың ішкі жұмыс жасау қызметкерлеріне 
қарастырылады. Олардың мемлекеттік жұмысы, мамандығы жоғары болады.
4. Тәрбие бойынша стратификация: Бұл стратификация бала-жастарды оқыту қамтамасыз 
ету жолымен байланыстырады. Оқу жұмысын жасауға кімнің мүмкіндігі тәрбие жасау 
жақсылауына қарастырылады.
5. Діни тілек жағдайы бойынша стратификация: Адамдардың діни міндеттері, айту-
аймақтықтары бойынша стратификация орын алуы мүмкін. Бұлар, жасушаларды дінге 
байлауға жататын жағдайларды қарастырады.
Әрбір стратификация түрінің ерекшеліктері мен олардың әлеуеттері әр түрлі болады және 
жеке мемлекеттер, культуралық мәдениеттер немесе жергілікті жағдайлар бойынша 
өзгеруі мүмкін.
Әлеуметтік стратификация
- қоғамның әлеуметтік жіктелуі. Біз қоғамның әлеуметтік 
құрылымын сөз еткенде 
қоғам
өзінің құрылымы жағынан бірдей емес екендігін айтып 
өткен едік. Қоғам адамдарының арасында теңсіздік бар. Соған байланысты олардың 
әлеуметтік жүйедегі алатын орындары да бірдей емес. Жекелеген индивидтер мен адам 
топтарының арасында әлеуметтік жіктелу бар. Оларды жіктегенде бірқатар өлшемдер 
басшылыққа алынады, мәселен, табыстарының көлемі, білімдерінің деңгейі, 
мамандықтағы мәртебесі, билікке қатынастары. Қоғам мүшелерінің арасында әлеуметтік 
теңсіздіктің табиғатын, себептерін, оның заңды құбылыс ретіндегі мәнін түсінуде 
әлеуметтік стратификация теориясының маңызы зор. «
Страта»
деген геология термині 
жердің құрылымындағы қабаттарды анықтауға байланысты қолданылады. Ал, қоғамға 
байланысты біздің ана тілімізде қабаттан гөрі «жік» деген ұғымды пайдаланғанымыз жөн. 
Біз тарихтан қоғамның әр даму сатысына тән түрлі стратталардың болғанын білеміз. 
Қоғам 
адамдарын стратталарға жіктеудің тарихи үш типі белгілі.
Олар: 
Осы аталған жіктеудің үш типіне байланысты стратификациялық жүйе 2-ге бөлінеді:
касталар
;
сословиелер
;
таптар
.
1. Ашық жүйе - Қоғам мүшелерінің статустары мен әлеуметтік жағдайларын 
өзгертулеріне мүмкіндік бар әлеуметтік құрылым ашық стратификациялық жүйе деп 
алады да, ал, мұндай мүмкіндік балмайтын қоғам жабық стратификациялық жүйе деп 
аталады
2. Жабық жүйе - 
Үндістан
қоғамында орын алған касталық жүйені жатқызуға болады. 
«
Каста»
 - 
латын тілінде
castus (таза) деген мағынаны береді. Бұл жүйе 1900-шы жылға 
дейін сақталып келген. Үнді қоғамында қалытасқан дәстүр бойынша қоғам мүшелері 
касталарға жіктелген және соған байланысты әлеуметтік статус ата-аналарынан 

Қоғамдағы қалыптасқан діни наным мен дәстүр бойынша, жоғары каста мен төменгі каста 
адамдарының араласуларына, қарым-қатынастар жасауларына қатаң тыйым салынған. 
Драхмалық діни наным бойынша, әр адам құдайдың берген тағдырына көніп, өмір бойы 
сонымен келісімде болуы керек. Қазіргі кезде де Үндістанның кейбір аймақтары мен 
селолық жерлердегі адамдардың мінез-құлықтары және өмір салттарында касталық 
жүйенің қалдықтары сақталған. Сословиелік жүйелер – феодалдық қоғамда орын алған 
стратификациялық жіктеу типі. Бұл қоғамдағы адамдар жоғары және төменгі 
сословиелерге бөлінген. Сословиелік статустар атадан балаға мұра ретінде беріліп 
отырған. Жоғары сословиеге дворяндар, дін иелері, ал, төменгі 
сословиеге
– қолөнершілер, 
шаруалар, көпестер жатқан. Бұл аталған жүйеде бір сословиеден екіншісіне өту 
шектелгенімен, олардың арасында кейбір жағдайда некенің орын алуы және төменгі 
сословие адамдарының сіңірген еңбектеріне байланысты билік тарапынан оларға жоғары 
сословиелік статусты сый ретінде беру сияқты жағдайлар орын алған. «
Тап»
деген ұғым 
ғылыми айналымға жаңа заманда енді. Әсіресе, XVIII-XIX ғасырларда Батыс Еуропа 
ойшылдарының еңбектерінде бұл ұғымның мәні негізделіп, қоғамда таптардың бар 
екендігін мойындау болды. Бастапқы кезде таптар деген ұғымның саяси мазмұны баса 
айтылды. Тек кейін К. 
Маркс
 және 
М. Вебер
 еңбектерінде қоғамдағы таптық жіктелудің 
экономикалық себептері мен астарларына терең назар аударыла басталды.
К. Маркс өз заманында таптар туралы ілімді одан әрі дамытып, өзінің тап күресі туралы 
теориясын негіздеді. Соның нәтижесінде ол әлеуметтік стратияикация теориясына өз 
үлесін қосты. Ол таптардың пайда болуының экономикалық себептерін ашып көрсетті.бұл 
себептерге К. Маркс қоғамдық еңбек бөлінісі мен жеке меншіктің шығуын жатқызады. 
Сонымен қатар К. Маркс қоғамда негізгі және негізгі емес таптардың болатынын атап 
көрсеткен. Негізгі таптар қоғамдағы өмір сүріп тұрған негізгі меншік қатынастарының 
түрінен туындайды. Сонда: құл иеленушілік қоғамдық-экономикалық формацияның негізі 
таптары - құл иеленушілер мен құлдар; феодалдық қоғамда – феодалдар мен шаруалар; 
капиталистік қоғамда – буржуазия мен жұмысшы табы негізгі таптар болып есептеледі. 
Негізгі емес таптар өткен дуәірден қалған немесе жаңадан қалыптасып келе жатқан 
қоғамдық-экономикалық формацияның таптары. Мәселен, капиталистік қоғамда феодал 
мен шаруа таптарының сақталуы мүмкін. К. Маркс қоғамда негізгі және негізгі емес 
таптардан басқа әлеуметтік жіктердің болатынын ескертеді. Әлеуметтік жіктер – таптың 
белгілерін бойына толық сіңіре қоймаған аралық таптар. Мысалы, жұмысшы ақсүйектерін 
алсақ, олардың жұмысшылардан артықшылықтары бар, ал, буржуазиядан айырмашылығы 
– меншік иесі емес. Олай болса бұл тапты өз алдына бір тапқа жатқызу қиынға түседі. К. 
Маркс интеллигенцияны әлеуметтік топқа жатқызады. өйткені бұл топтың да белгілі бір 
балаларына беріліп, ол өмірлік статусқа айналып отырған. Бұл қоғамда касталардың 4 
тобы болған:
брахмандар
(діни иелері, абыздар), олар халықтың 3%-ын құрайтын;
кшатрийлер
(әскери адамдар);
вайшьтер (саудагерлер), бұл екі топ халықтың 7%-ын құрайтын;
шудралар (шаруалар мен қолөнершілер) – 70%-ға жуық;
хариджандар – қоғамдағы ең төменгі, ауыр жұмыстарды (ауланы сыпыру, қоқыстарды 
жинау, тері илеу, шошқа бағу) атқаратын адамдар.

тапқа ұқсас белгілері өз және олар шығу тегі жағынан да әр түрлі таптардың өкілі болуы 
мүмкін. Сол себепті К. Маркстің ізін қуушылар интеллигенцияның өзін буржуазиялық, ұқсас 
буржуазиялық және пролетарлық деп жіктеуді ұсынған. К. Маркс қоғамды таптарға 
жіктеумен ғана шектелген жоқ. Ол капиталистік өндіріс тәсіліне жан-жақты талдау жасап, 
бұл қоғамдағы қанаудың мәнін түсіндірді және өзінің тап күресі туралы теориясын 
негіздеді. К. Маркстің таптар жөніндегі ілімін одан әрі дамытқан В.И. Ленин болды. Ол 
өзінің 1919-шы жылы жазған «Ұлы бастама» деген еңбегінде таптарға мынадай анықтама 
берген: «Таптар дегеніміз – қоғамдық өндіріс жүйесінде алатын орны мен өндіріс құрал-
жабдықтарына қатынасына қарай және қоғамдық байлықтан алатын үлесінің көлемі мен 
сол үлесті алудың әдісіне байланысты жіктелетін адамдардың үлкен тобы; сонымен қатар 
таптар деп, бір топтың қоғамдық өндірістегі алатын орнындағы айырмашылыққа 
байланысты екінші бір топ адамдардың еңбегін қанауын айтамыз». Сонымен, маркстік ілім 
тапты құрайтын басты белгілерге: адамдар тобының өндіріс жүйесінде алатын орнын; 
олардың өндіріс құрал-жабдықтарына қатынастарын; еңбекті ұйымдастырудағы адамдар 
арасындағы қарым-қатынасты; қоғамдық байлықтан алатын үлестің көлемі мен оны 
алудың әдісін; қоғамдық өндірісте бір топтың басқа адамдардың еңбегін қанауын 
жатқызады. Бұл белгілердің таза экономикалық сипаты болғандықтан, таптар тек 
экономикалық категория ретінде көрінеді.
Әлеуметтік стратификация проблемасына қазіргі заманғы көзқарастың негізін 
Макс Вебер
қалаған болатын, ол әлеуметтік құрылымды таптармен және оларды тудырушы меншік 
қатынастарымен қатар әлеуметтік мәртебе мен билік те маңызды орын алатын көп 
өлшемді жүйе ретінде қараған. М.Вебер экономиканы ұйымдастыруды стратификацияның 
негізі деп санамай, экономикалық сипаттамалардың бастапқылығы тезисінен бас тартты 
және "стратификацияның үш автономды өлшемдері” туралы өз ұғымын тұжырымдады. 
Әлеуметтік стратификация теориясына өз үлесін қосқан М. Вебер бұл мәселеге 
байланысты тұжырымдамаларында К. Маркстің теориясынан өзгеше және оған ұқсас 
жақтары да бар екендігін айта кету керек. М. Вебер К. Маркстың қоғамның тапқа 
жіктелуінің объективтік экономикалық негіздері бар деген ойымен келіседі. Ол пікірді ол 
басқа да экономикалық факторлармен толықтырады. Біріншіден, М. Вебер таптық 
айырмашылықтар тек меншіктің болу, болмауына байланысты емес, сол сияқты 
адамдардың жоғары білімінің болуына, мамандық түріне, кәсіби дәрежесі мен 
шеберліктеріне де байланысты дейді. Екіншіден, М. Вебер адамның статусын – саяси 
партияға, яғни билікке қатынасы деген стратаға жіктеудің өлшемдерін енгізеді. М. Вебердің 
пікірінше, статус әлеуметтік топтар мен индивидтердің ұоғамдағы алатын орны мен 
мәртебесіндегі айырмашылықты көрсетеді. Адамның белгілі бір тапқа жатуы объективтік 
факторларға байланысты да, ал, адамның статусы – білімі мен шеберлігінің дәрежесі, өмір 
салтя сияқты субъективтік факторлармен түсіндіріледі дейді. М. Вебер қоғамдағы тапқа 
бөлінуге әсер ететін факторларды ескере отырып, 4 түрлі таптарды атап көрсетеді. Олар;
1. 
капитал
 иелерінің табы;
2. интеллектуалдар мен 
менеджерлерден
, басқарушылардан тұратын тап;
3. дәстүрлі ұсақ 
буржуазия
 табы
4. жұмысшы табы.

Сонымен, М. Вебердің ұсынған әлеуметтік стратификация теориясында қоғамды стратаға 
жіктеудің біршама кең өлшемдері берілген. Ғылыми әдебиетте қоғамның страталарға 
жіктелуінің басқа да өлше,мдері кездеседі. Ғалымдардың көпшілігі стратификациялық 
құрылымның негізі адамдар арасында болатын табиғи және әлеуметтік теңсіздік 
екеніндігін мойындайды. Осы теңсіздік деген өлшем қоғам адамдарының біреулерінің 
басқалардан жоғары, екінші біреулерінің төмен орналасуына ықпал етеді. Табиғи теңсіздік 
адамдардың табиғи жаратылыстарына байланысты (жыныс, жас мөлшері, темперамент, 
терісінің түсі, бойы, ақыл-ойының деңгейі) ерекшеліктерінен туындайды. Мәселен, ақыл – 
парасатымен, күш – қайратымен ерекшеленетін адамдар көпшілікке ықпал етіп, оларды 
өзіне бағынышты етуге ұмтылады. Ерлер мен әйелдер арасындағы теңсіздік ерте заманда 
пайда болып, күні бүгінге дейін сақталып келеді. Барлық дерлік ерлерде әйелдерінің 
табыстарының көлемі ерлерге қарағанда төмен. Әйелдер арасындағы жұмыссыздықтың да 
деңгейі жоғары. Әлеуметтік теңсіздіктің пайда болуына қоғамдық еңбек бөлінісі, яғни 
адамдардың кәсіби мамандануы ықпал етеді. Ең көлемді қоғамдық еңбек бөлінісі еңбектің 
аграрлық және өнеркәсіптік деп жіктелуіне байланысты болды. Мұның өзі қала мен село 
өмір салтының қалыптасуына, халықтың территориялық-аймақтық жағынан жіктелуіне 
әкелді. Қала өмірінің селоға қарағанда бірқатар артықшылықтары бар. Атап айтсақ, 
еңбектің мазмұны мен түрлерінің сан алуандылығы, тұрмыстық және мәдени қызмет 
көрсету салаларының, саяси және басқару орталықтары мен бұқаралық ақпарат жүйесінің, 
ғылым мен білімнің кеңінен дамуы қалаларға тән сипатты белгілер. Қоғамдық еңбек 
бөлінісі ой еңбегі мен дене еңбегінің арасындағы айырмашылықтың пайда болуына, 
соның нәтижесінде қоғамда білімі мен кәсіби деңгейлері жоғары адамдар тобының 
қалыптасуына ықпал етті. Қоғамдағы әлеуметтік теңсіздік иерархияға негізделген және ол 
адамдар ме топтардың вертикалды бағытта сатылы орналасуынан көрінеді. Яғни тік сызық 
бойында бір топтың екінші бір топтан жоғары немесе төмен орналасуы деген сөз. 
Вертикалды бағыттағы жіктелудің себептерін Р. Дарендорф «билік» және «бедел» деген 
ұғымдардың негізінде түсіндіреді. Ол тұтас қоғамды басқарушылар мен басқарылушыларға 
жіктейді. Басқарушылардың өзін а) басқарушы меншік иелері және ә) меншіктері жоқ 
бюрократ – менеджерлерге жіктейді. Автор сонымен қатар басқарушылар: жоғарғы топ – 
жұмысшы ақсүйектерінен, төменгі топ – мамандық дәрежесі төмен жұмысшылардан 
тұрады және басқарушылар мен жұмысшы ақсүйектерінің ассимиляциясының нәтижесінде 
«жаңа орта тап» қалыптасады деген қорытындыға келеді. XX ғасырдың екінші жартысында 
Батыс елдерінің ғалымдары әлеуметтік стратификация құбылысын одан әрі тереңірек 
зерттеуге кірісті. Ғалымдардың пікірінше, капиталистік қоғамдарда таптар арасындағы 
қайшылықтар бәсеңдеп, жұмсара түсті. Олар сонымен қатар қоғам мүшелерінің түрлі 
топтарға, таптарға, стратталарға жіктелу процесі тереңдей түскенін атап көрсетті. Батыс 
Еуропа мен АҚШ әлеуметтанушылары нақты әлеуметтік зерттеулер жүргізіп, қоғамдағы 
түрлі әлеуметтік топтардың, таптардың және стратталардың арасындағы қарым-қатынасты 
реттеуге байланысты ұсыныстарын негіздеді. Бұл кездегі әлеуметтік стратификация 
теориясының көрнекті өкілдерінің бірі – П.А. Соркин болды. Ол қоғамдағы адамдардың 
иерархиялық жоғары және төменгі топтарға жіктелуіне әсер ететін факторлар ретінде 
құқық пен артықшылықтардың, жауаркершілік пен міндеттердің, байлық пен 
жоқшылықтың, билік пен ықпалдың тең бөлінбеуінен болады деп түсіндіреді. Автор 
сонымен қатар бұл аталған өлшемдер өмірде бір-бірімен сабақтас екендігін ескертеді. 

Қолдарында үлкен байлығы бар жоғары экономикалық топтардың өкілдері сонымен қатар 
жоғары саяси және кәсіби топтарға да жатады дейді. Яғни, байлығы бар адамның билікке, 
жоғары кәсіби топтарға енуіне мүмкіндігі мол немесе керісінше билігі бар адамның жоғары 
кәсіби даындығы да бар, байлығы да бар деген сөз. П.А. Сорокин қоғамда экономикалық, 
саяси және кәсіби стратификацияның барлығын айтып, олардың әрқайсысына терең 
талдау жасайды. Ал, американдық әлеуметтанушы Т. 
Парсонс
 қоғамда әлеуметтік 
жіктелудің факторларын 3 топқа топтастырған. 
Ғалымдардың көпшілігі әлеуметтік стратификация процесінде осы аталған өлшемдер мен 
факторладың шын мәнінде орын алып отырғанын атап көрсетеді. Қоғам дамуының бір 
кезеңінде бұл өлшемдердің біреуі маңыздырақ болса, келесі бір кезеңде келесі 
біреулерінің маңызы ара түседі. Мәселен, Кеңес қоғамындағы иерархиялық жіктелу 
процесінде саяси факторларлың маңызы зор болды. Билік саласында қызмет ету, партияға 
мүше болу, саяси шешімдерді қабылдауға қатынасу сияқты факторлар жоғары топ 
адамдарын қалыптастырды. Ал, жоғары билік адамдарының байлық пен меншікке қол 
жеткізуде мүмкіндіктері кең болды. Кеңестік дәуірден кейінгі қоғамдарда нарықтық 
экономикаға қту барысында әлеуметтік жіктелуге әсер ететін жаңа факторлар маңызға ие 
бола бастады. 
Ресей Ғылым Академиясының
 «Әлеуметтану институты» жүргізген 
зерттеулер нәтижесінен қазіргі қоғамдағы әлеуметтік жіктелуге әсер ететін факторлардың 
төмендегі иерархиясын байқауға болады. Респонденттердің 91,3%-ы әлеуметтік жіктелідегі 
басты фактор ретінде «билікті» атап көрсетсе: табыс көлемін - 91,2%-ы; меншікті – 64,8%-ы; 
көлеңкелі экономика немесе заңға қарсы іс-әрекеттерді – 52,7%-ы; білімді - 35,1%-ы; қабілет 
пен талапты – 34,6%-ы; мамандық түрін – 30,1%-ы; адамның шығу тегін – 25,0%-ы; ұлттық 
тегін – 14,5%-ы атап көрсеткен. Яғни зерттеудің нәтижесінен бұл қоғамда билікке қатынас, 
табыс көлемі, меншіктің болу сияқты факторлардың әлеуметтік жіктелу процесінде жоғары 
маңызға ие болып отырғанын көруге болады.
Әрине, әлеуметтік стратификация процесінде білім деңгейі, кәсіби шеберлік, жоғары 
мәртебе (престиж) деген өлшемдердің маңызы зор екенін естен шығармуымыз керек. Білім 
деңгейі – мектептегі, орта жоғары оқу орындарында алған біліммен, сол сияқты ғылыми 
атақ, дәрежемен есептеледі. Кәсіби шеберлік – белгілі бір мамандық бойынша адамның 
арнайы білім дәрежесі мен шеберлігінің танылуы. Мәртебе – адамның жоғары статусына 
қоғам тарапынан көрсетілетін сый немесе құрмет. Соңғы кезде әлеуметтанушылар 
жоғарыда айтылған өлшемдерді ескере отырып, қоғамды 3,4,6 және одан да көп жіктерге 
бөліп қарайтын стратификациялық модельдерді ұсынуда. Біз соның 4 жіктен тұратын 
моделіне тоқталсақ, олар мыналар: жоғары тап; орта тап; жұмысшы табы; төменгі тап. 
Жоғары тапқа ірі меншік иелері – қаржы және өнеркәсіп магнаттары, жоғары билік 
элиталары – мемлекет президенттері, премьер-министрлер, министрлер, жеке 
ведомстволар мен қызметтердің басшылары, яғни жоғары категориядағы чиновниктер 
1. Біріншісі – адамның туа біткен табиғи белгілеріне байланысты факторларды: 
этникалық тегі, жыныстық, жастық ерекшеліктері, туыстық байланыстары, дене бітімі 
мен интеллектуалдық қабілеті.
2. Екінішісіне – қызмет түрі., мамандығы және кәсіби деңгейін жатқызған.
3. Үшінші топқа – меншік, материалдық және рухани құндылықтар мен 
артықшылықтарды жатқызады.

жатады. Бұлар қоғамдағы шамадан тыс байлығы бар, қоғамның экономикалық және саяси 
өмірінде шешуші рөл атқаратын топ. Қоғамдағы олардың үлес салмағы аз, дамыған 
елдерде олар шамамен хлықтың 1%-ын құрайды. Кейбір елдерде жоғары тапқа жоғары 
шенді әскери топтар мен творчестволық иттеллигенцияның танымал өкілдері де жатады. 
Бұл топ өкілдерінің білім және мәдени дәрежелері, қоғамдағы статустары да жоғары. Орта 
таптың қоғамдағы алатын орны ерекше. Алдыңғы қатарлы дамыған елдерде олар 
халықтың 60-80% - ын құрайды. Бұл тапты қоғамдағы әлеуметтік тәртіп пен тұрақтылықтың 
тірегі десек те болады. өйткені орта тап қоғамның негізгі интеллектуалдық күші мен 
жоғары мамандық иелерінен тұрады. Орта тапқа қоғамдағы әр түрлі әлеуметтік топтардың 
мамандықтардың өкілдері жатады. Олар – ғалымдар, жазушылар, суретшілер, діни 
қызметкерлер, оқытушылар, дәрігерлер, заңгерлер, орта және шағын кәсіп иелері, 
маманданған жұмысшылар, т.б. Орта тап адамдарының тұрақты да, сенімді қызмет 
орындары, жоғары табыстары және заман талабына сай өмір салттары бар. Олар көп 
еңбек етеді, кейбіреулерінің меншіктері (жер, құнды қағаздар, қозғалмайтын мүліктері, т.б.) 
бар, яғни олар экономикалық және саяси тұрғыдан қарағанда тәуелсіз адамдар. Бұл таптың 
адамдары «жақсы өмірге қажырлы еңбектің, күш – жігердің, білімнің нәтижесінде жетуге 
болады» дегенді басшылыққа алады. Бұл жерде айта кететін бір жағдай – орта тпатың да өз 
ішінде жіктелетіндігі. Олар
Орта тапты осылайша жіктеуде жоғарыда айтылған факторлар, яғни адамдардың билікке 
қатынастары, табыстарының көлемі, кәсіби және білім деңгейлері ескеріліп отыр. 
Жұмысшы табының қазіргі кездегі бейнесі өткен дәуірдегіден мүлдем басқа. Ғылыми – 
техникалық прогресс заманында жұмысшы табы еңбегінің мазмұны, сипаты өзгерді. Олар 
механикаландырылған және автоматтандырылған өндіріс салаларында – заводтар мен 
фабрикаларда, ауыл шаруашылық кәсіпорындары мен халыққа қызмет көрсету 
салаларында еңбек етеді. Бұл тап өкілдерінің тұрақты табыстары, белгілі бір дәрежеде білім 
және кәсіби дайындықтары бар. Төменгі тап – құрамы жағынан сан алуан. Оларға арнайы 
мамандықтары жоқ жұмысшылар, жұмыссыздар және люмпендер (қайыршылар, 
босқындар, қылмыскерлер) жатады. Бұлардың көпшілігінің тұрақты табыс көздері 
болмағандықтан, олар абсолюттік кедейшілік жағдайда өмір сүреді.
Сонымен, әлеуметтік стратификация кез келген қоғамға тән құбылыс. Барлық қоғам 
мүшелерінің арасындағы жаппай теңдік орнататын эгалитарлық (француз тілінде – теңдік) 
қоғам орнату мүмкін емес екендігін әлемдік даму тәжірибесі дәлелдеп отыр.
Әлеуметтік құрылым динамикасының сипаты әлеуметтік мобилділік (байланысқа) тәуелді болады.
"Әлеуметтік мобилділік" терминін әлеуметтануға ендірген П.А.Сорокин. Термин адамдардың бір
әлеуметтік қабаттан топтар басқасына өтуін, олардың барынша жоғары орынға, билікке, табысқа
көтерілуін, я болмаса өте төмен әлеуметтік орын алмасу әлеуметтік кедергілерді жеңе білу арқылы
жылжиды. Ол ең басты кедергілердің бірінің пайда болуы салдарынан болады. Мәселен, шығармашыл
зиялылар отбасындағы сәби шаруа немесе жұмысшы ортаның нормасы мен құндылықтарын әркезде
игере бермейді.
жоғары орта тап:
орта таптың орташасы:
төменгі орта тап.

П.Сорокин әлеуметтік мобилділік екі типін көрсетеді: көлденең және тігінен. Көлденең мобилділік деп
индивид немесе әлеуметтік топтың бір әлеуметтік орыннан, сол деңгейдегі басқа орынға өтуін айтады.
Мәселен, бір ұйымнан басқа ұйымға дәл сондай лауазымдық жұмысқа өту, бір отбасының екіншісіне өту.
Бұл жағдайдың бәрінде де индивид өзіне тиісті әлеуметтік қабатты ауыстырмайды Тік қозғалыс — бұл
индивидтің бір қабаттан екіншісіне өтуі. Бұл индивидтің шығармашыл және іскерлік қабілеттеріне
байланысты. Мәселен, лауазымдық көтерілу оны прогресс деп атайды, өзінің материалдық жағдайының
көтерілуі немесе басқа билік деңгейіне көтерілу (бұрыңғы әкімшілік басшысы министр болуы). Бұл —
көтерілу байланысының мысалдары. Сондай-ақ төмендеуші (регресс) әлеуметтік қозғалыста болады.
Қоғам бір индивидтердің статусын жоғарлатқанмен, келесі индивидтердің статусын төмендетіп
отырады. Бұл қызметтік төмендету (ірі зауыттың директоры цех бастығы болды немесе жай ғана
жұмысшыға айналды), қазіргі кездегі инженерлердің кәсіби тобының әлеуметтік статусының төмендеуі,
КСРО кезіндегі бұрынғы қуатынан айрылған компартияның статусының төмендеуі.
3. Қазіргі қоғамдағы білім әлеуметтік байланыстың маңызды қызметін, индивидтердің әлеуметтік
баспалдақ арқылы жоғары көтерілу міндетін атқарады. Білім жастардың әлеуметтенуін және қоғамның
өндірістік кұштерінің нәтижелі дамуын қамтамасыз етеді. Кәсіби білім арқылы адамдар бір әлеуметтік
қауымнан басқасына (мәселен, жұмысшы мен шаруадан зиялыларға), төмен таптар орта тапқа өтіп
жатады. Білім жүйесі тұрақты әлеуметтік құрылымды қалыптастырады. Білім адамдардың рухани өміріне
зор әсер етеді, адамдардың сапалық сипатын арттырады, әдеп нормаларының тамаша үлгілерін санаға
ендіреді.
Қазіргі қоғамның әлеуметтік құрылымына талдау жасауда орта тап қызығушылық тудырады. Американ
ғалымы У.Уотсонның моделіне сәйкес қоғам ұш таптан тұрады: жоғары, орта, төмен тап. Олардың
ішінен де аралық таптарды айырып көрсетеді. Сөйтіп, модельдің соңғы көрінісі мынадай:
I жоғары — жоғары тап. төменгі — жоғары тап.
II жоғары — орта тап. төменгі — орта тап.
IIIжоғары — төмен тап. төменгі — төмен тап.
Бұл экономикасы дамыған елдерде ең көп кездесетін орта тап. Бұлар - алдыңғы қатарлы бизнесмендер,
фирмадағы жалдамалы менеджерлер, ірі заңгерлер, ғылыми элита, эстрада жұлдыздары (жоғары орта
тап), сондай-ақ жалдамалы қызметкерлер -инженерлер, орташа және ұсақ шенеуліктер, оқытушылар,
ғылыми инженерлер, орташа--және--ұсақ--шеиеуліктер, ғылыми қызметкерлер, бөлімше басшылары,
жоғары білікті жұмысшылар (төменгі — орта тап). Американың "Форбс" журналының (1997 шілде)
мәліметінше бұл таптың орташа табысы жылына 35 мың доллар (айына 2-3 мың доллар). АТоинби
қазіргі индустриялық дамыған қоғамдар — орта тап қоғамы деп басқа көрсетеді. АҚШ-та олар
тұрғындардың 3/4 бөлігін құрайды.
Әлемдік тәжірибе демократия мен экономикалық өсімнің қозғаушы кұші орта тап екендігін көрсетеді.
Бұл тап жеке экономикалық тәуелсіздікке ие әрі жалпы көзқарастарды танытушы бола отырып,
қоғамның әлеуметтік тұрақтандырушы қызметін атқарады. Бұл таптың орын ауыстыру, саяси жүйе
сипатына әсер ету қабілеті нарық экономикасы, құқықтық мемлекет және демократия бағытында
қоғамды тұрақты тұрде жаңалап отырады. Қазақстан және ТМД елдеріндегі демократиялық қайта
құрулар орта таптың қалыптасу мәселесін өзекті етіп қойды. Президент Н.Ә.Назарбаев "Қазақстан-2030"
стратегиялық бағдарламасында орта таптың қалыптасуының төмен болу себебтерін атап, "мемлекет ең
алдымен, орта тап өкілдері — фермерлердің "ақ" және "көк" жағалылардың, зиялы қауымның, ұсақ
буржуазияның көзқарасын танытуы керек" депкөрсетті. Бұл тапқа енудің талаптарын зерттеушілер
былай деп көрсетеді: жоғары табыс, білім, • мәдениет және біліктіліктің жоғары деңгейі, қоғамдағы

жоғары талғам. Бірақ ТМД елдерінің өтпелі қоғамында орта таптың потенциалды өкілдерінің қазірше
өзіндік экономикалық базасы, экономикалық тәуелсіздігі отыр. Сонымен, қоғам өзінше бір жоғары, орта
және төмен қабаттардан құралатын бағытты елестетеді. Олардың әр қабаты өз ішінен кіші қабаттардан
құрылуы мүмкін. Қоғамның әлеуметтік құрылымы сөнбеген жағдайда тұр. Онда тұрақты өзгерістер мен
даму, индивидтердің топтардың бір орнынан екіншісіне өтуі жұріп жатады. Бұл ұрдіс әлеуметтік
байланыс деп аталады. Қазіргі қоғамда орта таптың экономикалық өсу, демократия мен әлеуметтік
тұрақтылықтың маңызды факторы. Бұл тұрақты таптың қалыптасуының маңызды арнасы білім болып
табылады.

жүктеу/скачать 227,54 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: