ҚазаҚстан Республикасының білім және ғылым министРлігі а и. артемьев, с.Қ. мырзалы ғылым таРиХы және ФилОсОФиЯсы
жүктеу/скачать 2,22 Mb. Pdf көрінісі
|
Философия
| «Эврика! Эврика!»
(«Таптым! Таптым!») – деп айғайлаған бойы далаға жүгіріп шығады. Содан кейін ол тәждің салмағындай алтын кесегін тауып алып, оны су толтырылған ыдысқа батырады да, қанша судың арнасынан асып төгілгенін белгілеп алады. Тәжді де солай тексереді. Бұл жолы су көбірек төгіледі. Сөйтіп, ол тәждің таза алтын- нан жасалмағанын анықтайды, өйткені алтын кесегінің салмағындай болғанмен, оның көлемі үлкендеу еді, демек, құрамында жеңіл металдың қоспасы бар. Бұл Архимедтің өзі ашқан жаңалықтарының бірі болды: әртүрлі материалдардың өздеріне тән салмақ күштері бар. «Тұйық бет және цилиндр туралы» деген трактатында Архимед өзіне тән екі әдісті: көбінесе түгесу (тауысу) әдісі деп аталатын үйлесімдік әдісін және фигуралардың аудандары мен көлемдерін табуға мүмкіндік беретін қисынсыздыққа келтіру (reduction ad absurdum) әдісін ұсынды. Бұл мәселеге ол «Шеңбер өлшемі туралы» деген еңбегін де арнаған. Статика мен гидростатика «Жазықтықтардың тепе-теңдігі туралы», «Жүзіп жүретін денелер туралы», «Механикалық теоремалар туралы» еңбектерінде көрініс тапса, «Құм қиыршықтарын санау» трактаты арифметикалық әдістерге арналған. Архимед еңбектерінің осы қысқа тізбесінің өзі-ақ оның антика әлемінде қандай алып болғанын көрсетеді. Бір таңғаларлығы, оның математикалық еңбектері антика заманында аса танылмады. Әртүрлі механизмдерді ойлап тапқаны – оны үлкен даңққа бөледі. Біздің заманымыздың IX-X ғасырларында оның еңбектері араб тіліне, ал XII ғасырда араб тілінен латын тіліне аударылды. Антика дәуірінің ең атақты астрономы клавдий птоломей (б.з. 100-175 жылдары шамасы) болды. Ол әлемнің аристотельдік суретінің әлемнің ғылыми суретіне айналуын аяқтап шықты. Өз тұжырымдамасын ол көбінесе «Альмагест» деген арабтандырылған атауымен таныс болған «Мегале синтаксис» («Ұлы құрылыс») деген трактатында баяндаған. Ұзақ бір жарым ғасырға созылған әлемнің бұл суретінің (оны, әрине, Аристотель-Птоломейдің әлемді философиялық- 66 ғылыми суреттеуі деп атау дұрысырақ болар еді) келесі ғылымдар, философия, дін үшін талассыз болғаны анық. Қазіргі заманғы американдық ғалым Роберт Р.Ньютонның «Клавдий Птоломейдің қылмыстары» (орыс тілінде 1985 жылы шықты) деген мо- нографиясына соқпай өтуге болмайды. «Синтаксисті» егжей-тегжейлі талдап алып, ол Птоломей негіздеген барлық бақылаулардың жалған екендігі туралы қорытындыға келеді. Өзге астрономдарға телініп жүрген басқа да көптеген бақылаулар өтірік болып шығады. Автордың пікірінше, жазылған кез келген басқа жұмыстарға қарағанда, «Синтак- сис» астрономияға артық зиян келтірген, өйткені қағидаландырылған бұл «теория» геоцентризмді жеңу жолындағы ең бір қуатты тежегіш болды, ол Коперниктің гелиоорталық жүйесін әзірлеуін қиындатты. Бірақ, бір қызығы, Птоломей «Төрткітап» деген кітап жазып, онда жалған ғылымды (астрологияны) жүйеге келтірген. Сол уақытта оның орасан зор маңызы болды, ал бүгінгі күні де оны көпшілік адамдар қорғауға бейім, ал астрологтарды алсақ, олар – ғалымдар тарапынан қатаң сынға ұшырағанына қарамастан, ең бір танымал тұлғалар. Сөз жоқ, біздің заманымыз тұрғысынан алғанда, Птоломей мұрасының көпшілігі ақылға қонымсыз көрінеді, бірақ бұл, біздің көзқарасымыз бойынша, оның ғылым үшін істегендерін, әсіресе оның тәжірибелік әдістерін және Қайта өрлеу дәуірі мен кейінгі дәуірлердің тәжірибелік ғылымы үшін үлгі болған деректерді кестелеп ұйымдастыруын ешбір кемсіте алмайды. Ғалымның беделі 14 ғасыр бойы дау тудырған жоқ. жүктеу/скачать 2,22 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|