Қазіргі орыс эдеби тілінің жогарыда аталған грамматикасының 652-беті

дегеніміз белгілі бір құрылымдык үлгі бойынша құрастырылған 
>Кэне хабардың біртұтас бірлігі ретінде қызмет атқару үшін 
жасалған предикативті бірліктердің тіркесі»1.
Құрмалас сөйлем компоненттерінің арасындағы байланыс 
салалас байланыс жэне бағыныңқылы байланыс түрінде болуы 
мүмкін. Осыған орай, құрмалас сөйлемдер салалас қүрмалас 
сөйлем жэне сабақтас (бағыныңқылы) құрмалас сөйлем болып екі 
топқа бөлінеді.
Салалас кұрмалас сөйлем деп құрастырушы компоненттері 
салаласа байланысқан сөйлемді айтамыз. Салалас құрмалас сөй- 
лем іштей ашық құрылымды және жабық құрылымды салалас 
сөйлемдер болып бөлінеді. Ашық қүрылымды салалас қүрмалас 
сөйлем екі, үш не одан көп компоненттердің аш ық қатарларынан 
жасалады. Мысалы, 
Ж аңбыр жауды, жер көгерді
деген ашық 
кұрылымды салалас сөйлемнің кұрамына үстеме компоненттер 
косылып, оның іргесі кеңейе түсуі мүмкін. Мысалы: 
Ж ацбыр
жсіуды, жер көгерді, күн ж ылына бастады, шаруалар жер
жыртуга кірісті.
Ал жабык кұрылымды салалас сөйлем екі 
компоненттің тіркесуінен құралады да, оның құрамына үстеме 
компоненттер 
қосыла 
алмайды. 
Мысалы: 
Күріш 
тұқымы
суга қолмен себіледі, өшпкені сеялка суга ж үре алмайды
(С. 
Муқанов). Ашық құрылымды салалас құрмалас сөйлем бірнеше 
предикативті бірліктердің жалғаулықтар арқылы байланысуынан 
да, жалғаулықсыз байланысуынан да жасалса, жабық құры- 
лымды салалас құрмалас сөйлем екі предикативті бірліктің тек 
жалғаулық арқылы байланысуынан жасалады. Сабақтас кұрмалас 
сөйлем деп құрамындағы компоненттерінің бірі екіншісіне бағына 
байланысқан сөйлемді айтамыз.
Құрмалас сөйлемнің компоненттерінің арасындағы салалас 
жэне бағыныңқы байланыстар туралы ілім орыс тіл білімінде 
XIX ғасырдың ортасында жасалып қалыптаса бастады. Орыс 
тіл білімінің көрнекті уэкілі А.М.Пешковский салалас пен 
бағыныңқы 
байланыстарды 
логикалық 
емес, 
синтаксистік 
ұғымдар ретінде қарастыра келіп, сабактас құрмалас сөйлемнен 
салалас кұрмалас сөйлемді ажырататын формальды белгілерді 
атап көрсеткен болатын. Пешковский салалас байланыс пен 
бағыныңқы байланыстың айырмашылығы деп орыс тіліндегі са­
лалас жалғаулық пен бағыныңқылы жалгаулықтың арасындағы
1 Б^л да сонда, 653-бет.
227

айырмашылықты атайды. Пешковскийдің пікірінше, бағыныңқы 
байланыста оның көрсеткіші бағыныңқы компоненттің құрамына 
енсе, салаласа байланыста компоненттердің бір-біріне қатысын 
білдіретін көрсеткіш (салаластырушы жалғаулық) олардың бірде- 
біріне телінбей, компоненттердің екеуіне бірдей ортақ болып 
келеді. Салалас кұрмалас сөйлемде салаластырушы жалгаулық 
компоненттердің бірде-бірінің құрамына қосыла алмайды да, олар­
ды бір-бірімен тең дәрежеде байланыстырады1. Ал жалғаулықсыз 
құрмалас сөйлем туралы мэселеге тоқталғанда, А.М. Пешковский 
интонация түрлерінің мағыналық жақтан жалгаулықтардың 
түрлеріне сэйкес келуін негізге алады да, интонацияның үш 
түрін атап көрсетеді. Оның пікірінше, интонацияның үш түрі 
қызметі жағынан жалғаулықтардың үш түріне (себеп-салдар- 
лық, түсіндірмелі, салаластырушы) сэйкес келеді де, сөйлемнің 
интонациялық түрлерінің алғашқы екеуі сабақтас кұрмалас 
сөйлемнің, соңғысы салалас құрмалас сөйлемнің қатарына жа­
тады2. Алайда жалғаулықсыз кұрмалас сөйлемде интонацияның 
түрлері жалғаулықтардың белгілі бір топтарына сәйкес келеді 
деп тұжырымдау қате болады. Интонацияның лингвистикалық 
табигаты жалғаулықтардан мүлдем басқа, сондықтан оларды 
(интонация мен жалғаулықтарды) бір-бірімен теңестіруге, әрине, 
болмайды.
Сабақтас қүрмалас сөйлемдерді іштей топтастыруда орыс 
тіл білімінде құрылымдық жэне семантикалық белгілер негізге 
алынып, 
осыған 
орай, 
бүл 
классификация 
құрылымдық- 
семантикалық классификация деп аталып жүр. Сабақтас қүрмалас 
сөйлемді 
оны 
құрастырушы 
компоненттердің 
ара 
қатысы 
тұрғысынан топтастыруда алғашқы кадам жасаған лингвист 
В.А. Богородицкий 1) багыныңқының, неге катысты екендігін,
2) сөздердің қандай формаларының (жэне интонация мен басқа 
тәсілдерінің) қолданылуын жэне 3) басыңқының белгілі бір 
мүшесінің емес, бүтіндей багыныңқының қандай магыналық 
реңкке ие болатындыгын ескеріп3, сабақтас құрмалас сөйлемді 
классификациялауда багыныңқының басыңқыга магыналық қа- 
тысын негізге алады. Сабақтас құрмалас сөйлемге құрылымдық-
1 А.М. Пешковский, Сущ ествует ли в русском языке сочинение и подчинение предложений? 
И збранные труды, М., 1959, стр. 140-145.
2 А.М . Пешковский, Русский синтаксис в научном освещ ении, Изд. 7, М ., 1956, стр. 470.
1 В.А. Богородицкий, Общ ий курс русской грамматики, Изд. 5, М .-Л ., 1935, стр.230.
228

семантикалық классификация жасауда мол еңбек еткен лингвист
Н.С. 
Поспелов1 сабақтас 
құрмалас 
сөйлемді 
екі 
мүшелі 
(двучленный) жэне бір мүшелі (одночленный) деп екі үлкен топқа 
бөледі. Н.С. Поспеловтің пікірінше, бүл екеуінің арасындағы 
айырмашылық басыңқы компонент пен бағыныңқы компонент- 
тін арасындағы байланыстың сипатына келіп тіреледі. Екі мүше- 
лі сөйлемде бағыныңқы компонент бүтіндей басыңқы компонент- 
ке қатысты болса, бір мүшелі сөйлемде бағыныңқы компонент 
басыңқы 
компоненттің бір сөзіне (немесе сөз тіркесіне) ғана 
қатысты болады да, оны дәлдей немесе толықтыра түседі.
Енді бір-екі сөз жалғаулықсыз құрмалас сөйлем жайында. 
Кейінгі жылдарга дейін тіл білімінде жалғаулықсыз қүрмалас 
сөйлем 
жалғаулығы 
түсірілген 
құрмалас 
сөйлем 
ретінде 
қаралып келді. Осылай болғандықтан, жалғаулықсыз құрмалас 
сөйлемді зерттеу оны жалғаулықты құрмаластардың түрлерімен 
салыстырып, олармен тендестірумен ғана шектеліп келді. Орыс 
тілінде жалғаулықты құрмалас сөйлем салалас жэне сабақтас 
болып бөлінсе, жалгаулықсыз құрмалас та осылайша топтасты- 
рылатын болды. Елуінші жылдардан бастап, орыс тіл білімінде 
жалгаулықсыз құрмалас сөйлемді кұрмалас сөйлемдердің айрық- 
ша құрылымдық-семантикалық тобы ретінде карайтын көзқарас 
калыптаса бастады. Жалғаулықсыз құрмалас сөйлемнің қатарына 
орыс тілінде мынандай сөйлемдер жатқызылып жүр: 
Впечат ле­
ние такое: рассказ писали два человека; Поймите главное: без
специального образования в лаборатории делать нечего; Он
сказал: «Позвони в институт»; Я ухожу, (так) вы дверь заприте;
Ты меня не провожай: я дорогу знаю 2.
Құрмалас сөйлемдерді топтастыруда әрбір тілдің немесе 
тілдердің 
эрбір 
тобының 
грамматикалык 
құрылысындағы 
ерекшеліктер есепке алынуы қажет. Мүнымен бірге, түрлі тілдер- 
дегі кұрмалас сөйлем жүйесіндегі ортақ белгілер мен үқсастықтар 
да ескерілуі керек.
' Н.С. Поспелов, О грамматической природе сложного предложения. С б «Вопросы
синтаксиса современного русского языка», М ., 1950; Сложноподчиненное предлож ение и 
его типы. «Вопросы языкознания», 1959, № 2.
2 Грамматика современного русского литературного языка, М, 1971, стр. 736-739.
229

жүктеу/скачать 5,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: