Кэкен Аханов грамматика теориясының негіздері ж о га р ы оку оры ндары ны ц филология ф акульт ет т еріне арналган оқу цүралы
§ 23. Түбір морфема сөздердін ары қарай бөлшектеуге келмей-
жүктеу/скачать 5,78 Mb. Pdf көрінісі
|
file-4107 3
§ 23. Түбір морфема сөздердін ары қарай бөлшектеуге келмей- тін жэне негізгі лексикалық мағынаны білдіретін түп бөлшегі бол са, негіз, әдетте, түбір мен жұрнактың косындысынан жасалады. Мысалы: күіһиі, малшы, достыц, таулы, өрле, багала жэне т.б. Негіз бір ғана морфологиялық элемент - таза түбірден де күралуы мүмкін. Мүндайда, жоғарыда аталып өткеніндей, түбір мен негіз, сөз бен түбір немесе негіз бен сөз тэрізді бірліктер бір- бірімен сәйкес келеді. Мысалы: от, өт, бел, без, жер, жел, тас, жаз. агі, кү}і жэне т.б. § 24. Түркологиялык әдебиеттерде лексикалык мағыналары бар, өз алдына дербес колданылатын және тілдің қазіргі қалпы түргысынан алғанда, ары карай бөлшектенбейтін негізгі морфема лар ғана (мысалы: ел, ор, от, ат, жол, цан, қон, тон, жүмыс, балта, бидай, цамыс, жүгір, жөткір, жалгыз жэне т.б.) тубір деп саналып жүр. Ал ентік, ентеле немесе жөтел, ж өткір тәрізді сөздердің кұрамында ғана қолданылатын, қазірде өз алдына дербестігі жок ент-, ж өт- тәрізді морфемалар түбір ретінде танылмай, аталған сөздер ( ентік, ентеле, жөтел, ж өткір ) тұтас калпында түбір делініп жүр. Тілдің казіргі қалпы түрғысынан алғанда, өз алдына дербестігі жоқ, тек сөз кұрамында қолданылатын жогарыдағы тэрізді морфемалардың (ент-, ж өт-) алғашында нактылы лек сикалык мағыналары бар дербес сөздер (немесе түбірлер) болғандығын ескерсек, оларды тарихи тұрғыдан алып Караганда, түбір деп тануға болады. Мысалы, түркі тілдеріндегі, соның ішінде қазак тіліндегі, көр (кору) мен көз, бүлік пен бүлін, семіз бен семір, жац (от жац) пен жан (от жанды) тәрізді жүп-жүбымен келген сөздердің эрбір жүбының түбірі бір екендігі аңғарылып тұрады. Көз бен кор (кору) деген сөздердің, тарихи шығу тегі 26 тұрғысынан алғанда, түбірі кө- болса, булін мен бүлік сөздерінің түбірі — бүл-. Қырғыз тіл білімі маманы Б. М. Юнусалиев «Қырғыз лексикологиясы» атты еңбегінде жақ жэне жан деген етістіктер- дің түбірі — жа-, ал жақ етістігінің кұрамындағы -қ — сабақты етістік тудыратын жүрнак та, ж ан деген етістіктін кұрамындагы -н салт етістік тудыратын жүрнақ деп карайды1. Бұған қарағанда жа- морфемасының казіргі тілде өз алдына дербестігі жоқ алгаш- кы (көне) түбір екендігі көрінеді. Қазіргі гіддің калпы турғысы- нан алғанда, жац пен жан деген етістіктер кұрамы ажыратыл- майтын, ягни ары карай бөлшектенбейтін біртұтас морфемалар (түбірлер) ретінде танылады. Ал бүлардың күрамындағы -ц жэне -н аффикстері алғашкы түбірге әбден сіңісіп кеткен де, бүл күнде олар (-қ, -н) аталған сөздердің күрамында аффикстер ретінде каралмайды. Осылар тәріздес түбірлер мен аффикстердің бір- біріне кірігіп кетіп, біртүтас морфемаға айналу құбылысын кезін- де профессор В. А. Богородицкий сіңісу (опрощение) қүбылысы деп атаган болатын2. Жогарыда аталған бүлік, бүлін сөздерінің бастапқы түбірі бүл- екеніне қарамастан, бұл сөздердің казіргі тілде бүл-ік, бүл-ін болып мүшеленбеуін осы аталган сіңісу кұбылысынын нэтижесі деп карауға болады. Аталған сөздердің (бүлік пен бүлін) құрамын- дагы аффикстік морфемалардың жүктеу/скачать 5,78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|