Кэкен Аханов грамматика теориясының негіздері ж о га р ы оку оры ндары ны ц филология ф акульт ет т еріне арналган оқу цүралы


§ 34. Ж алаң жэне күрделі (к^ранды) аффикстер



Pdf көрінісі
бет34/174
Дата18.10.2023
өлшемі5,78 Mb.
#118714
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   ...   174
Байланысты:
file-4107 3

§ 34. Ж алаң жэне күрделі (к^ранды) аффикстер. 
Сөздердің 
жалаң жэне күрделі болатыны сияқты, аффикстер де (жүрнақтар 
да) жалаң жэне күрделі болып келеді. Ж алаң аффикс бір гана 
көмекші морфемадан (аффикстен) қүралса, күрделі аффикс екі 
немесе одан көп көмекші морфемадан (аффикстен) қүралады. 
Мысалы, 
жүмысшы, балъщшы, өнім, білгіш, достьщ
деген сөз- 
дердің құрамындағы 
-ш ы, -ім, -гіш, -т ы ц
аффикстерінің эрқай- 
сысы ары қарай бөлшектеуге келмейтін біртүтас жалаң ж ұрнақ
1 А. Ыскақовтың жоғарыда аталған кітабынын 43-44-бетгері.
43


болса, 
адамшылыц, тіршілік, тыцгылъщты, қызгылықты, ба-
сыщы, түсіцкі
деген сөздердің кұрамындағы 
-шылық (-шілік)
-гылықты, -ыңқы (-іцкі) 
жұрнактарының әрқайсысы - екі 
немесе одан да көп жалаң жұрнақтардан кұралган күрделі (құ- 
ранды) жұрнақтар. Бүл кұранды жұрнақтарды тарихи жасалуы 
тұргысынан алып Караганда, алдыңгы құранды жүрнақтың 
(-шылық, -шілік), -шы (-ші) 
жэне 
-лық (-лік), 
екінші құранды 
жүрнақтың 
(-гылықты) -гы -лық 
жэне 
-ты 
морфемаларының 
(жұрнақтарының) қосындысынан, ал соңғы құранды жұрнақтың 
(-ыңқы, -іңкі) -ың (-ің) 
жэне 
-қы (-кі) 
морфемаларының 
(жұрнақгарының) қосындысынан жасалғанын аңғару қиын емес. 
Ал тілдің қазіргі қалпы турғысынан алып қараганда, аталған 
жұрнақтар жогарыдағыдай мүшеленіп (бөлшектеніп) жатпайды 
да, біртұтас аффикс - қүранды жұрнақ ретінде танылады. 
Күрделі (біріккен) сөздердің құрамындағы сыңарлар (түбірлер, 
негіздер) дербестігін жойып, бір-біріне қалай кірігіп кететіні 
сияқты, қүранды жүрнақтардың құрамындағы сыңарлар да (жалаң 
жүрнақтар) дербестігін сақтамай, өзара бір-біріне кірігіп (сіңісіп) 
кетеді. Соның нэтижесінде қүранды жүрнақ біртұтас жүрнақ 
ретінде үғынылады. Құранды (немесе күрделі) жүрнақтардың 
жасалуында морфологиялық сіңісу процесінің (морфологиялык 
сіңісу процесі жайында осы кітаптың III тарауын қараңыз) 
қатысы бар екенін айту қажет. Орыс тіліндегі қүранды (күрделі) 
жүрнақтардың морфологиялық сіңісу процесінің нәтижесінде 
жасалғандығы жайында А.А. Реформатский былай дейді: «В.А. 
Богородицкий сіңісу деп атаған осындай процесс бойынша
түбірлердің аффикстермен 
қосылып бірігуінің нәтижесінде 
негіздер пайда болады, ал аффикстердің аффикстермен косылып 
бірігуінің нэтижесінде құранды аффикстер пайда болады. Мы­
салы, 
Надюшенько
дегендегі 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   ...   174




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет