Кэкен Аханов грамматика теориясының негіздері ж о га р ы оку оры ндары ны ц филология ф акульт ет т еріне арналган оқу цүралы
§ 44. С и н такси стік т ұ га с т ы қ белгісі. Күрделі сөздің син-
жүктеу/скачать 5,78 Mb. Pdf көрінісі
|
file-4107 3
§ 44. С и н такси стік т ұ га с т ы қ белгісі. Күрделі сөздің син- таксистік тұтастық белгісі дегеннен, әдетте, оның синтаксистік жағынан (сөйлем мүшесі болуы жағынан) бөлшектенбей, сөйлемде бір ғана мүше болуы үғынылады: «Мысалы, цолгап, царацүс деген сөздердің қол, қара дегендері өз алдына, цап, цүс дегендер өз алдына бір-бір мүше емес, сөйлемде цол мен цст-тъщ екеуі қосылып бір-ақ муше. Өйткені, бүларда цол, цара деген сөздер анықтауыш емес: «Қандай қап?» - қол ңап, «Қандай қүс?» - цара цүс деп айыра алмаймыз. Ал цара жылцы, ала цап деген сөздерде (дүрысы - сөз тіркестерінде - К. А.) «Қандай жылқы? - «қара жылқы», «Кандай қап?» - «ала қап» деп аша аламыз. Бұларда цара, ала деген сөздер анықтауыш. Қара қүс деген тіркестің өзі де қүстың белгілі бір түсінің аты болмай, бір қүстардың түсін ашу үшін айтылған болса, онда, екі сөз болып, цара мен цүс-тъщ екеуі сөйлемде екі мүше бола алады. Мысалы, қарга — қара қүс десек, қандай құс? деп сұрауга болады. Сонда, царга ац күс емес, цара цүс деп түсін ашып беруге болады. Ал царацүс дегендегі цара- ны, бұлайша, бөліп ала алмаймыз. Үйткені мүндағы цара әуелде қүстың түсін көрсету үшін жүмсалганмен, беріде онысынан қалып, цүс деген сөзбен қосылып, құстың белгілі бір тұқымын атайтын сөз болып кеткен. Сондыктан қарацүс деп, кейде түсі қара болмайтын қүстарды 68 да атай береміз. Мысалы, қарақүстың қазақ тілінде ацсары деп аталатын бір түрі бар. Мұның түсі қара емес, сары болады. Солай да болса, оны да қарақұс дейміз. Сондықтан, «Қара, қара қус болғанмен де, царацүс емес, ацсары, цара цүс болмағанмен, царацүс деуге болады»1. Бүтіндей сөз, соның ішінде күрделі сөз, түтасқан күйінде сөйлем құрамында басқа сөздермен синтаксистік байланысқа түседі. Күрделі сөздің бірде-бір сыңары дара күйінде өздігінен синтаксистік байланысқа да түспейді, өз алдына сөйлем мүшесі де бола алмайды. Мүндай қызметгі күрделі сөз бір бүтін (тұтас) күйінде ғана атқара алады. Ал еркін (синтаксистік) сөз тіркесінің әр сыңары сөйлемде өздігінен синтаксистік байланысқа да түсе алады, дербес мүше де бола алады. Демек, г р а м м а т и к а л ы қ ж ағы н ан күрделі сөз - сөйлем м үш елерін е м үш еленбейтін, а ж ы р а т ы л м а й ты н л е к с и к а -гр а м м а ти к а л ы қ бірлік те, еркін сөз тіркесі - сөйлем мүш елеріне м үш еленетін, а ж ы р а т ы л а т ы н си н такси стік бірлік. Егер құрылымы жағынан бір-біріне сәйкес келетін синтаксистік сөз тіркестері мен күрделі сөздерді, мысалы, кэрі цой, ащы көже, тоқ бста, орын берер, цап тігер, күнге күгіер, ацындар агасы тәрізді сөз тіркестері мен кәрі жілік, ащы шек, тоц шек, орынбасар, қаптесер, күнбагар, отагасы тэрізді күрделі сөздерді бір-бірімен салыстырсақ бүлардың арасындағы мынан- дай айырмашылықтарды көреміз: 1) синтаксистік сөз тіркесінің қүрамындағы сыңарлардың арасында анықтауыш - анықталғыш, толықтауыш - толықталгыш, пысықтауыш - пысықталғыш тәрізді синтаксистік қатынастар сақталады да, олардың қабысу, матасу, меңгерілу тэрізді синтаксистік байланысу формалары арқылы жасалғандығы аңғарылып тұрады; 2) синтаксистік сөз тіркесінің қүрамындағы эрбір сыңар (сөз) өз алдына сөйлем мүшесі болу қабілетін сақтайды; 3) синтаксистік сөз тіркесінің қүрамындағы эрбір сыңар сөйлемдегі басқа сөздермен синтаксистік қатынасқа (байланысқа) түсе алады. Ал күрделі сөз болса: 1) оның құрамын- дағы сыңарлардың арасында синтаксистік катынастар сақталмай- ды; 2) күрделі сөздің құрамындағы әрбір сыңар сөйлемде өз алдына дербес мүше бола алмайды, мұндай қызметгі (сөйлемге мүше болу қызметін) күрделі сөз тұтасқан күйінде атқарады; 3) күрделі жүктеу/скачать 5,78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|