Конференция материалдары

187 
Сенерлік дос санама, деген шумақтағы "жанама" сөзіне сөздікте 
"қосарлану, қабаттасу әрекеті" деген түсінік берілген. 
Осыны білген оқушы "жанама" сөзінің сенімсіз дос ұғымында қолданылғанын 
түсінеді. Өлеңдегі лирикалық қаһарман: 
Сарыарқаның бір тауы бар, 
Бір тауы бар сымбатты, деп суреттеледі. Осыны түсіндіре отырып, 
символ ұғымына тоқталуымыз қажет. Өлеңге сатылай кешенді талдау жасау 
нәтижелі екенін білдім. Себебі оқушы "Сарыарқаның тауы" дегенді символ деп 
ойласа, неге олай ойлайтынын, яғни символдың анықтамасын айтып беруі тиіс. 
Қадыр Мырза Әлі шығармашылығын оқытудағы негізгі мәселе – Қадыр 
поэзиясы мен өмірін қазақтың тарихымен сабақтастыру, сол арқылы ақынның 
идеялық мұратын таныту. Ақын поэзиясы қазақ халқы өмірінің көркемдік 
шежіресі, әдебиеттегі образды тарихы деуге де болады.Әркім-ақ айта алатын, 
әркім-ақ көре алатын құбылысты Қадыр ақын өзінше танып, өзінше толғайды. 
Жанартаудың сөнгендері даңқты, 
Атылмаған жанартаулар қауіпті,- деп ақын өзі жырлағандай, өлең өлкесіне 
жанартау шабытпен келіп, тыңнан соқпақ салған Қадыр ақынның өмірі өлеңінде, 
ал өлеңі өмірінде жатқандай. 
З.Қабдолов "сылдырап өңкей келісім" деп көркемдегендей, поэзия- жанның 
толғанысы. Айналамыздағы құбылыстарды ақындық түйсікпен танып, ақын 
көңілімен зерделеп, ақын тілімен жырлай алмаймыз. Бір құбылысты әр ақын 
өзіндік көзқараспен, өзіндік шабытпен жырлайды. Сондықтан поэзияны оқу өз 
алдына, ондағы идеяны, ақынның айтқысы келген ойын кез келген адамның 
бірден түйсінуі – қиын нәрсе. Көпшілік тәжірибеде өлеңді өткен кезде оқушы сол 
өлеңді тиянақты жаттап, мәнерлеп айтып берсе, оқушы сол өлеңді мықты түсінді 
деп ойлайды. Оқушы оны түсінді ме, әлде механикалық түрде жаттап алды ма, 
белгісіз. Сонда мұғалім оқушыны өлеңді талдағаны үшін емес, жаттағаны, яғни 
есте сақтау деңгейін бағалайды. 
Өлеңнің идеясын тану өлеңді түсінуден басталады. Поэзиялық шығарманы 
оқып өздігінен түсіну 5-сынып оқушысына қиын тиері анық. Ал мәтінді меңгерту 
үшін оның көркем тілін талдау арқылы қол жеткізуге болады. Ол үшін топтық 
тапсырмаларды пайдалану ыңғайлы. 
Тапсырма үлгісі: 
Бәрі де, Ана, 
Бір өзіңнен басталды. 
Жанарыңнан көрдім алғаш аспанды. 
Еркелесем, бір өзіңе еркелеп, 
Жасқандым ба, 
Тек өзіңнен жасқандым. 
1.
Ақынның анасына деген сезімін білдіретін сөздердің астын сыз. 
2.
Ауыспалы мағынада тұрған сөздерді табыңдар. 
3.
Анаңа деген ыстық сезіміңді білдіретін сөздерді жаз. 
Өлеңнің мазмұнын талдауда мұғалім қоятын сұрақтардың маңызы зор. Дұрыс 
бағытталған сұрақ – дұрыс жауаптың кепілі. Сондықтан балаға қоятын әр 
сұраққа үлкен жауапкершілікпен қараймын. "Өлеңді оқығанда қандай күйде 

188 
болдың?" дегеннен гөрі "Өлеңде сезіміңе әсер еткен жолдарды айтасың ба?" 
деген тиімді болар еді. 
"Кәрі қыран" өлеңі – терең философияға құрылған өлең. Алғаш оқыған 
кезде өлеңді түсіну қиын. Оқушының бойында аяныш сезімі пайда болары анық. 
Бірақ өлеңді талдауға оқушыны дұрыс бағыттай алсақ, оның алғашқы әсері 
серпілері сөзсіз. 
Сондықтан өз тәжірибемде ақын өмірін меңгертуге арналған мәтін- 
тапсырмаларды қолданып жүрмін. Мысалы: ақын өзінің "Иірім" атты кітабында 
қиын кезеңге тап келген балалық шағы туралы: 
"Жартылай аш, жартылай жалаңаш өмір кештік. Нанды талонмен алатынбыз. 
Оның өзіне түнімен кезекте тұрып, әрең қолымыз жететін. Сондықтан оқуды 
қоя тұруыма тура келді. Мені төрт жыл бойы оқытқан ұстазымның арқасында 
ғана мен мектеп интернатқа орналасып, оқуымды жалғастырдым,"-деп 
жазады.[4, 15-б.]. Қазір адамдар тойынған. Бала кезімізде әжеміз наннан ауыз 
тиіп бізге беретін. Ал бүгінгі бала шеті бөлінген нанды біреудің қалдығы деп 
аузына алмайды.Бұл үзінді арқылы оқушыны бір үзім нанның қадірін түсінуге, 
өзіне жақсылық жасаған адамның мейірімін үнемі ұмытпауға тәрбиелесек, 
оқушы сыныпта алған білімді өз өмірінде пайдалана алар еді. Мұндай мәтін 
тапсырмалар арқылы біз балаларды реферат жұмыстарын жазған кезде 
интернеттен алып келген дайын нәрсені оқып беріп баға алудан алшақтатар 
едік. 
1956 жылы Бенджамин Блумның төрағалық етуімен білім беру комитеті 
әзірлеген Блум таксономиясы сын тұрғысынан ойлауды қарастыруға болатын 
ойлау дағдыларының кеңінен қолданылатын иерархиялық моделі болып 
табылады. Бұл жұмыстың мақсаты үш бағыт бойынша: танымдық, 
эмоционалдық 
және 
психомоторлық 
жағынан 
оқушыларды 
оқыту 
мақсаттарының тізімін жасау болатын. Блум таксономиясының мақсаты- 
оқытудың неғұрлым тұтас нысанын құру мақсатында педагогтерді өздерінің 
күші мен назарын барлық үш салаға бірдей аударуға ынталандыру. Деңгейлік 
курс кезеңінде тренеріміз айтып берген мысал менің Блум таксономиясына 
қызығушылығымды оятты. Ол Блум жүйесі бойынша ойыншық машина сатып 
алып берген баланың әрекеті негізінде сипатталады. 
Білу: кішкентай бала машинаны көрді, оның машина екенін білді. 
Түсіну: бала оның ойнау үшін алынғанын түсінді. 
Қолдану: оны жүргізіп ойнай бастайды, борты болса, құм салады. 
Талдау: енді оның бөлшектерін ажыратады, алып тастайды. 
Жинақтау: машинаны қайтадан жинақтайды, кейбір бөлшектері керек емес, 
оны салмайды. 
Бағалау: баланың қызығушылығы басылды. "Маған енді жаңа машина 
сатып алу керек" деп өз бағасын береді. Осы бір қарапайым мысал күрделі де 
қиын таксономияның мәнін ұқтырды. Себебі жанымызға жақын, етене таныс 
жағдаят өмірден алынған еді. 
Блум таксономиясы арқылы мен оқушылардың ойлау дағдыларының 
қаншалықты деңгейде екенін бағдарлауға болатынын түсіндім. Жоғары дәрежелі 
сұрақтар балалардан ақпаратты белгілі бір дәрежеде қолдануды, 

189 
дамытуды, бағалауды, талдауды талап етеді. Ал Блум таксономиясы сұрақтарға 
берілген жауаптарды жіктеудің тиімді моделін ұсынады. Ал оқушы әрбір 
лирикалық шығарманы ойыншық машина сияқты талдап берсе, қандай ғажап! 
Блум таксономиясы ойлаудың алты деңгейін сипаттайды.Сабақтарда Блум 
негізінде жасалған бағалау парағын қолдануға болады. Бұны оқушы өзі 
толтырады. Мысалы: Абайдың "Ғылым таппай мақтанба» өлеңі бойынша 
былайша анықтауға болады: 
Білдім 
Оқу мен білім маған қажет. Ақын бізді жақсылыққа 
жетелейді. 
Түсіндім 
Өлеңдегі араб сөздерінің мағынасын таныдым. 
Қолдана аламын 
Абай айтқан бес асыл қасиетті бойымда қалыптастыруға 
тырысып жүрмін. Мен еріншектіктен арылуым керек. 
Талдаймын 
Абайдың осы өлеңін С.Торайғыровтың "Шәкірт ойы" деген 
өлеңімен байланыстыруға болады екен. 
Жинақтаймын 
Ақынның: 
Ондай болмақ қайда деп, 
Айтпа ғылым сүйсеңіз, деген жолдары маған ой салды. 
Бағалаймын 
Бізге тәрбие беретін асыл сөздер Абай жырларында екен 
ғой. 
Оқушы тек өзінің ойлау деңгейін ғана бағалап қоймай, сабақтың нәтижесін 
бағалап отыр. Ғалымдардың зерттеуі бойынша, әрбір он баланың біреуі дарынды 
болады екен. Сыныптағы барлық оқушының ең болмаса бесеуі шығарманы 
осылай талдай алатын болса, біздің, әдебиетші мұғалімдердің, мақсатының 
орындалғаны шығар деп ойлаймын. 
Ұстаз еңбегі ізденіске, тынымсыз еңбекке толы болғанда ғана жемісті, 
нәтижелі болмақ. Бұл- әрбір ұстаздың ұстаздық қағидасы болуы тиіс. Біздің 
жемісіміз- оқушы. Ол-болашақтың жасаушысы, азат елдің ұрпақтары. 

жүктеу/скачать 3,73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: