«М әдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасының кітап сериялары
жүктеу/скачать 17,69 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- М ен-де қандай да бір инстанцияның, Мен
сы ртқы ж ән е сыртқы қабы лдаулар шығуы мүмкін. Көру арқылы 306
дене басқа объект тәрізді ңабылданады, бірақ сипап сезуге ол екі түрлі түйсікті береді. Олардың бірі ішкі қабылдауға өте ү қсас болуы мүмкін. П сихоф изиологияда дененің қабы лдау әлем ін ен аж ы рауы қалай іске асырылатыны толық суреттелген. Ауру сезімі осында қандай да бір рөл атқ ар ат ы н к өрін еді. Ал ау ы р сы рқат кезінде адам өз мүшелеріне қатысты ж аңа білім алатын тәсіл дене жайлы елес ретінде қалыптасуы мүмкін. М ен-ге, ең алдымен, дене тән, ол ж әндік емес, бірақ қ ан д ай д а бір п р о е к ц и я болы п келеді. А натом иялы қ ү қ сас ты қ ты ізд естір сек, оны мида басы төмен қарай орналасып, аяқтары н ж оғары қаратып, артқа қарайтын "милы кішкентай адамға" үқсатуға болады. Ал онын сол жағында сөйлеу зонасы орналасқаны анық.
н ің с а н а ғ а қ а ты н а сы ж и і тал қ ы л ан ған , б ір ақ мүнда тағы д а кейбір маңы зды ф акторларды сипаттау к е р е к . Б із б а р л ы қ ж е р д е ә л е у м е т т ік ж ә н е әд еп тік бағалауға әдеттеніп кеткенбіз, сондықтан әуестіктердің ойы ны б е й с а н а л ы қ т а е т е т ін і таңғалдырмайды. Ж а н д ү н и е ф у н к ц и я л а р ы с а н а ғ а ал д ы н а л а б ер ген баға ж о ға р ы б о л ға н сай ы н, о л а р о ң а й ж ет іл ед і. П сихоа- н ал и ти кал ы қ т ә ж ір и б е күтулерд і растамайды. Ә детте т е р е ң о й л а у д ы т а л а п е т е т ін , ты м ш ы ты рм ан ж ә н е күрделі интеллектілік ж үмыс санаға жетпей, бейсаналы т ү р д е о р ы н д а л у ы м үм кін б олаты ны н а дәлелім із бар. Осындай
ж ағд ай лар соншама дау да шығара қоймайды. Мысалы,
адам басы н қаты ры п, өңінде ш еш е алм аған күрделі есептердің түс күйінде ж ауабы н алуы мүмкін. Б ір ақ б ас қ а ж ай тп е н таныстык, одан бетер таңғал- лы рады . Т а л д ау л ар өзіндік сын мен үят, яғни ж оғары бағаланатын ж ан көріністері бейсаналы болып қалатынын ж ән е м аңы зды әр ек еттер ге себеп екендігін көрсетедь Т алдауда қарсы ласу бейсаналы болып қалатын ж ағдай жалғыз емес. Бізді бүдан да барынша сынға итермелейтін ж аңа байқау таңғалдырады. Бейсаналы болатын кінәлілік сезімімен санасу — ж ана жүмбақтарды беретін жайт. Бүл әсіресе бейсаналы болатын кінәлілік сезімі невроздардың басым бөлігін де экономикалық ш еш уш і рөл атқары п, сауығуға күшті қарсылық тудыратыны жайлы ойға келуге Де қатысты. Біздің бағалау шкаласы бойынша, М ен-дегі тек ең терең, бірақ ең жоғары бейсаналы бола алады деп санаймыз. Сонда саналы Мен ж айлы бүрын айтылғандар бізге оның, ең алдымен, “денелік Мен" екенін көрсететін сияқты.
307 Ill МЕН ж ә н е Ж ОҒАРҒЫ -М ЕН (МЕН-ИДЕАЛ) Егер “Мен" тек қабы лдау ж үйесінің әсерім ен анықта- латы н ж ан дүни е саласы ндағы "Ол"-дың бір бөдігі ғана болса, онда бәрі әл д еқай д а оңай болар еді. Алайда бүл ж ерге тағы бір нәрсе қосылады.
ішіндегі Мен- идеал немесе ж оғарғы -М ен" диф ф еренциацияны ң барын б о л ж а у ғ а себ еп б о л ға н т ү р т к іл е р б а с қ а т а р а у л а р д а қарасты рылып кеткен. Бүл түрткілер оры нды 100. Мен-нін осы бөлігі санамен сондай күшті байланыста болмайтыны түсіндіруді талап ететін бір күтпеген ж ағдай болып келеді. Алыстан басталық. М еланхоликтің қиы н қасіретін біз М еи-де ж о ғал ға н о бъектіні қ ал п ы н а к ел тір у деп, яғни объектға (Objektbesetzung) байланы сты сәйкестендірумен алмастыру іске асырылды деген ж орам алды ң арқасында жеңілдете алдық. Д әл сол уақы тта біз осы процестің бүкіл мәнін түсінбей қалдық ж ән е де оның қаншалықты мықты ж әне қандай жиілікпен қайталанатыны н білмеген едік. Сол кезден бастап осындай алмасу Мен-нің қүры луында үлкен рөл атқарады ж ән е мінездің қалыптасуында зор мағынаға ие болады деп қарастырамыз. А лғаш ында индивидтің оральды ф азасы нда объектіге ие болуды сәй к ест ен д ір у д ен а ж ы р а т у қ и ы н ға түседі- Кейінірек объектіге ие болу тілегі эротикалық талпынысты қажеттілік ретінде сезінетін Ол-дан шығатынын жорамал- д ау ға болады . А лғаш ы нда әзір ш е әл сіз Мен объектіге байланысты болуынан білім алады, онымен қанағаттанады немесе ығыстыру101 арқылы оны ш ектеуге тырысады. Егер сексуалды объект қаж ет болса немесе бас тартсақ, онда, меланхолия ж ағдайындағы сияқты, оны объектінін М ен-ге ен гізіл у і р етін д е си п а т т а у к е р е к . О сы ж а қ ы н арадағы^ алмастыру ж айлы білетініміз толық емес. Мүмкін, осындай оральды ф азан ы ң м еханизм іне регрессия бола алаты н интроекцияның (салу) көмегімен Мен-нің объек- тіден бас тартуы немесе оны ж еңілдетуі болатын шығар. М үмкін, б ү л т ен е ст ір у О л-ды ң өз о б ъ е к тіл ер ін ен бас тартуының жалпы шарты болар. Не болса да, осы процесс әсіресе дамудың ерте деңгейлерінде ж иі байқалады . Ол М ен- нің сипаты об ъектіге деген қ аб ы л д ан б аған байла- ныстың түнбасы болып келетінін, осы объектіні таңдаудың тарихын қамтитынын болж ауға мүмкіндік береді. Түлға- ның мінезіне орай, оның объектіні эр о ти к ал ы қ тан д ау 308
тарихынан осы әсерлерді мойы ндам ауы на немесе қаоыл- дайтынына байланысты алдьш ала қ ар сы ласу д ы н то л ы қ шкаласын даярлауды үй ғару оры нды . Біздің ойы м ы зш а, махаббат тәжірибесіне бай әйел мінезіндегі сипаттарды н объектіге б ай лан ы сты б ел гісін б а й қ а у о ң а й г а т ү сед і. Сонымен бірге кездесетін объектіге ж ән е сәйкестендіруіе бір уақытта үйірлік ж ағд ай л ар д ан , яғни об ъ ек тід ен бас тартқаннан бүрынгы мінездің өзгерісін ескеру керек. Осы жағдайда мінездің өзгеруі объектіге қ ар аған д а ү зағы р а қ болуы, тіпті белгілі м ағы нада осы қ аты н а сты то қ таты п қоюы мүмкін. Бүл қүбылысқа басқаша қарағанда, объектінің эротикалық тандауының Мен-нің өзгеруіне айналуы Мен Ол-ға ие болуы сияқты жолмен ж үзеге асады ж ән е оған деген қатынастарын тереңдету болып келеді. О б ъ е к т си п аттар ы н қ аб ы л д ай отырып, Мен Ол-ға "Қарашы, сен мені де сүйе аласың ғой мен сондай объектімін" деген сөздермен оған өзін махаббат объектісі ретінде үсынады, онын жоғалтқанын толықтыруға тырысады. Осы ж ағд ай д а өтетін о б ъ е к т -л и б и д о н ы н н а р ц и с т ік либидоға, яғни өзінш е сублим ацияға ай налуы сексуалды мақсаттардан бас тарту, белгілі бір десексуализация болып келетін тәрізді. Сонымен бірге мүнда терен қарасты руды қажет ететін сүрақ шығады. Дәлірек айтқанда: бүл әдеттегі сублимацияға ж о л болар, кез келген сексуалды объект- либидоны нарцистік либидоға айналды раты н сублим ация кейін оған м үлде б ас қ а м ақ са т қ о ю үш ін М ен-нің ара- ласуынсыз өтпей ме? Осы а й н ал у д ы ң с ал д а р ы р етін д е әуестіктердің өзгерістеріне әкелм ей ме? Ол, мысалы, бір- бірімен қабысып кеткен әр түрлі әуестіктердің ж іктелуіне себеп болмай ма? Кейінірек біз осы сүраққа қайта ораламыз. Өз мақсатымыздан тайсақ та, Мен -нің объектіні сәйкес- гендірулеріне назар аудару қаж ет. Егер олар көбейсе, аса күшті ж ән е бір-бірімен сы йы спайты н болса, о н д а пато- л.огияға оңай әкелуі мүмкін. Ж ағд ай М ен-нің ы ды рауы на дейін баруы мүмкін, өйткені ж еке сәйкестендірулер қарама- қарсы күрестің арқасында бір-бірінен оқшауланады. "Көпшіл ягүлга" ж үм бағы ны ң м әні оны ң ж е к е сәй кестен дірулері кезектесе сан ан ы басы п а л у ы н д а ш ы ғар . Т іпті еге р іс осыншама күрделенбесе де, ақы ры нда Мен аж ы райты н әр түрлі сәйкестендірулер арасы ндағы үнем і патологиялы қ бола бермейтін қақтығыстарға себеп болады.^ Ә рі қ а р а й о б ъ е к т іг е қ а б ы л д а н б а ғ а н ү й ір л ік т е р д щ әсеріне қатысты мінездің қарсы лы ғы қандай күш ейсе де, олардың ә р ек еттер і ер т е ж а с т а оры н ал ған сәй кестен - Аірулер ықпалы к ең ж ән е тү р ақ ты болады . Б үл ж ағдаи 309
бізді М ен-идеалдың пайда бол ған кезіне қ ай та оралуға итермелейді, себебі М ен-идеал арты н д а индивидуумның алғаш қы ж ән е ең м аңы зды сәйкестендіруі тү р . Дәлірек айтқанда — т ү л ғ а 102 д ам у тари хы н ы ң ең ер те кезеңінде әкемен сәйкестендіру жасырынған. Осындай сәйкестендіру объектіге үйірліктің салдары немесе нәтиж есі емес көрінеді. Ол объектіге, қандай да болмасы н үйірлікке қарағанда, ерте ж ә н е тікелей емес болады . А лайда қалы пты жағ- дайдағы бірінші сексуалды кезеңге ж ататын ж ән е әке мен шешеге қатысты объект таңдаулар ақы рында осындай сәй- кестендіруге алып келеді. Осыған орай алгаш қы сәйкес- тендіру күш ейтіледі. Осы қ аты н астар аса к ү р д ел і б о л ған д ы қ тан , оларды толы қ түсіндіру қ аж еттіл ігі ш ы ғады . Осы күрделі жағ- дайға себеп болатын екі кезең бар. О лар — Эдип қатынас- тарының үшбүрышты орналасуы ж ән е индивидтін бастап- қы бисексуалдылығы. Еркек ж ы ны сты бала үш ін осы ж ағд ай бы лай өтеді: б ал ад а өз б астауы н өте ерте к езд ен — ана кеудесінен алатын ж ән е объектіні тірек типі бойынша таңдауға үлгілі мысал болатын анасына деген белгілі бір үйірлік қалып- тасады (Anlehnimgstrypus)', әкесімен үлы сәйкестендіріледі- Ш еш есін е д е ге н с е к с у а л д ы қ ү м а р л ы қ к ү ш ей іп , осы әуестіктерге әкесі кедергі болатынын түсініп, Эдип кешенін т у ғы зб а й ы н ш а б ү л с ә й к е с т е н д ір у п а р а л л е л ь ж үреді- Әкесімен сәйкестендіру енді дүш пандық реңге ие болып, әкесінің орнын өзі басқысы келу тілегіне айналады. Осы кезден бастап әкеге қаты нас ам бивалентті болады. Яғни сәйкестендіруде бастапқыдан орын алған амбиваленттілік ай қы н д алған тәр ізд і көрінеді. Ө кесін е қаты сты "амби- валентті бағдар" мен анаға деген нәзік әуестік үл үшін қарапайым оң Эдип кешенін қүрайды. Эдип кешенінің бүзылуы анасына деген үйірліктен бас гартудан шығады. Оның орнына екі ж ағдай келуі мүмкін-. не іиешесімен сәйкестендіру, нем есе әкем ен сәйкестен- д ірудің күш ею і. К ей ін ір ек біз м ү н ы қ ал ы п ты жағдай ретінде қарастырамыз. Ол белгілі шамада анаға деген нәзік қаты насты сақ тау ға м үм кіндік береді. Э дип кешенінін жоғалуының арқасында үлдың ермінезділігі күшейе түсер еді. Д әл сол сияқты, қы з б ал ад а н ә зік тік м інезді Эдип ағдары анасымен сәйкестендірілудің күшеюі (немесе онын паида болуы) арқылы дамытады. сы сә й к е с т е н д ір у л е р б ізд ің к ү т у л е р ім із г е сәйкес елмеиді, өиткені олар қалған объектіні Мен-ге енгізбейді. тл?голіЛт Ла^ Ға қ а РағанАа қ ы з д а р д а о н ы б а й қ а у онайға Ү ДІ- ‘ алДауда кішкентай қыз махаббат объектісі ретінде 310
әкесіне қ ар ау д ан бас т а р қ а н соң, қ а ж ы р л ы қ р . анасымен емес, әк ес ім ен , я ғн и ж о ғ а л ғ а н <э ^ сәйкестендіреді. М үнда бәрі оның ер адамга саи рының күшіне байланысты екені түсінікті. „,ттал,ои Осылайша, Эдип кеш енінің әкем ен немесе шешемен сәйкестендіруге ауысуы қарама-қарсы жыныстың лығына байланысты жүретін көрінеді. Бүл бисексу Эдип кешенінің тағды рға араласаты н бір тәсілі. о ЛИп тәсіл бүдан да маңызды. Ш ын мәнінде қарапаи кеціені ең ж и і к е зд е с е т ін ж а ғ д а й ем ес. Ал асырылатын ж ағдай қарапайы м етуге немесе сү У сәйкес келеді. Толық зерттеуді көп жағдаида д түтас ашады. Ол екі түрлі болуы мүмкін: баланын • бисексуалдылығына байланысты позитивті неме^ ' яғни ер бала тек әкесіне ғана амбивалентті қ г шен
және анасына
деген нәзік қатынасын тоқтатпаид • бірге ол өзін қыз сияқты үстайды: әкесіне нәзік қ болады ж ә н е ш еш есіне сәйкес қызғаны ш ты -дү - қатынасты білдіреді. Осындай^ бисексуалды * ад
таңдаудың алғашқылары мен сэикестенддру р ]р ың
қаты настарды т а л д а у д ы к ҮРд е л > ^ Дд * . а н а ға деген түсінікті си п аттам ас ы н қиындатады. А н„„йісргтен- ам биваленттілік б а қ т а л а с т ы қ н әти ж есін д толық діруден", ж оғары да айтқандай, бисексуалды қатысты болуы керек. ___ ,„ я рмес. Меніңше, Эдип кеш ені тек невротиктерA_ тәжі-
барлық адамдарда болады деген қателік еме - кешен-
рибелері көрсеткендей, белгілі бір дердщ бірінші немесе екшші бөлімі аз ғ дер| eKjH- жоғалады. О лардың бірінде пози Сол кезде шісінде негативті кеш ендер қ атар қ ү р шсыз ТОлық орта тізбектер екі компоненттін бірдеи қ У форманы береді. кумарлықтан Эдип кешені жоғалған кезде, ондағы р ы @кемен әкесімен ж ән е анасымен сәйкестендіру Қ¥Р устанып, сәйкестендіруде позитивті ^ешен ана-о^ 0сы ндай қубы. кері кеш ен әке-объектісін алмастырад Сәйкестен- лыстар анамен сәйкестендіруде Де орын • жынЫСТЫқ Дірудің екеу ін ің д е к ө р ін у к ү ш тер ш д е ею ж нышандардың теңсіздігі бейнеленеді.
Осылайша, Эдип кешенінін басьтд^ ^ мен қалайда лат ын се к с уа л д ы ф а за д а М ен д е Р
ш „а ерекшелік байланысты сәйкест ендірулердш К¥Р рпекиіе жағдайды болуы м умкін. Осы М ен-нін өзгеруш ^ jvleH-идеал сақтап қалады: ол М ен-нің басқа м аз ¥ немесе жоғарғы-Мен рет інде қарсы о у Ол-дың бірінш і таңдап алған объектісінің "Жоғарғы- Мен" тү н б асы б о л а б ер м ей д і. С о н ы м е н б ір ге оларға қатысты қуатты реактивті құ ры л у д ы ң мәні тән болады. Оның Мен-ге қатынасы "Сен әкең сияқты болуың қажет" деген емес, од сондай-ақ: "Сен ондай бола алмайсың, оның кейбір әрекеттері тек өзіне ғана тән" деген тыйым салумен қатар жүреді. М ен-идеалдың осы екіж үзділігі оның Эдип кешенін ығыстырып ш ығаруға тырысуымен түсіндіріледі. Эдип кешенін ығыстырып шығару оңай емес. Ата-аналар, әсіресе әке Эдип әуестіктерін іске асы руға кедергі ретінде сан ал атьш д ы қтан , и н ф а н т и л ь д і М ен осы ығыстыруды кедергі ж асау арқы ды іске асы рм ақ болып, өзінде күш ж инайды . Б үл күш тер белгілі ш ам ад а әк ед ен алынған ж ән е де соның салдары нан ж оғары д әр еж едегі тәуекел акт болып келеді. Ж оғарғы -М ш әке мінезін сақтап қалады. Эдип кешені күшейген сайын, оны ығыстыру да неғүрлым күшті болса (дін, білім, беделдің басқары луымен), соғүр- лым кейін жоғарғы-Мен үят, мүмкін, бейсаналы кінә сезімі тәрізді Мен-ді билейді. Осындай билеу күш і ж ән е қатал императив формасына ие болатын қин ау сипаты қайдан ш ыққан — осы жөнінде әлі өзімнің ойларымды айтамын. Ж а ң а ған а қар асты р ы л ған ж оғарғы -М ен-нің пайда болуына тағы да зейін қойсақ, оны ң нәтижесінде пайда б о л а т ы н м аң ы зд ы б и о л о г и я л ы қ е к і факторды бөліп көрсете аламыз: балалы қ ш ақтағы ү за қ қ а созылған қам- сыздықтың, тәуелділіктің ж алғасуы мен адамда латентті кезеңде өндірілетін, тіпті либидоның дамуыны ң үзілісіне де қабыстырылған Эдип кешенінің, яғни жыныстық өмір бастамасының екі рет болуы. Осы соңғы ж ағдай адамньвд ерекшелігі болып табы латы н тәрізді ж ә н е ол психоана- литикалы қ бол ж ам ға сәй кес қы сы м м ен мәдени дамуға түрткінің мүратын қүрайды . Осылайша жоғарғы-Мен-нің Мен-нен бөлініп шығуы кездейсоқ ж ағдай емес. Ол жеке- даралық ж ән е тектік дамудың маңы зды сипаттарын бей- нелеиді. Тіпті ата-аналық әсерге үзақ көрініс бере, ол өзінін теп үщіи міндетті ж айттардың барын растайды. ісихоанализді бірнеше рет адамның ж оғары моральды түлғалы қ қасиеттерімен айналыспайды деп кінәлады. Бүл сынау тарихи ж ән е әдіснамалық ж ағы нан екі ж ақты әділ емес. Моральды ж ән е эстетикалық беталы старды тарихи ж ағы нан — психоанализ бастапқы дан-ақ М ен-дегі ығыс- ты руд ы ан ы қ та у д а аң ғар ы п о ты рд ы ; ал әдіснамалық ~ психоанализ бүрынғы ф илософ иялы қ жүйеге . ^ “ f eHA1KTeH- к ҮРд е л і ж а н д ү н и е өм ірін түсінуге, т л я ,
ы ж ә н е ан о м ал ь д ы қ ү б ы л ы с т а р ғ а т ә й -т ә й л а п д ау ж асап, түгелдей қарасты рды . А дам ны ң ж оғары ңасиеттерінің сақтал у ы үшін м азалану керек емес еді, өйткені б ізд ің м індет ж ан дүниеден ығыстырылғанды зерттеумен айналысу болып келді. Енді Мен-ді талдауға батыл кіріскенде, өзінің рухани санасына таңғалғандардың, адамда ж оғары ңасиет даму керектігін қадағалайтынның бәріне жаүап бере аламыз: "Мен--идеал немесе жоғарғы- Мен ата-анаға қатынасты анықтайтын жоғары мән бола- тыны рас. Кішкене бала кезде бұл жоғары мәнді түсінбеи, олардың алдында қорқыныш сезімі орын алады^уақыт өте келе оны өзіміздің бойымызга да қабылдаимыз . М ен-идеал, осылайша, Эдип кешенінің мүрагері, яғни Ол-дың ең мықты қозғалыстарының көрінісі және оның либидосының ең м аңы зды тағдыры болып келеді. исы идеалды көрсете, Мен Эдип кешеніне ие болып, сол уақыт та Ол-ға бағына алды. Мен сыртқы дүниенщ, шынаи лықтың өкілі болғанда жоғаргы-Мен Ол-дың H(r^ ecGJ ^ | IP дүниенің шегені ретінде алға шығады. Енді оіз м ен М ен-идеал арасы ндағы қақтығыстардын ақырынд найы ж әне психикалықтың, ішкі және сыртқы дүние р қарама-қарсылықтарын бейнелеуіне даярмыз. Ол-дагы биология мен адам тегінін негізінде ^JP ғанның ж ән е бекітілгеннің бәрі Мен-де идеалдың қүр У формасы ретінде қабылданып, жеке-дара оастан Р леді. Ө зін ің қ ү р ы л у т ар и х ы сал д ары н ан Me ф и л о ген ети калы қ ж етістікпен,
калық м үрасымен тығыз байланысқа ие болады. даралық ж ан өмірінде терең қабаттарда жатқанд. р, өлш еулер бойынша, М ен-идеалдың қүрылуьі арқ жан дүниенің жетістігі болып келеді. Алаида Me ең болмағанда Мен үлгісі бойынша орналастыру Мен-нің Од-ға қаты насы н көрсетпек болған ү тырудың біріне лайықты ету әрекеті өте °Р ™ Д^ тугел- "Мен-идеалдың" адамға қойылатын тадаптарғ^түгел^ дей сәйкес келетінін оңай көрсетуге б олад ь. Қүмарлық әсерінен дін қалыптасты. Уақыт өт ' рөлі ү стазға ауы сады . М ен-ді өз идеалым пяйла арқы лы өзінің толы м сы зды ғы ж ай лы ои ж е . и болып, ол қүдайшыл, сенуші адам сүиенетін сезімді тудырады. Даму барысында әке рөлі ү ы беделді адам дарға ауы сады ; оларды ң тьшым^салулсфы және қағидалары өз күшін Мен-идеалда сақ а , у Р ңе моральды цензураны іске асырады. Үят J Р
Мен-нщ өрекеттері арасындағы сәикесскзА Р ен
^оьШ сәйкестендіру арқылы бірдей М ен-идеалдын алады. < .„> 313
|