Абай атындағы Қазақ

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №4 (47), 2015 г. 
67 
жатқан  тұста  өмір  сүргендіктен  де  –  бүкіл  болмыс-бітімі  мен  ойлау  жүйесі  «дəстүрлі  қазақ  пен 
дəстүрлі ақындардан» мүлдем бөлекше тұрды. 
Абай өзінің тіршіліктегі харакеті арқылы еркін елінің ен жайлаудан айырылып,  патшалы Ресейлік 
отарлық бұғауға түсіп, көшпелі өмірдің бодандықта булығатынына көзі анық жетті. Əсіресе, ұлтының 
«Жан бостандығының тұншыққаны» оған қатты батты. 
Абай  көшпелі  заманның  соңғы,  жаңа  низамның  алғашқы    ойшыл  тұлғасы  болды.  Сондықтан  да 
оның  шығармаларындағы  жан  күйзелісі  қазақ  халқының  қасіреті  мен  рухани  дүниесінің  айнасына 
айналды. 
Абай өзінің «заманды заман билеп» жатқан тұстағы арпалысты сезімін ақылына суарып, өткен мен 
жаңаның арасындағы құбылыстарды тең байқап, оны шығармаларына өзек етті. Оның еңбектеріндегі 
жан күйзелісінің, «жүрегінің басына у мен дерттің толуының» жəне: 
«...Өздеріңді түзелер дей алмаймын, 
Өз қолыңнан кеткен соң енді өз ырқың
» –  
деуінің запыранды қыжылы осында.  Абай – екі өмірдің де Уы мен Балын қанып ішті. «Ішім толған у 
мен  дерт,  сыртым  дүрдей»  -  деуінің  өзі  сондықтан.  Ұлылардың  құлыптасының  қасиеттілігі  сонда, 
олар  халықтың  ұлттық  санасына  үнемі  жан  бітіріп  отырады.  Ойшыл  Абай    өзінің  туындылары 
арқылы  қазақ  ұлтының  «бас-басыңа  би  болған...  өңкей  қиқым»  мүдделерінің  басын  қосып,  ұлттық 
тұтас мақсатқа айналдырды. Сол арқылы жол көрсетті. Əрқайсымыздың «жүрегімізге үңіліп», «қалың 
елім,  қазағым,  қайран  жұртым»  деп,  «біріңді  қазақ  –  бірің  дос,  көрмесең  істің  бəрі  бос»  -  деп 
рухымызды  тұтастырып,  мүддемізді  біріктіріп    кетті.  Абайдың  қазақ  халқының  алдындағы  ұлы 
қайраткерлігінің бір сарасы осы.        
Дəстүрлі Казақ көші құрдымға кеп тірелді. Енді бір аттаса – тарихтың шыңырауына құлап, діні де, 
тілі де, салт-дəстүрі де, ойлау жүйесі де, күнкөріс қам- қаракеті де, түрі мен киімі де, билік пен заң 
жүйесі де, тəлім-тəрбие ғұрпы да құрып, Басыбайлылық пен кіріптарлық жылымы жұтып қоюға əзір 
тұр еді. Өйткені, Жаһангер Жаһил Империя – патшалы Ресейдің  саясаты, ұлттық идеологияны алға 
тартып: «Егер мемлекеттің мүддесі қажет ететін болса – онда қазақтарды құрбандыққа шалуға ешкім 
қарсы  болмайды»  деген  қомағайлық  пен  қорқау  пиғылға  негізделген  болатын.  Яғни,  Өзінің 
қандастарын  –  «басыбайлы  шаруаларды  еркіндікке  шығара  отырып,  оның  есесіне  «Азияның 
қақпасы»  (Петр  1  сөзі)  –  қазақ  даласын  толықтай  Басыбайлы  бейшараға  айналдырып,  қазақтарды 
шоқындыру еді, егер оған көнбесе – «үлгі үшін əскери серуен жасап», оларды жер бетінен бүтіндей 
жойып  жіберу  еді.  Жаһил  Жаһангерге  –  ел  емес,  жер  керек  болатын.  Міне,  Абай    алға  тартқан 
патшалық  ұлттық  идеология  ресми  құжатталып,  заң  күшіндегі  тарихи  дереккөз  құжатқа  айналды. 
Ресей  мемелекеттік  мұрағат  (СПб,  Москва,Қазан,Орынбор,Омбы  –  Қ.Қ.)  қорларында  сарғайып 
сақталған  империялық  орыс  үкіметінің документ  материалын  көтеріп, ашып  оқысаңыз, біздің  Абай 
айтқан  ой-тұжырымдар  бастауы  мен  тарихи  болмысына  күмəнсіз  ой  тұшыммен  көз  жеткізетін 
боласыз. Тек зерделеп , сараптай пайдалансақ. 
Осы  тұста  бір  дерек  келтірейік.  Қазақ  даласын  жаугершілік  əскери  казактар  отрядтары  арқылы 
басып алған Ресей үкіметі қазақ көшпелілерінің жайылымдық жерін отарлаудың жоспарын жасады. 
Х1Х ғасырдың 20-40 жылдарындағы жоғарғы биліктегі сұрқия саясаткер граф Нессельрод Николай 1 
патшаға: «Өкіметтің шекарадан тыс жерге көз тігудегі басты мақсаты – егін егетін жерді игеру... Ол 
үшін: қазақтардан көшіп жүрген мекендерінен кетіп, жерді тазартуын талап ету керек» - деп жазды. 
Сөйтіп,  ырық,  жігер,  қайрат,  билік,  заң,  мұқым  ел  –  жатқа,  жаттың  ырқына  тəуелді  күй  кешті. 
Себебі,  қанша  ұмтылсаң  да  сенің  еңбегің  еш  болмақ.  Қазақтың  рулық  тұтастығы  жойылды.  Ырду, 
дырдуы күшейіп, Берекесі кетті.  Қазақ  халқын айламен,аярлықпен  алдарқата  отырып,  орыс дінімен 
шоқындыру,  оған  көнбесе  қызыл  қырғынға  батырып,  «крест  жорығын»  жасау  туралы  1891  жылғы 
жəне 1902 жылғы Архирей басқармасының хаты жарияланды. Осынау ресми құжаттық материалмен 
Абай таныс еді. Абай рухани сəйкессіздікті өлеңдерінде де, қара сөздерінде де ашына айтты. Ұрысса 
орыс,  Елге болыс,  Үйден  үрген  ит құсап  –  шыға келетінін  Абай  өзінің  «етекбасты»  өмірінде  күнде 
көрді.  Ол  отаршылдық  биліктің  ғұнсырлығына  барынша  жеккөрініштілікпен  қарады.  Жатқа  да, 
жақынға  да  ескерте  кететін  жай:  біздің  пікіріміз  ешқашанда  орыс  ұлтына  қарсы  бағытталмаған. 
Отаршыл империялық жүйеге деген қарсылық. Ол жүйе ең алдымен орыс ұлтынынң дамуын тежеп, 
орыс тарихын сергелдеңге салып, орыс ұлтының тағдырына кесірін тигізді. Сондықтан да шам көріп, 
шамкөстік  таныту  –  өз  тарихын  сыйламау  болып  табылады.  Ал,  отаршыл  саясатты  ешкім  де  ақтай 
алмайды. Абайдың тағдыры мен тауқыметті толғаныстарының тамырын өзі өмір сүрген заманынан, 

Абай атындағы $аз%ПУ-ні! Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №4 (47), 2015 ж. 
68 
отаршылдық  езгіден  бөліп  алып  қарау  мүмкін  емес.  Осы  уақытқа  дейін  Абайдың  зарға  толы 
өлеңдерін  бай  мен  болысқа  ғана  қаратыла  айтылған,  орыстың  шенеуніктерін  ғана  əшкерелеген  деп 
бағалап келдік. Шындығына сайғанда, Абай өзінің тарихи мəні мен маңызы зор туындылары  арқылы 
патшалы Ресейдің отаршылдық пиғылын, құлдыққа айналдырмақ болған құлқын қолқасымен суыра 
əшкереледі. Əйтпесе, Орыс айтты: «... Өзіңе ерік берем деп,  
Кімді сүйіп сыйласаң бек көрем деп. 
Бұзылмаса оған жұрт түзелген жоқ – 
деп еріккеннен айтты дейсіз бе? Ол толғана жұріп түңілді, түңіле жүріп толғанды, ақыры – торықты.  
Абайды торықтырған «барымта мен партияның» «мастығы», «апиыншысы» (құмар) болған «сыпыра 
елірме»  («белая  горячка»),  сұрқия  («провакатор»)  болған  елі  жəне...  елін  солай  мəңгүрттендірген 
Жаһангер Жаһил – Империяның басыбайлы отарлау пиғылы!  Сол пиғылдан арылу нысанасын ұстана 
алмаған,  барымта  мен  партияшылдық  пен  мастығы,  құмарлығы  басым  болған  халхқына  қарата: 
«Қалың елім қазағым , қайран жұртым.... деп ,ой кешкен Абайдың туғанына биыл 170 жыл толды, ал  
жарық  дүниеден Абай  өткеніне биыл – 111 жыл болды. Осы уақыт ішінде қанша ұрпақ өсіп өркен 
жайды... 
Абай  –  кемел  ойдың  кемеңгері.  Сонымен  айтпақ ойлы  сөзімді  мынадай  сұрақтармен  түйіндесем 
деймін. Абайдың рухани мұраларына деген тəнтілігіміз арттыма, жаңаша ойлауға,жаңаша көзқараста 
қазақи  танымды, түйсігімізді кеңейтті деп айта аламыз ба?!... 
Жалпы  қазақтың  дерті  бір  дерт  болған  ғой, бүгін абайлап  қарасақ,  елдегі қазақтың дерті  оқыған 
азаматтарынан да арылмаған секілді. Қазақ азаматтарының əлденеше тобында болдым, талас шықса-
ақ табымен бөлінеді. Ол баяғы елдегі біздің науқасымыз, қастықпен бөлінсе аралас болып, ата жігі 
көрінбес еді. 
Осы жерден Шоқан іліміне аздап тоқталсақ. 
«Қазақтың ұлы қозғаушы күші атаққұмарлық, барлық бостандықты құрбандыққа шалды» (Шоқан 
Уəлиханов). Шоқан  Омбыда  кадет  корпусына  түскен,  оқыған  кезеңде  Ол қазақ, қырғыз  жəне  басқа 
халықтар  тарихы  мен  əдебиетін  оқып,  білу  арқыылы  танымды  кеңейтуде  мақсатты,  саналы  түрде 
дайындалады, ойға беріледі. Алғаш рет, 1855 ж., ол генерал. Гасфорт экспедициясының құрамында 
Орталық Қазақстан, Жетісуды аралайды, кейін сол сапарды  өзі жалғастырады. Жас Шоқан Жоңғар 
қақпасы, Алакөлді, Тарбағатайды тамашалап көреді. Алған əсерін күнделікке жазып, кездескен кəриə, 
ақсақал адамдардан аймақтың  тарихын, шаруашылық, кəсіптерін, табиғи жаратылыс өзгешеліктерін, 
елдің  наным-сенімдерін,  салт-санасын  сұрап  біледі.  Қажет  мағұлматтар  жинап,  оларды    ғылыми 
ұстанымдармен салыстырады. Сол ғылым тілінде Орография – физикалық географияның жер бетінің 
ой-қырын, тау-тасын зерттейтін бөліміне өзіндік мəн береді. Бұл жерде сол өзі аралап таныған қазақ 
жерінің ойлы-қырлы, тау-тасты өзгешеліктерін сипаттап зерттеу мақаласын  жəне кейінде өзі екі ай 
бойына  қырғыз  елін  аралаған    сəттен  кейін,  Ыстық  көлдің  картасын  сызады,  жариялайды.  Қазақ, 
Қырғыз даласында тамаша ғимарат, мұнара жəне басқадай отырықшы  халық тұрмысынан ескерткіш,  
мекендері  болғанына  көзін  жеткізеді.  Тарихи  мəндегі  материалдық  ескерткіштер  ерте  заманнан 
сақталып жеткен  шындыққа қарсы тұра алмайсың.  
Шоқан  еңбегінде  аса  қызықты  көне  заман  жазба  ескерткіштері  мен  сирек  деректер  молынан  
беріледі. Мəселен, Шоқан мына: « қазақ рубасылары-батырлар, сұлтаннан кейінгі, ең маңызды жəне 
əйгілі  танымал  тұлға.  Ол  ең  ықпалды  адам»  -  деп  жазды.  Оның  ең  құнды,  мағыналы  жазбалары 
қатарында:  «Сот реформасы туралы», «Қоқан хандығы туралы жазбасы», «Қазақтың көші-қонысы»  
еңбектерін  атасақ  болады.  Шоқан  өзі  көне  тарихи  зерттеу,  еңбектерін    көтеріп  ,  зерделеп  оқыған. 
Мəселен,  Иакинф  (Н.Я.Бичурин)  зерттеулеріне  айрықша  мəн  береді.  Автордың:  «  Ерте  кезде  Орта 
Азияда мекендеген халықтар жөніндегі мəліметтер жинағы. СПб., 1851; Шыңғыс əулетінен шыққан 
алғашқы төрт ханның тарихы. Қытай тілінен аударылған СПб., 1829». Шоқан қаламынан туындаған  
еңбектерінің  көрнектісі  –  «Абылай  туралы  жыр».  «ХУ111  ғасыр  батырлары  туралы  тарихи  аңыз-
əңгімелер»  тағы басқалары. 
Мұнда  сол  дəуірдің  белгілі  қайраткерлері  жайында  он  төрт  əңгіме  берілген.  Сол  əңгімелерде 
Абылайғға,  Бөгенбайға,  Жанатайға,  Сырымбетке,  Жəнібекке,  Байғозыға,  Оразымбетке,  Елшібекке, 
Малайсарыға, Баянға қатысты ерлік, батырлық сөз болады. Шоқанның ауыз əдебиеті үлгілерін жинай 
бастаған  кезеңі  оның  бұл  саладағы  зерттеушілік  ісінің  де  ілкі  шағы  деуге  болады.  Шоқан  қазақ 
арасында  Едіге,  Ер  Көкше,  Ер  Қосай,  Орақ  мырза  жөніндегі  жырлардың  кең  тарағанын  баян  етеді. 
Шоқан  Абылғазының  шежіресінен,  «Шайбанинамеден»,  Қадырғали  Жалаиридың  «Жамиғ  ат-

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №4 (47), 2015 г. 
69 
тауарихынан», қазақ шежіресінен, моғол, Алтын Орда тарихынан  хабар беретін сирек  мағлұматтар 
келтіреді. 
«Бабырнаманың»  қазақ  тарихына  қатысты  тұстарына  көңіл  бөледі.  Шоқан  тарихи  жырлардың 
болған  оқиғалармен  байланысы,  өз  елінің  ертедегі  өмірі  күрестерінің  ізі  ауыз  əдебиеті  шығармала-
рында қаншалық сақталған деген сауалға жауап іздеген. Алтын Орда, Ноғай ордасы дəуірінің көпте-
ген белгілі батырлары қазақ аңыз, жырларының қаһарманы болып жүруі Шоқанды сол құбылыстың 
түбірін тексеруге ұмтылдырған.  
«Жамиғ  ат  –  тауарихтан»  жасалған  мазмұндама,  түсініктеме  де  Шоқанның  тарихи  еңбектерге 
деген үлкен ілтипатын таныта алатын мысалдардың бірі. Қадырғали Жалаиридің бұл қымбатты туын-
дысын ол түркі-монгол халықтары туралы жазылған басқа да шежірелермен салыстырады. Олардың 
бəрін  екшеп,  қазақ  тарихына  қатыстыларына  толығырақ  тоқталады.  Қадырғали  Жалаири  кітабы 
турасында еңбектің тілі «қазіргі қазақ тіліне өте жақын» деп тұжырымдайды Шоқан. 
Ол жазып қалдырған миф, аңыз, əпсана, өлең, жыр, мақал-мəтел, жұмбақ, шежіре ғалымның қазақ, 
қырғыз,  монғол,  алтай,  ноғай,  татар,  ұйғыр,  башқұрт,  түрікмен,  өзбек,  қарақалпақ  халықтарының 
рухани мəдениетін білуге, бұл елдердің бастан кешкен шырғалаң тарихын тануға, бұлардың арасын-
дағы этик, туыстықты да, түрлі жағдайлар нəтижесінде туған алалықтарды да, сəтсіздікті де түсінуге 
көмектеседі.  Əсіресе,  қазақ  пен  қырғыз  халқының  ауыз  əдебиеті  бойынша  жүргізген  зерттеулері 
ешқашан мəнін жоймайтын ғылыми ерлік болып саналады.  
Қазақтың  ұлы  ойшыл-ағартушылары  Шоқан  мен  Абайдың  дүниетанымы  мен  шығармашылық 
бағытында, тарих пен заман мəселелерін түсінуі мен талдауында, əсіресе, мəдени мұраны  меңгеру, 
дамыту, оны елдің рухани қажетіне жарату əрекетінде мол үндестік байқалады. 
Абай мен Шоқанның ауыз əдебиетінің асыл үлгілерін жас  кезінен санаға сіңіріп, өшпес тағлым 
алуынан  да,  небір  шешендер  мен  ақындардың  тапқыр  сөздерін  естіп  өсуінен  де,  арғы  түбі  шығыс 
елдерінен таралған, араб, папрсы, түркі тілдеріндегі қисса, дастан, аңыз, əпсана, ғазел мүлкін өздігін-
ше  ізденіп  оқып,  білімін  байытуынан  да,  орыс  жəне  Еуропа  кітаптары,  соның  ішінде  олардағы 
фольклорлық нұсқалармен терең таныстығынан да көрінеді. 
Шоқан  халық  əдебиетін  тарихты  танудың  аса  бағалы  ескеткіштері  деп  қараса,  Абай  көкемсөз 
байлығын  жамағатты  кəміл  адамдық  жолдарға  баулап,тəрбиелеудің,  жақсылықтарды  өнеге  етіп 
көрсетіп, зұлымдық, надандық атаулыны əшкерелеудің құралы санады.  
Абай  осы  мақсатты  көздеп,  өзінің  шығармаларында  ауыз  əдебиетінде  қалыптасқан  неше  алуан 
нашқыл  сөздерді,  мақал-мəтелдерді,  тұрақты  тіркестерді  жаңғырта  пайдаланады.  Абайдың  халық 
өлеңдеріндегі  дəстүрлі  ұйқастар  мен  буындық  өлшемдерді,  арнау,  толғау,  жоқтау,  жұбату  секілді 
фольклорлық  жанырларды  қолдануы  осыны  көрсетеді.  Шығыс  фольклорындағы  фабулаларға  сүйе-
ніп, «Ескендір», «Масғұт», «Əзімнің əңгімесі» тəрізді көлемді туындылар жаратуы да ақынның жаһан 
халықтарының рухани қазынасын кең игергендігін дəлелдейді. 
Шоқан  мен  Абайдың  қазақ  тарихы  туралы  толғамдары  өткеннің  тəжірибесін  қорыту,  халықтың 
сенімді  болашағы  үшін  жол  іздеу  талабынан  туған.  Шоқан  секілді  Абай  да  шығыс  пен  батыстың 
тарихи шежірелерімен жақсы таныс болған. Өткендегі  тарихи құбылыстарды бірі ғалым сипатында, 
екіншісі  суреткер  көзімен  бағалап  отырғанымен,  бұрынғы  замандардың  қалдырған  сабақтарын  ел 
мүддесіне  тарату  мұраттары  жақын  еді.  Халықты  ғасырлар  бойында  тұмшалап  келген  қараңғылық 
тұманынан арылтып, өркениеттің даңғыл жолына  түсіру қажеттіктері мəселелерінде екеуінің ойлары 
өте орайлас шығады. 
Шоқан өзінің тарихи-этнографиялық, фольклорлық еңбектерінде қазақ халқын көркейтудің амалы 
оқу-білім  жүйесін  жақсартуда  деп  көрсетсе,  бұл  аңбар  Абай  шығармаларының  өзекті  жемісіне 
айналған.  
Түрік-моңғол халықтарының генетикалық, мəдени бірлігін, тарихи тағдырластығын айтқанда ұлы 
ойшылдар үні бірдей шығады. Мұның бəрін Шоқан мен Абай өмір кешкен дəуірдің тарихи-əлеумет-
тік мұқтаждары мен сауалдарының сабақтастығынан туындаған құбылыстар деп те қарауға болады. 
Қазақ хандығының іштей, сырттай ыдырауы жағдайында, халқының тəуелсіздіктен айрылып, Ресейге 
бағынышты, кіріптар күн кешкен заманында қоғам көкжиегінде жарқырап шыққан қайраткерлердің 
қалдырған  мұрасы  өзінің  тақырып  кеңдігі,  талдау  тереңдігі,  ойларының  биіктігі  жағынан  Х1Х 
ғасырдағы əлемдік озық ескерткіштер қатарына қосылады. 
С. Аспендияров айтқанындай «даланы отарлауға» қызмет ететін кəсіп екенін Абай өте терең түсін-
ген.  Бұл  пиғылын  орыс  шоқындырушылары  мен  ғалымдары  жасырмаған.  Мұны  Н.И.  Ильминский 
мен  Ыбырай  Алтынсарин  өзара  жазысқан  хаттарынан    оқып,  Ыбырай  өзі  «біте  қайнасқан  орыс 

Абай атындағы $аз%ПУ-ні! Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №4 (47), 2015 ж. 
70 
ымыраластарынан  өлерінде  безгеніне»,  көз  жеткізуге  əбден  болады.  Шоқан  Уəлиханов  патша 
үкіметінің  соғыс  министрлігіне  дерек  жинау  үшін  Шығыс  Түкістанға  (Қашқарияға)  құпия  сапар 
шеккен, дүниеден өтеріндегі мінезіне қарасақ, оның да ақыры  Ыбырай сияқты аяқталғанын көреміз. 
Шоқан  да  өмірінің  соңында  барлық  орыс  достарынан  безген.  Орыс  əскери  оқу  орнын  тамамдаған, 
осынау бір сымбатты офицері кең қолтық қазақ шапаны мен қырдың саптама етігін киіп, сақараның 
шалғайындағы бір ауылда бұл пəниден өткен. Шоқан мен Ыбырайдың рухани азабы жөнінде  Смағұл 
Садуақасұлы  – 1926 жылы  қазанның  29 жұлдызында Ташкент қаласында қазақтың  тұңғыш жоғары 
оқу  орнының  бір  жылдығына  орай  сөйлеген  сөзінде  орыс  миссионерлік  ағартушылықтың  зардабы 
турасында,  дəл тауып айтқаны бар. Нақтыласақ: « осынау сырты – жақсылықпен, іші – қара ниетпен 
сырланған жымысқы ағартушылықтан жас өспірім ұрпақты сақтандырған ол, өзінің жастарға арнаған 
сөзінде мұның астарын қазбалап тұрып жеткізеді». Бұл ойшыл Абайдың: «Интернатта оқып жүр  
Талай қазақ баласы -  
Жаңа өспірім, көкөрім, 
Бейне қолдың саласы.  
Балам закон білді деп, 
Қуанар ата-анасы, 
Ойнда жоқ олардың 
Шариғатқа шаласы... 
Ынсапсызға не керек 
Істің ақ пен қарасы. 
Нан таппаймыз демейді, 
Бүлінсе елдің арасы... 
 
дегенін еске оралтып, кейінгіге кеңестік заман мінбесінен айтылған сабақтастық сөз болатын.  
Шоқан сияқты жас кезінде есін жиып, қазақтар арасынан шыққан ресейлік əскери қызметте жүріп, 
« оқалы киімнен» бас тартқандар санаулы ғана.  Ол военный қызмет іздемей, Оқалы киім киюге, Бос 
мақтанға салынып, Бекер көкірек керуге бармаған. Шоқанның жасынан зерек, əрі істі ақылмен ойлап 
шешетін  адам  ретінде  қалыптасуы  отбасынан  бастау  алады,  ерте  есейді.  Шоқан  өз  ортасында 
турашыл, батыл болған.  Шоқанды қабірге жетелеген дерт оның айналасындағы əскери жоғары шенді 
биліктегілердің астамшылдық, өктемшілдік, қысымы. Батыс Сібір генерал-губернаторы «қамқоршы-
сымағы» ретінде танылған Дюгамель кеңсесінен теріс қаратуының мəнінен жəне Черняевтердің қазақ 
жеріне басқыншылық жорығынан, Петербор орыс ғалымдарының миссионерлік пиғылдарынан көңілі 
қатты  қалып,  ақыры  орыстық  идеяны  ұстанған  қандастарына  да    ренжіген  ол  дүниеден  баз  кешіп 
кетті.  Более  подробнее  в  статьях  Г.Н.Потанина  [2]  читаем  что:  «...прежде  всего  произвол  и 
бесчинство чиновников западносибирской администрации,  изображены колоритные фигуры главных 
властителей  П. Горчакова,  генералов Гасфорта, Дюгамеля, Черняева и других. Вот о Черняеве: « Мы 
не  станем  здесь  говорить  о  подвигах  Сибирского  воинства  под  начальством  Черняева..,  но  мы 
позволим себе спросить почтенного покорителя, зачем штурмовал он Аулие*Ата, когда жители его 
сами  изъявили  готовность  покориться?  Неужели  кровь  лилась  для  реляции?»[3]  О  Дюгамеле:  «Что 
это  за  личность  Дюгамель?  Он  имеет  60  лет  от  роду,  большого  роста,  с  оловянными  глазами,  с 
физиономией,  выражающей  отсутствие  всякой  мысли»[4]  Бұл  ойлар  мен  сипаттамалар  Шоқанның 
«Сот  реформасы»  жəне  «  Даладағы  Мүсілмандық»  атты  мақалаларында  кеңінен  ашылып  нақтылы 
жазылды. 
Шоқан  Петерборда  болған  60-шы  жылдарда  өзін  қоршаған,  метрополи  кеңсесіндегі  əскери 
шендегілердің  астыртын  ұстанған  жəне  жүргізген  сұрқия  саясаттың  мəнін  түсінді.  Бас  штаб 
комитетінде  жұмысқа  тартылған  Шоқан  Уəлиханов  нелербір  жазбалар  дайындады  осы  мекеменің 
басшысы генерал-адъютант Ф.Л.Гейден бұйрығын орындауға сəйкес [5] 
Сондықтанда, Шоқан өзінің əрбір ақыл-ой жетістігі арқылы ұлтын рухани тəуелділікке, патшалық 
билік  алдағы  іс-шаралар  арқылы  баулитынын  сезді.  Шоқан  өз  халқының  рухы  мен  мінезін  білді. 
Халқының тарихын зерттеп, өзінің жан дүниесі мен жүрегін, махаббат жылуын жеткенінше берді. Өз 
ұлтының рухын қорлауға қарсы тұрды. Ол: «... мен қазақты қорғаймын"деп, дүниеге жар салды емес 
пе. Ең бірінші боп оны ұғынған жəне сол рухани тəуелділікке шыдамай булығып өлген иман иесі – 
Шоқан болды. Ол жайлы сөз, осынау озат ой иесі мен тұғыш қазақ ғалымының туғанына биыл 180 
жыл толғанына орай  жадымызды жаңарту арқылы оның биік ойына  тағы бір тағзым ету міндетінен 
туындаған болатын.  
 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №4 (47), 2015 г. 
71 
1  Абай энциклопедиясы, 431 беті. «АтамGра» баспасы, 1995. – 720 бет. 
2  Г.Н.Потанин «Русское  богатство»  1898 
3  «Колокол» 1 августа 1867г., с.6. 
4  «Колокол», 1863, № 169. 
5  РГВИА, ВУА, оп.1, д. 26. 
 
Аннотация 
В статье речь идёт о творчестве двух великих людей мыслителях-патриотах, о главных событиях научной, 
общественной и военной жизни исследователя Шокана и просветителя Абая. 
Поднимаемые ими темы актуаль-
ны всегда, а духовное наследие бесценно.
 

жүктеу/скачать 3,88 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: