Абай атындағы Қазақ

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №4 (47), 2015 г. 
99 
усадьбу;  пронесшись  по  каменистому  подъему  и  спуску,  мы  увидели  несколько  домиков  во  вкусе 
наших  помещичьих  средней  руки,  а  посредине  мечеть.  В  середине  дома,  занимаемого  Чингисом  с 
женою, убранство подходит к помещичьему. В доме орган, играющий по двенадцати пьес; зеркала в 
простенках, бронзовые канделябры с хрустальными подвесками, также гарднеровских или корнилов-
ских  ваз  стоят  китайские,  лампа  на  столе,  диван  и  прочее.  Все  полы  выложены  ташкентскими  и 
персидскими  коврами:  на  мебель  накинуты  тигровые,  барсовые  и  медвежьи  шкуры.  Общее 
впечатление приятно» [2].  
Передовые люди казахской интелигенции Х1Х века являлись очевидцами и участниками измене-
ний в хозяйственной, политической и культурной жизни казахского народа. В их творчестве нашли 
отражение  многие  социально-исторические  проблемы.  Четко  сформулировал  свой  критерий  в  этом 
отношении Чокан Валиханов: «Думать о прошедшем и заботиться о настоящем» [3]. Собранный и 
систематизированный фактический материал позволил Чокану Валиханову рассмотреть исторически 
сложившийся  институт  единого  Казахского  ханства  в  его  становлении  и  развитии  на  примере 
правления своего прадеда, хана Аблая [4].  
По  мнению  Чокана,  он  (Аблай)  первый  предоставил  своему  произволу  смертную  казнь,  что 
производилось прежде не иначе, как по положению народного сейма (собрания биев и аксакалов) [5]. 
Определяя общий характер внутренного правления Аблая, Чокан Валиханов назвал политику своего 
прадеда  «тамерлановской». Это короткое и предельно конкретное определение четко характеризует 
не только сущность ханской власти, но и взгляды казахского ученого-историка. 
Служение  будущему  своего  народа  было    мечтой  Чокана.  Он  говорил,  что  прежде  всего  любит 
свой киргизский (казахский), потом Сибирь, потом Россию, а потом и все человечество. Одна любовь 
заключена  была  у  него  в  другую,  как  у  кунгурцев.  К  примеру  вот  его  смелое  заявление:  «Когда 
русские бьют киргизов, я восстаю против русских», - говорил он, - «когда французы бьют русских, 
сердце мое на стороне русских» [6]. Он не был усидчивым ученым и тружеником, а был кавалерий-
ским  офицером  в  составе  казачьих  формирований,  потому  и  привык  выполнять  приказ  начальства, 
преодолевая расстояние от Омска до Чунжа.  По части тюркской литературы все ему давалось легко, 
потому что он владел киргизским языком в совершенстве, с ранних лет изучая тюркские, арабские и 
киргизские письменности в аульной  мектебі (мусульманской школе-медресе) [7].  
Статьи  Чокана  Валиханова  о  казахах  отличаются  конкретной  постановкой    рассматриваемого 
вопроса, большой целеустремленностью и, главное, критикой царских военных чиновников. В них он 
освещал  вопросы  экономики,  хозяйства,  тоговли,  просвещения  и  административного  управления 
казахского общества, настойчиво говорил о необходимости просвещения народа, важности развития 
науки. 
Например  еще  одно  высказывание  Чокана  Валиханова:  «Трудно  пока  сказать,  что  хочет  прави-
тельство,  чего  должны  ждать  от  него  киргизы  (казахи).  Будут  ли  заводиться  школы  или  станут 
хлопотать о мечетах? Станут ли утверждать адат, шариат или же введут нечто вроде Гасфордовской 
религии, смеси ислама и протестантства?» [8].  
Чокан Валиханов с первых шагов военной службы вступил на путь дружеского отношения ко всем 
сослуживцам,  всегда  держался  братства  с  русским  народом,  в  особенности  передовой  интеллиген-
цией, общался с выдающимися учеными и общественными деятелями России.  
 
1
 
«Русское богатство» 1896 г. № 8. С. 78-79. 
2
 
А.К.Гейнс Собрание литературных трудов. - СПб., том 1. 1895.  - 265 с. 
3
 
Ч.Ч. Валиханов Собрание сочинений. - Алма-Ата, 1961. - том 1. - 230 с. 
4
 
Собр.соч., том 1. 430 с. 
5
 
(Там же. С. 430).                                          
6
 
Сочинения  Ч.Ч.  Валиханова  Изданное  под  редакциею  Члена  корреспондента  Н.И.  Веселовского.  -  СПб. 
1904. - С. ХХХ1-ХХХ11.                                         
7
 
Там же. С.ХХХУ. 
8
 
«Колокол» 1 августа 1867. - 6 с. 
 
Түйіндеме 
Мақалада  Шоқан  Шыңғысұлының  нағыз  қазақ  мінезді,  ол  ең  бірінші  кезекке  ұлтының  мүддесін  батыл 
ұстанғаны,  қазақ  азаттығы  жолында  күресі,  ұрпақ  тəрбиесі  жайында    ой  козғалады.  Шоқанның  əскери  өмірі 
туралы біраз жайттар баяндалады 
Тірек сөздер: Шоқан, қазақ азаматы, географ, ғұлама, ойшыл, ұлы тұлға 
 

Абай атындағы $аз%ПУ-ні! Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №4 (47), 2015 ж. 
100 
Summary 
In article there is a  speech about the Kazakh  scientist and the traveler  Chokana Valikhanov, his patriotic feelings, 
freedom of Kazakhs and the friendly relations with the Russian democrats contemporaries. The discoveries made by it 
put the young lieutenant of the Russian army in a row with outstanding geographers of the world. Valikhanov possesses 
works on geography, history, ethnography, economy, sociology of Kazakhstan, he made records of the Kazakh folklore. 
Key words: Chokan, about Kazakhs, thoughts, patriotic feeling, travel. 
 
 
УДК – 950.574 
 
Қ.И.СƏТБАЕВ ЖƏНЕ ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТҮСТІ МЕТАЛЛУРГИЯСЫ:  
ТАРИХИ ТАЛДАУ 
 
Сагиндикова С.С. – аға о-ытушы, магистр,  
$.ЖGбанов атындағы А-тFбе F!ірлік мемлекеттік университеті 
 
Қ.И.Сəтбаевтің  Орталық  Қазақстандағы  түсті  металлургияның  қалыптасуы,  жетістіктері  мен  көлеңкелі 
тұстары  айтылады.  Үлкен  Жезқазғанды  дамытудағы  Қ.Сəтбаевтің  орны.  Түсті  металлургияның    дамуындағы 
Ғылым академиясының ерекше рөлі көрсетіледі. 
Тірек сөздер: Түсті металлургия, академия, ғұлама ғалым, Қарсақбай, Жезқазған, Жезді, кеншілер, инженер, 
байыту комбинаты, карьер, металлогенді. 
 
Социалистік  индустрияландыру  саясаты  аясында  жүргізілген  зерттеу  жұмыстары  Қазақстанның 
Жезқазған  өңірінде  табиғи  қазба  байлықтары  туралы  ежелгі  заманнан  бүгінге  дейінгі  ғалымдар 
дəлелдеп келген, Жезқазған өңірінде (мыс, күміс, алтын т.б.) мол екені белгілі болды. Осы өңірдегі 
байлықты игеру қажеттігін Қ.Сəтбаев əлденеше рет дəлелдеген.  
Қаныш Сəтбаев қазақ даласының түсті металл кен орындары, жалпы, шикізат байлығы, олардың 
орналасқан  аудандарының  ерекшелігі  туралы  өзінің  əр  жылдардағы  еңбектерінде  жан-жақты 
талдаулар,  толымды  тұжырымдар  жасап  отырған.  1927  жылы  Томск  институтын  енді  ғана  бітірген 
жас маман Қ.Сəтбаев «Қарсақбай ауданының күйі», «Қарсақбай ауданының келешегі» атты көлемді 
мақала  жазып,  «Жаңа  мектеп»  журналына  жариялайды.  Бұл  мақалалар  да  өлкенің  кен  байлығын 
«Қарсақбай зауыты 1925 жылдың жазынан бастап, жұмыс, кіре, зауытқа керек тас, ізбес, баялыш, тал 
сияқты  заттарды  даярлау  үшін  1926  жылдың  1-ші  қазанына  дейін  жұмыскерлер  жалақысын  былай 
шығарғанда,  кіре  жəне  басқа  ұсақ  жұмыстарына  төленген  шығындар  мынадай:  1)  Жосалы  мен 
Қарсақбай арасындағы кіреге 140.000 сом; 2) Қарағанды-Қарсақбай арасындағы кіреге 75647 сом; 3) 
Атбасар-Қарсақбай арасындағы кіреге 80.000 сом; 4) Зауыт аймағындағы тас ізбес тасу сияқты ұсақ 
кірелерге 75.000 сом; 5) Баялыш пен тал даярлау жұмысына 2.500 сом; 6) Шөп пен шайыр даярлауға 
5.500 сом. Барлығы 378.647 сом. Бұл зауыттың бір жылдың ішінде ғана төлеген шығыны...» [1. 3б.]. 
Жезқазған  өңіріндегі  кен  байлықты  өндіруде  ағылшындар  жетекші  роль  атқарды.  Кəсіпорынды 
іске қосу үшін шетелдіктер 10 жылдың ішінде жалпы көлемі 3 млн. 500 мың сом жұмсаған [2.14б.]. 
Өлкенің  өнеркəсіп  орындарындағы  жұмыскерлердің  əлеуметтік  жағдайлары  шектен  тыс  қиын 
болды, кəсіпорын иелері өндірісті техникалық жағынан жабдықтауға, яғни жұмысшылардың еңбегін 
жеңілдетуге ешқандай шара қолданбады. Өте қарапайым, əрі арзан қол жұмысына негізделген өндіріс 
орындары  мен  тегін  деуге  боларлық  жүмыс  күші  оларға  үлкен  табыс  өкелді.  Мысалы,  Спасск 
заводында 1914 жылы 1 пұт мысты өндірудің өзіндік құны 4 сом 50 тиынға түссе, сату бағасы 13 сом 
68 тиын болды. Демек, мұнда өндірілген əрбір пұт мыс қоғамға 9 сом пайда келтіріп отырды.  
Өндіріс иелері жұмысшыларды жалға алған кезде берген уəделерінде тұрмай, алдап кетіп отырды. 
Мысалы, Спасск заводында жұмысшыларды жалға алумен айналысқан ағылшын кəсіпкері Аткинсон 
1905  жылы  жұмысшыларға  жылдық  ақыларың  420  сом  болады  деп  шарт  жасап  алып  кетсе,  осы 
кеніштің жұмыскері Т. Низовитин Ақмола уезі полиция  уряднигіне жазған арызында келісім бойын-
ша айлық жалақысы 40 сом болғанын, кейіннен зауыт бақылаушысы ешқандай себепсіз оны 5 сомға 
дейін азайтқанын айтты [3.18п.]. 
Кеңес  үкіметінің  орнауымен  байланысты  монополистік  билік  келмеске  кетті.  Шетелдік  акцио-
нерлік қоғамның меншігінде болған кəсіпорындар мемлекеттік меншікке (национализация) айналды. 
Атбасар  революциялық  комитеті  жəне  Қарсақбай,  Байқоңыр,  Жезқазған  кəсіпорындарының 
жұмысшылары  мен  Қайдауыл,  Қызыл-Жыңғыл  болыстары  еңбекшілерінің  біріккен  съезінде 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №4 (47), 2015 г. 
101 
сайланған Қарсақбай атқару комитеті саяси, шаруашылық жұмыстарымен қатар, өндіріс орындары-
ның  ғимараттарын,  техникалық  мүліктерін  қорғауды  ұйымдастыру  шараларын  қолға  алды.  Кеңес 
өкіметінің  əкімшілік-басқару  ұйымдарының  бұл  əрекетіне  байырғы  жұмысшылар  көмек  көрсетті. 
Өндіріс орындарын жұмыс қалпында сақтауға, Байқоңыр көмір кеніштерінің жұмысшылары шахта-
ларды судан тазартуға əрекет жасады. 
Өндіріс  орындарында  алғашқыда  стихиялық  түрде  ұйымдасқан  жұмысшы  басқарулары  1918 
жылдың  3  мамырында  Түркістан  республикасы  Халық  Комиссарлары  Кеңесінің  қаулысымен 
заңдастырылды.  
1918  жылдың  11  жəне  17  мамырындағы  қаулысында  РСФСР  Халық  Комиссарлары  Кеңесі 
Қазақстанның  көптеген  тау-кен  кəсіпорындарын,  оның  ішінде  Қарсақбай,  Спасск  заводтары, 
Жезқазған,  Өспен  мыс,  Қарағанды,  Байқоңыр  көмір  кеніштерін,  ұлттық  (мемлекеттік)  меншікке 
айналдыру  туралы  шешім  қабылдады  [4.18п.].  Бұл  қаулыны  бірден  жүзеге  асыруға  бұрынғы  Ресей 
империясына кірген ұлан-байтақ территорияны қамтыған азамат соғысы бөгет жасады. 
Соғыс  аяқталып,  Кеңес  өкіметі  түпкілікті  орныққаннан  кейін,  кəсіпорындарды  мемлекет  менші-
гіне  алу  туралы  алғашқы  шаралар  атқарыла  бастады.  1920  жылдың  көктемінде  осы  жұмыстарды 
орындау  мақсатында  Атбасардан  Қарсақбай  зауытына,  кеніштерге  арнаулы  комиссия  келді.  Кəсіп-
орындардың жағдайымен танысқан комиссия оларды əзірге тоқтатып қою туралы шешім қабылдады. 
Бұл жағдай 1925 жылдың маусым айына дейін созылды. Байырғы жұмысшы А.Комиссаров басқарған 
90-ға жуық жұмысшылар мен қызметкерлер ерікті түрде үкімет тарапынан бөлінген шамалы қаржыға 
қанағат  тұтып,  кəсіпорындарды  күзетті,  тұрғын  үйлер  мен  өндіріс  ғимараттарына  жеңіл  жөндеу 
жұмыстарын жұргізіп отырды [5.42п.]. 
Осындай  шаралар  Спасск  өндіріс  орындарында  да  жүргізілді.  1919  жылдың  5  желтоқсанында 
Ақмола  уездік  революциялық  комитетінде  өндіріс  орындарының  бұрынғы  басқарушысы  А.Рябцов-
тың  есебі  тыңдалды.  Онда  революциядан  кейін  жəне  азамат  соғысы  жылдары  кəсіпорындардың 
жұмысшылар комитетінің бақылауында болғаны, солардың күшімен өндіріс орындарының техника-
лық  жабдықтары  мен  ғимараттарының  негізінен  сақталғаны  туралы  айтылды.  Төңкеріс  жылдары 
Спасск зауытында - 70, Қарағанды көмір кеніштерінде - 150-ге жуық, Өспенде - 15, Сарысу фабрика-
сында - 8 адам жұмыс орындарында қалды. Барлық өндіріс орындарын мекендеген халықтың жалпы 
саны  800-ге  жуық  болды.  Кəсіпорындардың  ішінде  тек  айына  60  мың  пұтқа  жуықкөмір  өндірген 
Қарағанды кеніштері ғана жұмыс істеп түрды. 
Түсті металлургияны дамытуға, қажетті қаржыны жинауға күшті жұмылдыру мақсатында, Еңбек 
жəне  Қорғаныс  Кеңесінің  (СТО)  1926  жылғы  6  қаңтардағы  шешімімен  Түстіметалдар  қорының 
арнаулы  комиссиясы  құрылды.  Қорға  артық  айналыс  қаражатынан  түскен  түсім,  түсті  металдар 
сатудан құралған қаржы, қаржыны үнемдеуден түскен басқа түсімдер жиналды. Оның барлығы түсті 
металдар өнеркəсібін дамытуға бағытталды. 
Кеңес  өкіметінің  экономикалық  саясатының  басты  стратегиялық  бағыттарының  біріне  айналған 
түсті металлургия өнеркəсібінің басқару ісіне де көптеген өзгерістер енгізілді. 1918 жылдың өзінде-ақ 
Бүкілресейлік  Халық  Шаруашылығы  Кеңесінің  (ВСНХ)  металл  бөлімінің  жанында  мыс  өңдеу 
өнеркəсібінің  Бюросы  құрылған  болатын.  Түсті  металлургия  кəсіпорындары  ұлттық  меншікке 
айналдырылған  соң,  мыс  өңдеу  өнеркəсібінің  Орталық  басқармасы  (Центромедь)  құрылды.  Бұл 
ұйымның  міндетіне  тек  мыс  кен  орындарының  қорын  есептеу  мен  бөлу  ғана  кірген  жоқ,  сонымен 
бірге,  мыс  өндіру,  балқыту  өнеркəсібін  қалпына  келтіру  міндеті  қойылды.  Ал,  1920  жылы  Центро-
медь  түсті  металл  өнеркəсібінің  Бас  басқармасы  (Главцветмет)  болып  қайта  құрылды.  Жаңадан 
құрылған ұйым тек мыс қана емес, барлық түсті металдар өнеркəсібін біріктірді [6.10б.]. 
1925  жылдың  10  маусымында  Еңбек  жəне  Қорғаныс  Кеңесінің  қаулысы  бойынша  «Атбасартүсті 
металл» тресі құрылды. Оның негізгі міндеті Жезқазған мыс, Байқоңыр көмір кеніштерін іске қосып 
Қарсақбай мыс зауытын салып бітіру болды. 
Жағдайды  анықтау  үшін  Қарсақбайға  ВСНХ-ның  арнаулы  комиссиясы  келді.  Комиссия  ВСНХ-
ның мəжілісіне дайындаған хабарламасында кəсіпорындардың толық сипаттамасын берді. Ағылшын 
кəсіпкерлерінің  кезінде  басталған  Жезқазған  шахталарында  өндірілген  кеннің  жалпы  көлемі  2  461 
366  пұт болды.  Азамат  соғысы жылдарында  мыс кеніштерінің жүмысы  тоқтатылып,  шахталарды  су 
алып кетті. Мамандардың пікірінше, кеннің құрамындағы мыстың мөлшері өте көп, яғни жоғарыда 
көрсетілген барлық кеннен 200 мың пұт таза мыс алуға болады деп есептелінді. 
Байқоңыр көмір қазбаларында 1912-1921 жылдар аралығында барлығы 2 189 741 пұт көмір өнді-
рілді. 1921 жылы көктемгі су тасқынынан ескі тіректер құлап, шахталарды су басып кетті. Кеніштерді 

Абай атындағы $аз%ПУ-ні! Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №4 (47), 2015 ж. 
102 
күзеткен  аздаған  жұмыскерлердің  оған  қарсы  тұруға  шамасы  келмеді.  Дегенмен,  тексеру  кезінде 
шахталарды  судан  тазартып,  көмір  өндіруді қайта  жалғастыруға  болады  деп  шешілді. Тіпті, қойма-
ларда шетелдіктердің кезінен қалған осы жүмысқа қажетті насостар мен басқа техника да бар болып 
шықты. 
Үкімет  комиссиясының  жан-жақты  тексергені  –  Қарсақбай  зауытының  жағдайы  болды.  Зауыт 
құрылысының  барысын  анықтай  келіп,  мамандар  құрылыс  жұмысын  80%-ға,  машиналар  мен 
механизмдердің  орнатылуын  40-50%  бітті  деп  бағалады.  Зауыттың  əлі  орнатылмаған  25  тонналық 
шарпу пешінде жылына 300 мың пұт мыс балқытуға болады деп жоспарланды. Зауыт қоймаларында 
шарпу пешін жəне газ генераторын салуға жететін бағасы 400 мың сом болатын күйдірілген кірпіш 
жəне  байыту  фабрикасының  құрастырылып  үлгірмеген  құрал-жабдықтары  бар  болып  шықты. 
Ағылшындар салып бітуге жақындаған механикалық жөне ағаш шеберханаларының ғимараттары да 
кəсіпорынды  күзеткен  жүмысшылардың  арқасында  жақсы  қалпында  сақталды.  Осылардың  бəрімен 
толықтай  танысқан  комиссия  Қарсақбай  зауытын  жəне  кеніштерді  қалпына  келтіріп,  іске  қосуға 
болады деп есептеді [7.15б.]. 
Мыс зауытын, кеніштердің жүмыстарын бастап кетуоңай болмады. Соғыс жылдары бүліншілікке 
ұшыраған ғимараттарды жөндеу, қалпына келтіру үлкен күшті, көп қаржыны талап етті.  
Кəсіпорындарды қалпына келтіру жүмысының жалпы көлемі анықталғаннан кейін, «Атбасартүсті-
металл»  тресінің  басқармасы  алғашқы  бөлінген  3,5  млн.  Сомның  жеткіліксіз  болатынын  ескеріп, 
қаржы мөлшерін 10,5 млн. Сомға дейін көбейтті. Өнеркəсіп орындарын жөндеп, іске қосу мерзімі үш 
жылға белгіленіп, қаржы да сол уақытқа сай бөлінді. 1925-1926 жж. – 2,5 млн. Сомды, 1926-27 жж. – 
6,2  млн.  Сомды,  1927-28  ж.ж.-2,3  млн.  Сомды  игеру  көзделді.  Ал,  кен  базасы  азайып,  қалпына 
келтіруге тиімсіз деп табылған Спасск зауытын сақтап түруға 60 мың сом бөлінді [8.61п.]. 
«Атбасартүстіметалл»  тресінің  алдын-ала  жасаған  болжамы  бойынша,  Қарсақбай  зауытының, 
кеніштердің жəне темір жол құрылысына барлығы 610 адам керек болды. Оның 300-і мыс кеніште-
рінде, 150-і көмір қазбаларында, 150-і зауыт құрылысында жұмыс істейді деп жоспарланды.  
Жұмысшылардың тең жартысы жергілікті халықтан болса, қалғандарын сырттан шақыру жоспар-
ланды.  Зауыт  жұмысы  жалғасқан  уақытта  Қарсақбайда  29  орыс  жұмысшылары  жасайды  деп 
жоспарланды.    
Құрылыс  ісін  жедел  жүргізуде  кезек  күттірмейтін  маңызды  мəселелердің  бірі  –  жүк  тасымалдау 
мəселесі  болды.  Кəсіпорындарды  тезірек іске қосу  үшін  оған қажетті  материалдарды: ағаш, кірпіш, 
цемент,  техникалық  жабдықтар  т.б.  –  барлығы  35  мың  тонна  болатын  жүкті  жеткізу  керек  болды. 
Ағылшындардыңтəжірибесін пайдаланып, жүкті жылжымалы темір жолмен жеткізу тиімсіз болатын 
болды. Оған уақыт та, керекті қаржы да жоқ еді. Жосалы мен Атбасар станцияларынан жүк тасуды 
ұйымдастырған Литвиновтың кеңсесі 315 шақырымдық Жосалыдан жылжымалы темір жол арқылы 
тасылған  жүктің  əр  пұтынан  3  теңгеден  алса,  одан  əлдеқайда  алыс  Атбасар  станциясынан  (520  ш.) 
кіремен тасыған жүктің əр пұтын 60 тиыннан бағалады. 
Темір  жол  болмаған  жағдайда,  əрине,  уақыт  үнемдеу  үшін  жүкті  автомашинамен  тасымалдау 
жылдам  болатын  еді.  Бірақ  зауыт  құрылысына  қажетті  35  мың  тонна  жүкті  тасуға  200  автомашина 
керек болды. Қарсақбайда тек 25 қана автокөлік болды. Сол себепті жүк тасу үшін негізгі күш ретіңде 
ғасырлар бойы өмірде тексерілген, жəй болса да сенімді кірені пайдалану тиімді деп шешілді. 1921 
жылы кеңес өкіметінің өкілдері есебі бойынша Қарсақбайда бар-жоғы 253 қорапты арба, 85 тарантас, 
769 түйе, 18 ат қана қалған екен. 
«Атбасартүстіметалл» тресінің өтініші бойынша,  жергілікті халық көлік жинап беруге көмектесті. 
Зауыт құрылысының қайта жандануын үлкен қуанышпен қарсы алған қазақтар күш-көліктерін ғана 
беріп қоймай, өздері кіреші болуға ықыласпен келісті. Қысқа мерзімнің ішінде комбинат құрылысы 
екі  мыңға  жуық  күш  көлік  жинап  алды.  Қарсақбай  мен  Жосалының  арасындағы  16  бекет  қалпына 
келтірілді. 
Зауыттың  құрылысымен  қатар  қызу  қолға  алынған  жұмыстардың  бірі  –оны  мыс  жəне  көмір 
кеніштерімен байланыстыратын тар табанды темір жол желісін іске қосу еді. Жалпы ұзындығы 120 
шақырым  болатын  бұл  желінің  шетел  кəсіпкерлері  кезінде  6  шақырымы  ғана  біткен  болатын. 
Қарқынды еңбектің нəтижесінде зауыт құрылысы аяқталар кезде, темір жол құрылысы да аяқталды. 
Қарсақбайға  шақырумен  келген  маман  жұмысшылардың  көмегімен  мыс  пен  көмір  кендерін 
тасымалдауға қажетті 2 паровоз, 10 платформа, 12 вагон жөндеуден өтті. 
1926  жылдың  аяғында  Байқоңыр  көмір  кеніштері  өнім  беруге  дайын  болды.  Мыс  кеніштеріндегі 
ескі  шахталардан  басқа  жаңа  шахталарды  да  дайындау  басталды.  Мыс  кенінің  қорын  толықтыру 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №4 (47), 2015 г. 
103 
мақсатында геологиялық барлау жұмыстарын кеңейту көзделді. 1928-29 жылы «Атбасартүстіметалл» 
тресіне  Түстіметалл  қорынан  жəне  Геологиялық  комитеттен  (Геолком)  бөлінген  470  мың  сом 
қаржының 355 мыңы Жезқазған кенін барлауға бағытталды. Алғашқы жылғы жүргізілген барлаудың 
өзі-ақ құрамындағы мыс мөлшері 12,9% болатын кеннің көлемі 150 мың тонна, 10,9%-ік мөлшердегі 
кеннің қоры 385 мың тонна болатынын көрсетті. 
Жезқазған  өндірісінің  толық  іске  қосылуы  Қарсақпай  мыс  зауыты  мен  байыту  фабрикасы 
құрылыстарының бітуіне байланысты болды. Сондықтан, негізгі назар осы нысандарға аударылды.  
Құрылысшылардың  қажырлы  еңбегінің  арқасында  зауыт  жоспарланған  мерзімде  іске  қосылды. 
1928  жыддың  16  қыркүйегінде  балқыту  цехының  шарпу  пеші  салтанатты  түрде  жағылды.  Бір  айға 
созылған сынақ уақытынан кейін, зауыт пеші жеткілікті деңгейге дейін қызып, мыс балқытуға дайын 
болды. 1928 жылдың 19 қазанында, түнгі сағат 23-те алғашқы Қарсақбай мысы балқытылып алынды. 
Кешегі  Кеңестер  Одағының  атақ-даңқын  əлемге  көтерген  Жезқазған  мысының  алғашқы  ағымы 
осылай  басталды.  Сол  кездегі  Бүкілкеңестік  Орталық  Атқару  Комитетінің  (ВЦИК)  төрағасы 
М.И.Калининге жіберілген жедел хатта: «Жұмысшылар мен əкімшілік-техникалық қызметкерлердің 
қажырлы  еңбегінің  арқасында,  Қарсақпай  комбинатының  мыс  балқыту  зауыты  үкімет  белгілеген 
уақытта  іске  қосылды,..  оларға  үкімет  сеніп  тапсырған  тапсырма  ешқандай  қиындыққа  қарамастан 
орындалды» деп жазылды[9.9,10п.п.]. 
Қарсақбай  комбинатының  өмірге  келуі  өлкенің  əлеуметтік-экономикалық  өміріне  де  түбегейлі 
өзгеріс  əкелді.  Бұл  бұрын  халық  аз  қоныстанып,  көсіліп  жатқан  кең  даланың,  кенді  даланың  ірі 
өнеркəсіп аймағына айналуының бастамасы болды. 
 
1 «Lлкен Жез-азған мыс алыбы», «О!тEстік $аза-стан» газеті, 1936, 3 бет.    26 маусым. 
2 Фридман Ц. Иностранный капитал в дореволюцонном Казахстане. – Алма-ата: Казгосиздат, 1960. - 14 б. 
3 $Р ОМА 14 -. 1 т., 21-іс, 18 п. 
4 Сонда. 
5 Сонда 64 -. 1 т. 3733-іс, 1 п. 3849б-іс, 42 п. 
6 Фридман Ц. КFрсетілген шығарма. 10 б. 
7 Пинегина Л., Федюкин С. Джезказган – город меди. – Алматы: Наука, 1966. - 15 б. 
8 $Р ОМА, 14 -., 1 т. 39-іс, 61 п. 
9 Сонда, 2057 -., 1 т., 51-іс, 9,10 п.п. 
 

жүктеу/скачать 3,88 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: