Абай атындағы Қазақ

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №4 (47), 2015 г. 
13 
«скорейшего  доставления  сведений  обо  всем  случившемся»  и  «…  исполнения  предписаний 
начальства».  Функциональные  обязанности  дистаночных  и  местных  начальников  в  принципе 
совпадали, каждый выполнял свою службу на вверенной ему территории. На каждого дистаночного и 
местного  начальника  составлялся  формулярный  (послужной) список,  который  включал  все  данные, 
характеризующие чиновника, и отражал  процесс кооптации казахов на службу Российской империи 
и  включения  их  в  единую  систему  учета  государством.  Информация,  вошедшая  в  формулярные 
списки, позволяет воссоздать не только общий «портрет» управляющего подведомственной дистан-
цией, выяснить их служебное, семейное, имущественное положение, но и восстановить сотни имён 
конкретных представителей исторических событий первой половины Х1Х в. 
Анализ  послужных  списков,  Алфавитных  списков  о  почетнейших  и  влиятельнейших  ордынцах 
позволил  определить,  что  около  20-тидистаночных  начальников  Оренбургского  ведомства  из  52-х 
назначенных  за  1831-1869  относились  к  султанскому  сословию.  В  основном  все  они  являлись 
представителями династии ханов Младшего жуза Нуралы (1748-1786), Айшуака (1797-1805), Сергазы 
(1812-1824).  Находясь  на  этой  должности,  они  получали  воинские  чины  регулярных  войск: 
подполковник  (Мухамеджан  Баймухамедов,  8-я  дистанция),  хорунжий  (Булхаиров  Бигали,  31-я 
дистанция;  Суюнучгали  Медетгалиев,  13  дистанция  и  др.),  сотник  (Сулейман  Джигангеров,  53 
дистанция; есаул (Асфендияр Сюгалин) и иррегулярных войск: зауряд-хорунжий (Досан Алгазиев, 10 
дистанция),  зауряд-есаул  (Махмуд  Алгазыев).  Зауряд-чины  присваивались  генерал-губернатором 
Оренбургской губернии. 
Председатель  Оренбургской  пограничной  комиссии  В.В.Григорьев,  писал  о  начальнике  8-й 
дистанции,  султане  Мухамеджан  Баймухаммедова  как  уже  сформировавшемся  российском  
чиновнике,  который  «хорошо  знает  порядок  делопроизводства»,  самое  главное  «привычный  к 
управлению», успешно выполнявший неоднократные поручения оренбургской администрации [16]. 
На  должности  местных  начальников  представители  сословия  султаны  составляли    наименьшее 
число.  Но  было  закономерным,  на  ключевое  место  службы  местных  начальников  назначать  из 
сословия  султан.  Так,  султан  Хасан  Джантюрин  был  назначен  местным  начальником  у  казахов, 
кочующих  против  г.Оренбурга.  Благодаря  этому,  его  часто  приглашали  для  разбора  взаимных 
претензий между казахами и казаками, случавшиеся на оренбургской мене. Он был уважаем казахами 
за  справедливость  при  разрешении  конфликтных  ситуаций.  Жалование  дистаночных  начальников 
составляло от 50 до 75 рублей  серебром в год. Исключение представляло жалование начальника 31-й 
дистанции Восточной части Оренбургских казахов, султана Бигали Булхаирова, которому назначили 
жалование  105 рублей серебром в год. 
Заключение 
1. Анализ должностей, которые занимали султаны, показал, чтов первой четверти 19 в. казахские 
султаны еще не имели понятия о службе, не понимали систему исполнения своих функциональных 
обязанностей.  Начиная  со  второй  четверти  ХIХ  в.  стали  происходить  изменения  в  восприятии 
представителями  султанского  сословия  их  места  в  российской  системе  управления.  Они  осознали, 
что сохранение ими власти и влияния, получение определенных льгот и привилегий  возможно через 
«верную» службу Императору и их место определяется теперь не принадлежностью к определенным 
кланам,  а  получением  должности  в  системе  местного  управления,  выполнения  ими  общих  требова-
ний,  предъявляемых  русской  властью  к  ним,  как  российским  чиновникам.  Более  того,  к  середине 
Х1Х  в.  появились  прошения  от  казахских  юношей  о  привлечении  их  к  службе,  так  как  их  отец  
находился на службе и  им как « детям чиновников предоставлено преимущество противу тех детей 
простолюдинов, кои удостаиваются к определению на службу е.и.в.». 
2. Султаны раньше, чем остальное казахское население стали понимать необходимость получения 
светского образования как возможность получения должности в Степи, сохранения влияния и уваже-
ния среди родственников. Переломным моментом для этой трансформации стала успешная деятель-
ность султанов-правителей (А.Джантюрина, М.Баймухамедова М.Таукина, А.Сейдалина) на россий-
ской  службе,  хорошо  знавших  не  только  татарский,  но  и  русский  язык.  Подтверждением  этому 
является тот факт, что за 1825-1866г. Оренбургский кадетский корпус окончило 37 казахов, из них: 
сыновей  султанов  -  21,  биев  -  2,  остальные  выпускники  были  детьми  старшин.  Большинство 
казахских  детей  было  из  Внутренней  Орды  (14  человек)  и  Восточной  части  орды  Оренбургского 
ведомства (10 чел.), меньше были представлены лица из Западной и Средней части. 
3. Султаны, будучи чиновниками местного управления постепенно впитывали  принципы  деловой 
переписки,  что  способствовало  формированию  служебных  отношений  с  региональной 

Абай атындағы $аз%ПУ-ні! Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №4 (47), 2015 ж. 
14 
администрацией,  важность  отчетности  перед  вышестоящими  органами  и  т.д.  Свидетельством 
формирование  новой  культуры,  а  именно  административного  стиля  переписки  стали  рапорта 
казахских  чиновников  (султанов-правителей,  дистаночных  и  местных  начальников  и  т.д.)  об 
изменении их дислокации в связи с перекочевкой  и важность своевременной доставки официальной 
корреспонденции в соответствующий пункт; о временном  возложении обязанностей на помощника 
или доверенное лицо  в случае выезда их из подведомственной им территории по делам службы.  
Примечания: 
1. ЦГА РК Ф. 4. Оп.1 Д.2169. Л.3-4 
2. ЦГА РК Ф. 4. Оп.1 д.259.Л.69. 
3. ЦГА РК Ф. 4. Оп.1 Д.259. Л. 100. 
4. ЦГА РК Ф.4. Оп.1 Д.259 Л. 20   
5. ЦГА РК Ф. 4 Оп.1 Д.259.Л. 102-103. 
6. ЦГА РК Ф. 4 Оп.1 Д.259.Л. 256. 
7. ЦГА РК Ф. 4 Оп.1 Д.259.Л. 269,315. 
8. ЦГА РК Ф. 4 Оп.1 Д.259.Л. 291,295, 299. 
9. ЦГА РК Ф. 4 Оп.1 Д.259.Л. 285-287. 
10. ЦГА РК Ф.4. Оп.1 Д.5117. Л.2. 
11. ЦГА РК Ф.4. Оп.1 Д.4668. Л.20 
12. Добросмыслов А.И. Тургайская область. Исторический очерк. Тверь.1900-1902. 
13. ЦГА РК. Ф.25. Оп. 2. Д. 259. Л.9. 
14. ЦГА РК Ф.4.Оп.1. Д.2745 Л.1-2 
15. О почетнейших и влиятельнейших ордынцах //История Казахстана в русских источниках XVI-
XX вв. Т. VIII .Ч.2. Алматы. 2006.  док.№.228  
16. ЦГА РК Ф.4.Оп.1 Д.2745 Л.1-2 
 
 
Түйіндеме 
Бұл  мақалада  ХІХ  ғасырдың  бірінші  жартысындағы  Кіші  жүз  қазақтарының  шекаралық  жəне  жергілікті 
басқару  жүйесіндегі  көшпелі  қазақ  қоғамының  айрықша  құқыққа  ие  қауым  өкілдерін  (қазақ  қосшы  билері, 
Шығыс,  Орталық  жəне  Батыс  бөліктерінің  билеушілері,  қашықтық  басшылары),  қызметтік  құрылымын 
сараптауы  арқылы  Орынбор  ведомстваларының  сұлтандарын  Ресей  империясына  қызметке  алыну  үрдісі 
қарастырылады.  
Тірек сөздер: қазақ сұлтандары, жергілікті басқару жүйесіндегі қызметтер, Ресей империясы. 
 
Abstrakt 
This article describes the process of incorporating the representatives of the privileged estate of the Kazakh nomadic 
society - Sultans of Orenburg  region at the service of the Russian Empire through the analysis of posts  (the Kazakh 
assessors, the rulers of Eastern, Middle, Western parts, distant’s chiefs) were established in the first half of XIXc. in the 
border and local government in  the  Kazakh  Steppe. 
Key words: Kazakh sultans,posts  in the border and local government, the Russian Empire. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №4 (47), 2015 г. 
15 
ЭОЖ 94(574) 
 
ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖƏНЕ ƏЛЕУМЕТТІК ДАМУ МƏСЕЛЕЛЕРІ 
XVIII-ХIX  ҒҒ. ОРЫС ƏСКЕРИ ТАРИХШЫЛАРЫНЫҢ ЕҢБЕКТЕРІНДЕ ЗЕРТТЕЛУІ 
 
Сутеева Х.А. – т. ғ.д., профессор. Абай атындағы $аза- %лтты- Педагогикалы- университеті 
 
Бұл мақалада XVIII-ХIX  ғғ. Ресей əскери тарихшылары С.Б. Броневский, М.И. Венюков, Е.К. Мейендорф, 
И.Г.  Андреев, Я.П. Гавердовский, Ф. Назаровтың еңбектеріндегі  қазақ халқының  дəстүрлі шаруашылығы мен 
Ресей  отарлауының  нəтижесінде  пайда  болған  шаруашылықтың  жаңа  түрлері  қарастырылған.  Негізінен  бұл  
орыс офицерлерінің шығармалары Ресей Бас штабы басып шығаратын «Материалы для географии и статистики 
России, собранные офицерами Генерального штаба России» деген жинақта жарық көретін. Орыс офицерлерінің 
еңбектерінде  қазақ халқының көшпенді мал шаруашылығы, қазақ елінің аудандары, уездері мен қалаларының 
экономикалық-статистикалық жағдайына егжей-тегжейлі шолу жасалған. Олардың алып жатқан территориясы, 
халық, өнеркəсібі, саудасы, құқықғы, салт дəстүрі, басқарылу жұйесі туралы көптеген мəліметтер келтірілген. 
Шаруашылықтың дамуымен қатар, орыс əскерилері қазақ қоғамының Ресейге қосылғанға дейінгі əлеуметтік 
құрылысына жəне бұл саладағы орыс мемлекетінің шеңберіне кіргеннен кейінгі өзгерістерге көп назар аударды. 
Орыс  əскери  ойының  өкілдері  жалпы  көшпенді  халықтардың  қоғамдық  қатынастарын,  сонымен  қатар  қазақ 
хандықтарының  феодалдық  иерархиялық  жүйесін  сипаттауға  тырысты.  Олар  қазақ  қоғамының  тарихи  қалып-
тасқан  топтарын  жеке-жеке  қарастырды  Бірінші  топқа  олар  «ақ  сүйектерді»  –  Шыңғыс  ханның  немересі 
Жошының  ұлдарының  бірінен  таралған  хандар  мен  сүлтандарды,  екінші  топқа  старшиналарды,  билерді, 
батырлар мен дін басшыларының бір бөлігін жатқызды. 
Орыс  офицерлерінің  көпшілігінің  үкіметтің  ресми  адамдары  ретіндегі  жағдайы  қарастырылып  отырған 
кезеңде оларға əлеуметтік-экономикалық қатынастарды зерттеуге, халықтың қалың көпшілігінің қайыршылану 
мен  қаналу  себептерін  анықтауға,  көшпенді  қоғамның  əлеуметтік-экономикалық  құрылысын  сипаттауға 
мүмкіндік  бермеді.  жəне  əлеуметтік-мəдени  қатынастары  проблемаларын  зерттеуге  қосымша  маңызды 
материал; ал кейде бірде-бір дерек деп айтуға болады. 
Тірек сөздер. Əскери тарихшылар, дəстүрлі мал шаруашылығы, суармалы жер шаруашылығы, салт-дəстүрі, 
кəсібі, феодалдық иерархия, хандар, сүлтандар, старшиналар, билер, батырлар. 
 
XVIII-ХIX  ғасырларда  орыс  əскери  тарихшылары  өзінің  еңбектерінде  қазақ  халқының  дəстүрлі 
шаруашылығы мен Ресей отарлауының нəтижесінде пайда болған шаруашылықтың жаңа түрлерінің 
пайда болуын жан-жақты қарастыра бастады. 
Ресейлік  əскери  тарихи  ойының  өкілдерінің  ойынша  Ертіс  маңы  бекіністерінде  орыстардың 
қазақтармен  сауда  қатынасының  дамуына  қолайлы  жағдай  тууына  Қазақстанның  Ресейге  бағынды-
рылуы барысында қазақ феодалдарының арасында өзара тартыстың бірте-бірте бəсеңдеуі мүмкіндік 
туғызды.  Мұнда  Орта  жүз  басшыларының  (ең  біріншіден  Абылайдың)  қазақ  тайпалары  арасында 
сауда қатынастарын енгізуге тырысуы маңызды роль атқарды, бұл оларды өз қоластындағыларының 
өзара тартысын басып, сауда керуендеріне шабуылдарын болдырмауға түрткі болды. «Əбілфейіз бен 
Құдайменді  сүлтандар,  Сарт-Юган  мен  Абылай  хан  бұл  салада  Маңызды  қызмет  атқарды,  –  деп 
көрсетті  орыс  офицері  С.Б.  Броневский,  –  Петропавловск  мен  Семейдегі  сауданың  қазіргі  күйі 
солардың қызметінің нəтижесі» [1, 234 б.]. 
ХIX  ғ.  жарияланған  «Материалы  для  географии  и  статистики  России,  собранные  офицерами 
Генерального  штаба  России»  деген  жинақта  да  аудандар,  уездер  мен  қалалардың  экономикалық-
статистикалық егжей-тегжейлі шолуы жасалған. Онда территория, халық, өнеркəсіп пен сауда, құқық, 
салт-дəстүр, басқару туралы мəліметтер келтіріледі. Əсіресе ХIX ғ. екінші жартысында Қазақстанның 
шаруашылығын  зерттеуге  көп  көңіл  аударған  ресей  əскери  тарихшысы  М.И.  Венюков  болды.  Ол 
қазақ  өнеркəсібі,  ауылшаруашылығы,  сауда,  туралы  мəліметтерді  жергілікті  əкімшілік  мəліметтері-
нен  алып  отырды.  М.И.  Венюковтың  «Материалы  для  военного  обозрения  границ  в  Азии»  деген 
еңбегінде суреттелген қазақ халқының кəсіптері туралы мəліметтері өте маңызды. Бұл еңбегінде ол 
жергілікті  халықтың  негізгі  кəсібі  ретінде  көшпелі  мал  шаруашылығына  көп  көңіл  бөледі.  «Мал 
шаруашылығы елдің негізгі жəне бірден-бір айналысатын өндіріс түрі», - деп жазды автор [2,198 б.]. 
М.И.  Венюковтың  бақылауынша  бір  отбасында  1  сиыр,  1  жылқы  жəне  40  дейін  қой  болған.  Автор 
суреттеліп  отырған  территориялардағы  малдың  жалпы  санын  бір  Семей  облысы  бойынша  үй 
басының орта есеппен алынған мал саны бойынша шамамен анықтады.  
Сол  уақыттағы  кең  таралған  жалған  пікірлерге  негізделе  отыра  М.И.  Венюков  қазақ  елінде  жер 
шаруашылығын  болмағанын  мойындайды.  Алайда  автордың  өзі  жер  шаруашылығын  шаруашылық 

Абай атындағы $аз%ПУ-ні! Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №4 (47), 2015 ж. 
16 
жүргізудің прогрессивті түрі ретінде жоғары бағалап, аймақты шаруашылық отарлау, əскери отарлау-
мен салыстырғанда жалпы Ресей экономикасына сонымен қатар жергілікті халықты отырықшылыққа 
үйретіп,  сол  арқылы  тығыз  экономикалық  байланыстарды  дамыта  отырып  анағұрлым  көп  пайда 
əкеледі деген пікірді ұстанды. Сондықтан М.И. Венюков көшпенді халықтың арасындағы шағын жер 
шаруашылығымен  айналысатын  қожалықтарды  ерекше  ынтамен  суреттеді.  Жоңғар  учаскесінің 
территориясында  «мал  шаруашылығынан  кейін  халықтың  айналысатын  негізгі  кəсібі  егіншілік... 
(Қырғыз  егіншілігі  көбінесе  Көкпекті,  Қопал  жəне  Верный  уездерінде  жақсы  дамыған).  Көкпекті 
уезіндегі қазақтардың 10000 отбасының 950-ден астамы жер өңдеумен айналысады»,  - деп көрсетті 
[2,  199  б.].  Жер  шаруашылығы  Қазақстанның  оңтүстік  облыстарында  жақсы  дамыған,  сондықтан 
автор оңтүстік аудандарды суреттеуде дəнді-дақылдардың сорттары, олардың өнімділігі жəне бағасы 
туралы егжей-тегжейлі мəліметтер береді. «Перовск жəне Қазалы уездерінің қазақтары, – деп жазды 
М.И. Венюков, – су тарту машиналарымен таныс болды, – олар 1870 ж. 7500 ширектен аса астықтың 
əртүрінен  сеуіп,  75000  ширектен  аса  өнім  алды»  [2,  23  б.].  1870  ж.  астық  бағасы  9  пұт  қара  бидай 
үшін 7 рубль 30 тиын болды, бұл Омбы мен Тобылға қарағанда анағұрлым қымбат болды. Көшпенді 
халық  «аймақта  маңыздылығы жағынан екінші  орында  тұрған,  кейде  төрт  жүз,  бес  жүз есеге  дейін 
өнім  беретін  тары  септі»  [2,  189  б.],  басқа-дəнді  дақыл  өнімдерімен  салыстырғанда  арзан  болған-
дықтан (бір пұты 65 тиын) көбінесе кедейлер өсірді.  
Автордың аймақтың өнеркəсібі туралы мақалалары да құнды болып табылады. М.И. Венюков сол 
кездегі тас көмірдің, темірдің, алтынның, күмістің, полиметалл жəне түсті рудалардың жəне басқа да 
пайдалы қазбалардың кен орындарын атап көрсетті. Семей жəне Жетісу облыстарының барлық кен 
орындарындағы  жұмысшылар  саны  2000-нан  аспағандықтан  Жоңғар  учаскесінің  территориясында 
«руда  байлықтары  Көкбекті  аймағы  (алтын,  қорғасын,  мыс)  жəне  Құлжада  (қорғасын,  темір,  алтын, 
тас көмір) шағын көлемде өңделді» [2, 192 б.]. Шымкент уезінде жыл сайын 3000 пұтқа дейін қорға-
сын қорытылатынын айтты. «Мынадай минералдарды Тұран тауларынан жергілікті халықпен бірге, 
орыстар да өндірді: тас көмір... (Татарин кені) 1872 ж. 150000 пұтқа дейін өндірілуі тиіс болды» [2, 27 
б.].  Өндірілген  көмірді  негізінен  Арал  флотилиясы  пайдаланды.  Бір  пұт  көмірді  өндірудің  өзіндік 
бағасы 32 тиынды құрады.  Автор бірқатар Қазақстан аудандарындағы қазақ жұмысшыларының саны 
туралы  мəліметтер  берді:  «Көкбекті  аймағындағы  тау  кен  орында-дарында  1865  ж.  1500  қырғыз 
жұмысшылары болды», ал олардың алатын еңбекақысы туралы: «Құлжа аймағындағы қара жұмыс-
шыға əдетте күніне екі тиыннан алты тиынға дейін төленді», - деді [2, 28 б.], яғни айына 50 тиыннан 1 
рубль  50  тиынға  дейін  алған.  М.И.  Венюков  тау-кен  ісінен,  дəлірек  айтқанда  оның  нышандарынан 
басқа  халықтың  сауда,  бақшашылық,  бақ  өсіру,  Қазақстанның  оңтүстік  аудандарындағы  мақта 
өндіру,  Зайсан,  Іле,  Балқаш,  Каспий  жəне  Арал  теңіздеріндегі  балық  аулаушылық  сияқты  басқа  да 
кəсіптерді егжей-тегжейлі суреттейді.  
«Материалы  для  военного  обозрения  русских  границ  в  Азии»  деген  еңбекте  су  арқылы  жəне 
құрлықтағы  қатынас  жолдарын  егжей-тегжейлі  суреттеуге  көп  орын  берілген.  Тек  бір  ғана  Жоңғар 
учаскесінің өзінде көпірлер мен өткелдердің, елді мекендер арасындағы қашықтықтың, жол жүруге 
кеткен күндердің көрсетілуімен Верный, Құлжа жəне басқа да қалаларға баратын 15 жол суреттелген. 
Кеме  жүруге  жарамды  өзен  арналары  да  суреттелген.  Таулы-Тұран  учаскесінде  20-дан  астам  жол, 
Түркістан облысының территориясында 11 сауда жолы көрсетіледі. Қатынас жолдары əскери жорық-
тарға жарамдылық тұрғысынан жəне де М.И. Венюков аймақтың экономикалық дамуының бірден-бір 
маңызды  мүмкіндігі  ретінде  мұқият  назар  аударған  керуен  саудасына  жарамдылық  тұрғысынан  да 
қарастырылды.  Оңтүстік  облыстардан  Орынбор  мен  басқа  да  қалаларға  жəне  кері  бағытта  Қазақ 
даласы арқылы өтетін азық-түлік жəне өнеркəсіп тауарлардың барлық түрлері жəне олардың бағала-
ры атап көрсетіледі. «Түркістанның солтүстігінде, - деп атап көрсетті автор, – қазіргі кезде тек Ресей 
тауарлары  мен  жергілікті  өнімдер  ғана  кездеседі,  ал  Бұхарадан  бастап,  Ауғанстан  шекараларында 
үстемдік  құратын  ағылшын-үнді  тауарларының  басымдылығы  сезіледі»  [2,  29  б.].  Көшпенді  халық 
малдан басқа «ешкі терісінен иленген жұмсақ, жұқа былғарыдан бастап, бұлан терісі мен ұлтандық 
теріге  дейін»көптеген  тері  өнімдерімен  [2,  30  б.],  арыстан,  қасқыр,  түлкі  сияқты  жабайы  аңдардың 
терілерімен  де  сауда  жасайды.  «Материалы  для  военного  обозрения  русских  границ  в  Азии»  деген 
мақаласының  арнайы  бөлімдері  Қазақстан  мен  Орта  Азияның  жекелеген  облыстарын  əскери-əкім-
шілік  басқаруын  суреттеуге  арналған.  Осылайша,  М.И.  Венюковтың  жеке  бақылаулары,  жергілікті 
халықпен  көп  жыл  бойы  тікелей  қарым-қатынас  жасауы,  оның  мəдениетін,  тұрмысын,  дəстүрлерін, 
ұлттық  ерекшеліктерін  суреттеуі  «Материалы  для  военного  обозрения  русских  границ  в  Азии» 
еңбегін тікелей əсердің барлық жаңалығын сіңірген өзіндік дерекке айналдырып, төңкеріске дейінгі 
Қазақстан тарихы туралы көптеген мəселелер бойынша біздің түсінігімізді кеңейтеді.  

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №4 (47), 2015 г. 
17 
Қазақ қоғамындағы Ресей отарлауының нəтижесінде шаруашылықтың жаңа формаларының пайда 
болуын зерттеген орыс офицерлері  С.Б. Броневский мен Е.К. Мейендорф болды. Е.К. Мейендорфтың 
ойынша қазақтардың шаруашылық кəсіптерінің ерекшеліктерінің өзгеруіне ішкі əлеуметтік-экономи-
калық алғышарттар себеп болды. Көшпенді мал шаруашылығының ыдырауы қазақтарға күн көрудің 
басқа түрлерін іздеуге дем берді. Есіл, Ертіс, Сырдария өзендерінде, Каспий жəне Арал теңіздерінде 
бірте-бірте балық аулау қалыптаса бастады [3, 40 б.]. 
XX ғ. бірінші ширегінде табыс табудың кең таралған формасы линиялық казактарға барып жалда-
ну  болды,  мұндай  жұмысты  отбасын  асырауға  қаражаты  жоқ  кедейлер  атқарды.  «Күштілердің 
барымтасы  мен  озбырлығы,  сонымен  қатар  малдың  қырылуы»,  –  деп  жазды  С.Б.  Броневский,  – 
«байғұстардың  мүшкіл  халінің  себебі.  Олар  пошта  станцияларына  барып  ат  айдаушы  болып  та 
жалданды»  [1,  177  б.].  «Кедейлер  тобы  болмашы  ғана  ақы  үшін  казактарға  қызмет  көрсетуге  əзір 
болды, ауқаттыларының қол астында оннан аса қызмет көрсетуші болды [1,178 б.].  
Шаруашылықтың дамуымен қатар, біз зерттеп отырған кезеңде орыс əскерилері  қазақ қоғамының 
Ресейге қосылғанға дейінгі əлеуметтік құрылысына жəне бұл саладағы орыс мемлекетінің шеңберіне 
кіргеннен  кейінгі  өзгерістерге  көп  назар  аударды.Орыс  əскери  ойының  өкілдері  жалпы  көшпенді 
халықтардың  қоғамдық  қатынастарын,  сонымен  қатар  қазақ  хандықтарының  феодалдық  иерархия 
(сатылық бағыныштылық) жүйесін сипаттауға тырысты. Олар қазақ қоғамының тарихи қалыптасқан 
топтарын  жеке-жеке  қарастырғысы  келді.  Бірінші  топқа  олар  «ақ  сүйектерді»  –  Шыңғыс  ханның 
немересі  Жошының  ұлдарының  бірінен  таралған  хандар  мен  сұлтандарды,  екінші  топқа  старшина-
ларды, билерді, батырлар мен дін басшыларының бір бөлігін жатқызды. 
Қазақ халқы арасында мұраға қалдырылатын лауазымды ақсүйек дəрежесінің өкілдеріне – хандар 
мен сұлтандарға ерекше назар аударылды. Жергілікті өлкетанушы офицер И.Г. Андреевтің ойынша 
«ақ  сүйектер»  –  Шыңғыс  ханның  немересі  Жошының  ұлдарының  бірінен  таралған  хандар  мен 
сүлтандар  қазақ  руларының  этникалық  стратификациясынан  тыс  бола  отырып,  аса  пұрсатты 
əлеуметтік топ құрды [4, 81 б.]. «Қазақ хандарының билігі бүкіл халықтық мойындауға негізделген. 
Бұл атаққа ие болған адам халық мүддесінде əрекет еткенше ғана билік құра алады» – деп жазды ХIX 
ғ. 1 ширегінде орыс саяхатшысы барон Е.К. Мейендорф [3, 42 б.]. 
Хандар  мен  сұлтандар  өз  сословиесінің,  сонымен  қатар  билер  мен  ішкі  рулық  бірлестіктердің 
старшиналарына  сүйене  отырып  қазақ  қоғамындағы  жоғарғы  мемлекеттік  билікті  жүзеге  асырып 
отырды [3, 82 б.]. 
Бұл биліктің негізгі экономикалық мазмұны – қоныстарды үлестіру мен жерді пайдаланғаны үшін 
өз қоластындағылардан алатын салықты жинауда хандар мен сұлтандардың ерекше құқығы. 
Е.К. Мейндорфтың мəліметтерінше ХIX ғ. бірінші ширегінде Сырдария ауданындағы «Арынғазы-
ның  қол  астындағы»  қазақтар  жаңа  сұлтандарын  мойындау  фактісі  ретінде  оған  «əдетте  баж 
шығынының 1/3, кошпур мен зекет төлеп, оның 2/3 бөлігін өз сүлтандарына (яғни Арынғазыға – Қ.С.) 
берді [3, 44 б.]. 
И.Г.  Андреевтің  еңбектерінде  Орта  жүздің  сұлтандары  Абылай  мен  Уəлидің  Атығай,  Қарауыл 
руларының  халқынан  үй  басынан  алынатын  алымды  жылқы,  ірі  қара  мал  жəне  қоймен  жинағаны 
туралы мəліметтер кездеседі [4, 85 б.].  
Орыс əскери тарихшыларының мəліметтерінше, қазақтар арасында старшина атағын аса ықпалды 
топ  өкілдері  ғана  ала  алды.  «Аз  топтан  құрылған  қырғыздар»,  –  деп  жазды  Я.П.  Гавердовский,  – 
«əдетте  ауқатты  қауым  бастығының  қамқорлығына  енді,  өзінің  қауіпсіздігін  қамтамасыз  ету  үшін 
қамқоршысының озбырлығына шыдай отырып, оның көңілінен шығуға тырысты» [5, 71 б.]. Қаумның 
барлық  басқа  мүшелері  бұл  топтармен  туыс  болмағанмен  де,  рулық  бірлікпен  тығыз  байланыста 
болды,  бұл  туралы  түсінік  көшпелі  халықтың  санасында  көрнекті  орын  алды.  Осының  бəрі  ауы 
қаумының  негізгі  мақсаттары  мен  міндеттердің  бірлігі  туралы  біршама  жалған  түсінік  тудырмай 
қоймады.  Қазақ  старшиналарының  биліігінің  тұрақтылығы  мен  мен  олардың  көшпенді  қоғамының 
феодалдық  вассалитет  жүйесінде  маңызды  ролі  осы  жағдайлармен  (түсіндірілері)  болса  керек. 
«Күштің билігі басым болмаса қырғыз ордаларындағы басқару түрін феодалдық басқаруға жатқызуға 
болатын едің – деп жазды Я.П. Гавердовский [5, 72 б.]. 
Қазақ старшиналары ру ішіндегі қоныстарды үлестіру құқығын пайдалана отырып жақсы шабын-
дық алқаптары мен қыстау орындарын басып алды. Бұған патша отарлық билігінің «Ресейге ықтияр-
лық білдірген старшиналардың жылқыларының үйірін өз жеріне өткізе жаюға рұқсат беруі» сияқты 
қолдау шаралар да əсер етті. Осылайша, қазақ старшиналары негізгі өндіріс алқабы – жайылымдар-
дың қожасына айналды [5, 86 б.]. 

Абай атындағы $аз%ПУ-ні! Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №4 (47), 2015 ж. 
18 
Көбінесе халықтың талабы бойынша старшиналар бастаған қауым бұл феодалдардың иеліктерінен 
қөшіп кетіп отырды. Дəл сондықтан да қазақ хандары, олардан кейін патша үкіметі патриархалдық-
феодалдық билеуші топты өз еркінің тіл алғыш құралына айналдыру үшін көп күш жүмсады, осылай-
ша оны Қазақстандағы жоғарғы билікті экономикадан тыс мəжбүр ету жүйесінде пайдалану көзделді. 
XVIII  ғасырдың  екінші  жартысында  қазақ  старшиналардың  едəуір  бөлігін  билер  əлеуметтік 
тобының өкілдері құрды. Орыс авторлары əдетте билер деп «қара сүйек» патриархалдық-феодалдық 
таптан  шыққан  ірі  мал  иеленушілерді  атады.  «Би»  сөзі  Я.П.  Гавердовскийдің  пікірінше  «шешен, 
ауқатты  жəне  шамдағай  адамдарға  қатысты  пайдаланылуы  тиіс,  оған  бағынышты  «партия»  қанша-
лықты күшті болса, оның сөзі соншалықты өтімді, қазының үкімі мықтының қуатына сүйене берілген 
кездер де болды» [5, 73 б.]. XVIII ғ. мен ХIX ғ. бірінші ширегінде қазақ қоғамындағы билердің ықпал 
ету  деңгейі  көбінесе  мемлекетік  биліктің  өзіне  тəн  ерекшеліктеріне  байланысты  болды.  Қазақ 
мемлекеттілігі жағдайындағы басқару жүйесінде міндетті қызметі жақсы дамыған сот билігі болды. 
Бұл  билердің  көшпенді  ұжымында  сот  билігін  жүзеге  асыруының  тағы  бір  себебі  болды,  билер 
көбінесе бұл көшпенді ұжымды басқарып, жоғары қызметтер атқарды. Мұндай жағдай Қазақстанның 
орыс зерттеушілерін теріс бағытқа түсірді, ғалымдар «би» сөзін «старшина» деген орыс терминімен 
теңдестіруі негізсіз болған жоқ. Алайда, «би» терминін мұндай еркін түсіндіруде ру басы түсінігі мен 
қандай  да  бір  тапқа  жату  арасындағы  айырмашылықтардың  жойылуы  біздің  ойымызша  тарихи 
шындыққа сəйкес келмейді. 
Орыс əскери тарихшылары XVIII ғасырдың аяғы мен ХIX ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ-
тардың қоғамдық  өмірінің  ерекше  белгісі  ретінде рулық  ақсүйектерінің  батырлар  тобына жатқызы-
луын  есептеді.  Е.К.  Мейендорфтың  айтуынша  қазақтар  батырлар  деп  «батыл,  əділетті  жəне  іскер 
адамдарды  айтты,  ал  соғыс  кезінде  олар  –  шабандоздар  болды»  [3,  41  б.].  Қазақ  халқы  арасында 
батырлардың  əлеуметтік  ролі  туралы  орыс  авторларының  еңбектерінде  əртүрлі  пікірлер  берілген. 
XVII-XVIII  ғасырларда  Қазақстанда  бұл  атақтың  таралуы,  көшпелі  қоғамда  «батыр»  терминінің 
əлеуметтік  емес,  түрмыстық  мəні  болғандығын  көрсетеді.  Батыр  атағы  ешқашан  мұрагерлікке 
берілмейтін, оған тек жеке басының ерліктері арқылы ғана ие болуға болатын еді. Бұған қарамастан 
XVIII  ғ.  батырлар  қазақ қоғамы  тарихының  ерте  кезеңідегідей  ұста  шабандоз,  ел  кезіп  жүрген  сері-
лер, əскери жасақтардың топ басшысы болды деген теріс айтқан болар едік. Бұл тұрғыда жекелеген 
авторлардың батырларды көбінесе ауқатты топтардың, атап айтқанда қазақ старшиналарының арасы-
нан  кездестіруге  болады  деп  көрсететін  ескертулері  кездейсоқ  емес.  Осылайша,  Я.П.  Гавердовский 
былай  деп  көрсетті:  «қазіргі  кезде  қара  сүйектен  шыққандар  күшейді;  би  мен  батыр  атағына  ие 
болып, сүлтандармен туыс бола бастады жəне көптеген ауылды басқарып отыр» [5, 93 б.]. 
Қазақстандағы  феодалдардың  пұрсатты  жоғарғы  тобына  мүсылман  дін  басылары  қажылар  мен 
молдалар  да  жатты.  «Өздерін  Мұхаммед  пайғамбардан  таралдық  деп  есептеген,  тегі  өзбектерден, 
ташкенттіктерден шыққан қажылар діншілдігіне сүйене отырып, діни жораларды жүзеге асырды», – 
деп жазды С.Б. Броневский [1, 93 б.]. Сүндетке отырғызу, өлікті шығару жəне ас беру сияқты барлық 
қазақтың тұрмыстық ырым-жоралары қажылар мен молдалардың қатысуымен өтті, олар бұл ырым-
жораларды Құран оқу арқылы заңдастырды. 
Қажылардың қазақ қоғамына саяси ықпалы мардымсыз болды, ол көбінесе қазақ даласында ислам-
ның  таралмауымен  түсіндіріледі.  Бұл  аймақтағы  қажылардың  саяси  ролі  туралы,  егер  олар  қажы 
дəрежесіне  старшина  атағын  қосқан  жағдайда  ғана  айтуға  болады.  Оңтүстік  Қазақстан  территория-
сында  біршама  басқа  жағдай  қалыптасты.  Мұнда  біріккен  көптеген  əулеттерді  құрған  қажылар 
сұлтандамен бірдей билік үшін бəсекеге түсті. XVIII ғ. соңғы жылдарында Мұхаммед Жүніс қожаның 
Ташкент  оазисіндегі  жоғарғы  билікті  жаулап  алуы  Ұлы  жүздегі  қажыларды  саяси  қуатының  айқын 
дəлелі. 
Орыс  əскерилерінің  жазбаларынан  байқайтынымыздай  молдалар  сүлтандар  жанында  хатшылық 
міндет  атқаруымен  қатар  қазақ  даласында  мұсылман  дінін  уағыздаған.  Бұған  қоса  олар  көбінесе 
«діни» дəрежелеріне қатысы жоқ тапсырмаларды орындап отырды. Мысалы, С.Б.Броневский молда-
лар  «үкіметтің  бұйрығы  бойынша  сұлтан  жəне  старшина  қызметтеріне  тағайындаланатынын,  олар 
Ресейге шын берілген тапты құрайды» – деп атап көрсетті [1, 93 б.]. 
XVIII  ғасырдың  екінші  жартысы  мен  ХIX  ғасырдың  бірінші  ширегіндегі  Қазақстанды    зерттеген 
орыс  əскерилерінің    негізгі  бөлігіне  мүліктік  жіктелуді  талдау  тəн  болған  жоқ.  Олар  шиеленісті 
əлеуметтік проблемаларды айналып өтуге тырысты. Бірақ авторлар халықтың тұрмыстық жағдайын 
суреттеуде қазақ ауылы өмірінің бұл жағын еріксіз сөз етті.  
Өз  жол  жазбаларында  орыс  офицері    Ф.  Назаров  «Біз  ...  өтіп  бара  жатқан  ешқандай  малы  жоқ 
қырғыздарды  кездестірдік;  олардың  бəрі  қайыршылық  күйде  болды,  киімдері  жырым-жыртық, 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №4 (47), 2015 г. 
19 
балалары аштан өліп қалмас үшін оларды қалмақтар ретінде өткен керуендерге сатып жіберді», – деп 
жазды  [6,  19  б.].  Одан  əрі  ол  былай  деп  жазады:  «Карлут  болыстығы  алып  жатқан  далаға  келдік. 
Мұндағы жағдай мен мұның алдындағы көріністің айырмашылығы жер мен көктей болды. Қымбат 
жібек  көйлек  киген  əйелдер  атқа  мініп  жүрді,  ерлері  қарулы  болса,  балалары  мен  қарттарының 
алдында үйірлі малы болды [6, 20 б.]. Кейде авторлар осындай салыстырулар арқылы əдейі көздемесе 
де  қазақ  қоғамының  таптық  жіктелуін  айқын  көрсетіп  отырды.  Кедейлер  «күнін  көру  үшін  көшіп 
жүрген қырғыздарға қызмет көрсетіп, солардың маңында жүруге мəжбүр болды» – дейді Ф. Назаров 
[6, 21 б.].  
«Қырғыздар арасында кедейлер тобының жағдайы көп деңгейде ауыр болды. Көшпенді халықтың 
негізгі бөлігі кедей болды» – деп атап көрсетті Я.П. Гавердовский[ 5, 69 б.]. 
Əскерилер  ұлттық  киімді,  қазақ  əйелдерінің  қымбат  əшекейлерін,  киіз  үйдің  сыртқы  жəне  ішкі 
бүйымдарын  суреттей  отырып,  қарапайым  халық  шөпшектермен  жабылған  қамыс  байламдарынан 
жасалған тозығы жеткен лашықтарды қанағат тұтатынын атап көрсетті. 
Я.П. Гавердовский көшпенділердің əлеуметтік жағдайындағы айырмашылықтарды айқын көрсет-
ті. «Мұнда тіршілік деңгейі тең болғанымен қоғамдық теңдік жоқ… Барлығының киімі, білім деңгейі 
бірдей болғанмен көп үйір мал иелері дамыған қоғамдағы миллионға ие адамдар сияқты рахат өмір 
кешеді.» [5, 67 б.]. 
ХIX ғасырдың екінші жартысында жазылған еңбектерінде М.И. Венюков көшпенділердің негізгі 
көпшілігінің кедей болғандығын көрсетеді. Бұл туралы: «Отбасындағы жылдық табысы 40 рубльден 
аспайтын мұндай пролетариимен салыстырғанда ең кедей латыш немесе литвалық капиталист болып 
табылады», – деп жазды [1, 193 б.]. 
Орыс  офицерлерінің  көпшілігінің  үкіметтің  ресми  адамдары  ретіндегі  жағдайы  қарастырылып 
отырған кезеңде оларға əлеуметтік-экономикалық қатынастарды зерттеуге, халықтың қалың көпшілі-
гінің қайыршылану мен қаналу себептерін анықтауға, көшпенді қоғамның əлеуметтік-экономикалық 
құрылысын сипаттауға мүмкіндік бермеді. Бірақ революцияға дейінгі ресей əскери тарихшыларының  
қазақ ауылының өмірі туралы көптеген материалдары таптық теңсіздктің, əртүрлі əлеуметтік топтар-
дың  экономикалық  жəне  саяси  жағдайларының  өзіне  тəн  атрибуттарының  айқын  сипаттамаларын, 
феодалдық қанау мен таптық күрестің көрнекті көріністерін берді. Осыған сүйене отырып, XVIII ғ. 
екінші  жартысы  мен  ХIX  ғ.  бірінші  ширегіндегі  орыс  əскери  тарихшыларының  еңбектерін  қазақ 
халқының  сандық  жəне  ру-тайпалық  құрамы,  кəсіп  түрі,  мемлекеттік  құрылымы,  таптық  жəне 
əлеуметтік-мəдени  қатынастары  проблемаларын  зерттеуге  қосымша  маңызды  материал;  ал  кейде 
бірде-бір дерек деп айтуға болады. 
1  Записки  генерал-майора  Броневского  о  киргиз-кайсаках  Средней  Орды//Отечественные  записки.  1830.  - 
С.41. – С.150-190. 
2 Венюков М.И. Венюков. Материалы для военного обозрения границ в Азии. – СПб., 1873. 
3 Мейндорф Е.К. Путешествие из Оренбурга в Бухару. – М., 1975. 
4  Андреев  И.Г.Описание  Средней  орды  киргиз-кайсаков//Новые  ежемесячные  сочинения.  –  СПб.,1795.  – 
Ч.10. - С.1-150 
5  Гавердовский  Я.П.  Обозрение  киргиз-кайсацкой  степи//Рукопись  ленинградского  отдела  ИНститута 
истории(ЛОИИ). – Коллекция 115.- 1820. -№495. 
6 Назаров Ф. Записки о некоторых народах и землях средней части Азии. - СПб.,1796. 
 
 

жүктеу/скачать 3,88 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: