Дандай ысқАҚҰлы рухани толғамдар алматы «ДӘСТҮР» 2015

32

орыс әдебиеті» (История древнерусской литературы,1989) ертедегі 

орыс  әдебиетінің  пайда  болуы,  Киев  Русінің  әдебиеті  (Х1-Х11  ғғ.), 

феодальдық  дәуірдегі  әдебиет  (Х11-Х111  ғғ.),  орыс  халқының  мон-

гол-татар басқыншыларына қарсы күресі және орталықтанған мемле-

кеттің пайда бола бастауы (Х111-ХУғ.), бір орталыққа бағынған орыс 

мемлекетінің әдебиеті (ХУ-ХУ1), орыс ұлтының қалыптаса бастауы 

кезіндегі әдебиет (ХУ11ғ.) бөлімдеріне бөлінген. Осындай жүйені В. 

В. Кусков пен Н. И. Прокофьевтің «Ежелгі орыс әдебиеті» (История 

древнерусской  литературы.  1987),  Н.  К.  Гудзийдің  «Ертедегі  орыс 

әдебиеті» (История древней русской литературы. 2002) секілді еңбек-

терден де көреміз.                                                                                                   

 КСРО Ғылым Академиясы А. М.  Горький атындағы Әлем әдебиеті 

институты шығарған төрт томдық «Орыс совет әдебиетінің тарихы» 

(История русской советской литературы, 1967-1968)  әдебиетті арна-

йы дәуірлерге бөлмей, оны тек жылдармен ғана көрсеткен. Мысалы, 

1-ші томы 1917-1929, 2-ші томы 1930-1941, 3-ші томы 1941-1953, 4-ші 

томы 1954-1965 жылдарды қамтыған. Ал 1974 жылы жарық көрген 

«Орыс  совет  әдебиетінің  тарихында»  осы  кездің  әдебиетін  дәуірле-

генде, жылдармен де, сол дәуірдің тарихи атымен де жіктепті: «Ре-

волюция және Азамат соғысы дәуіріндегі әдебиет», «Жиырмасыншы 

жылдар әдебиеті», «Отызыншы жылдар әдебиеті», «Ұлы Отан соғы-

сындағы  әдебиет»,  «Соғыстан  кейінгі  әдебиет»,  «Елуінші-алпысын-

шы  жылдардағы әдебиет».                             

Орыс  ғалымдары  жазған  шетел  әдебиетінің  тарихы  да  негізінен 

хронология бойынша дәуірленіп жүр. Мысалы, В. А. Луков әлемдік 

әдебиеттің тарихын төмендегідей кезеңдерге бөледі: «Ежелгі Шығыс 

әдебиеті», «Антикалық әдебиет», «Орта ғасырлар әдебиеті», «Қайта 

өрлеу алдындағы әдебиет», «Қайта өрлеу дәуіріндегі әдебиет», «Қай-

та өрлеу дәуірінен  ХУ11 ғасырға өту», «ХУ11 ғасыр әдебиеті» (В. А. 

Луков.  История  литературы.  Зарубежная  литература  от  истоков 

до наших дней. Москва, 2003).   С. Д. Артамонов, З. Т. Гражданская, Р. 

М. Самариннің «История зарубежной литературы ХУ11-ХУ111 в. В.» 

(1973) еңбегінде осы дәуірдің әдебиетін «ХУ11 век. Литература Ис-

пании, Франции, Англии», «ХУ111 век. Литература Англии и Фран-

ции»,  «ХУ11-ХУ111  века.  Литература  Германии,  Италии,  Польши, 

Болгарии,  Чехии,  Румынии,  Венгрии.  Южнославянская  литература» 

жүйесімен баяндаған. 1973 жылы жоғары оқу орындарына оқу құралы 

ретінде шыққан «Зарубежная литература ХХ века» «История зарубеж-

ной литературы 1871-1917 гг.» және «История зарубежной литературы 

1917-1970 гг.» болып, үлкен екі бөлімге жіктелген.  Бұларда негізінен 

хронологиялық жүйе басшылыққа алынған. 

Әдебиет тарихын дәуірлеудің алғашқы екі түрі жеке-жеке де, бірігіп 

те қолданылып жүр. Екі томдық «Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихын-

да» (1-ші кітап 2001; 2-ші кітап 2002)  ұлттық әдебиетіміздің ғасыр-

лар  бойы  жүріп  өткен  жолы  «Ертедегі  көшпелі  тайпалар  әдебиеті», 

«Ежелгі түрік әдебиеті (У1)», «Қазақтың төл әдебиеті (ХУ-ХУ111)», 

33

«Х1Х  ғасыр  әдебиеті»,  «ХХ  ғасыр  басындағы  әдебиет»,  «Кеңес 

дәуіріндегі әдебиет» болып көрсетілген. Мұндағы 4,5-ші бөлімдердің 

атауы  хронологиялық  принципке  сүйенсе,  1,2,3  және  6-шы  бөлім-

дердің тақырыбы қазақ халқының азаматтық тарихын еске түсіреді.                                                                                                                  

КСРО  Ғылым  Академиясы  М.  Горький  атындағы  Әлем  әдебиеті 

институтының ғалымдары  шығарған «Древнегреческая литературная 

критика» (1975) атты ұжымдық еңбекте осы кездің әдеби сынын іш-

тей  кезеңдерге  жіктегенде,  хронологияны  және  сол  дәуірдің  тарихи 

атауын қатар пайдаланған. Мысалы, «Литературная критика класси-

ческой  и  эллинистической  эпох»  бөлімі  іштей  «Ранний  период  гре-

ческой литературной критики», «К истории литературной критики  в 

классической Греций У-1У вв.»  деген ыңғайда жүйеленген.  Бұл жер-

де авторлар дәуірлерге бөлгенде, сол заманның, сол кез әдебиетінің  

басты  сыйпатын  айшықтайтын  эпитет  тектес  атауларды  қолданып, 

оған келмесе,  жай ғана уақытымен айқындап отырғандығы көрінеді. 

Қалай болғанда да дәуірге бөлгенде, сол дәуір әдебиетінің өзіндік сы-

патты ерекшелігі бірінші кезекте ескеріліп, оның аталуы соған сай кеп 

тұруы керек.    

Әдебиет  тарихын  дәуірлеудің  үшінші  жолы  –  әдебиеттің  өзіндік 

ерекшеліктерін,  сапалық  даму  жолдарын  басшылыққа  алып  отыру. 

Әдеби  мұраны  зерттеудің  алғашқы  кезеңдерінде  оның  қай  кездерде 

жазылғанын,  авторы  кім  екендігін  анықтау,  шығарманың  өмірге  ке-

луінің алғы шарттары, обьективтік, субьективтік себептері секілді то-

лып жатқан жақтарын ашу алдыңғы орынға шығып, яғни, әдебиеттің 

әлеуметтік қырларын ашуға көбірек мән беріледі де оның көркемдік 

қырларына түрлі себептермен тереңдей алмай жататындығын байқау 

қиын  емес.  Әдебиеттану  ғылымы  қоғамдық  ғылымдардың  аясында 

бірге дамып, әбден бұғанасы бекіп, кемеліне келген кезде барып, ғы-

лыммен қаруланып, әдебиет атты әлемнің ішіне кіріп, оның әсемдік 

әлемін көре алады.                                                                                            

Әдебиетті зәулім сарайға теңесек, ол алыстан мұнартып көрінеді. 

Жақындай  түссек  барып,  сыртқы  жарқыраған  көркін  көріп,  қандай 

дүние екендігін білуге құмарта түсеміз.Алдымен, авторы кім екенін, 

содан кейін қай кезде, қандай мақсатпен, қалай салынғанын, тағдыры 

қалай болғанын хабардар болғаннан соң, сарайдың ішінде не барын 

білгіміз келеді. Ішіне кіріп, таныса бастағасын бұл сарайдың өзгеше 

екендігіне көз жетеді. Сырттан көрінбейтін, ішіне кіргенде ғана куәсі 

болатын көркем көріністер алдыңыздан шығады.                                                                                      

Әдебиет те солай. Алдымен, әдебиеттің қоғамдық, рухани өмірдегі 

ізі, орны, атқарған қызметі  жайлы деректер біртіндеп жиналып, содан 

кейін барып, солардың көмегі арқасында «ішкі» жағына үңіліп,  оны 

әдебиет қылып тұрған көркемдіктің қалың қатпарларында жатқан сұ-

лулықтың не бір сырларын  ашуға ұмтылыс басталады.                                                                                     

Әдебиеттің дамуы дегеніміз, оның көркемдік жағынан жетіле түсуі 

дейтін болсақ, оны көркемдік тұрғыдан өсу үстінде көрсету – аса ма-

ңызды. Әдебиеттің тарихын хронологиялық жүйеде түзгеннің өзінде 

34

де дәлелденілуі тиіс негізгі мәселе осы болмақ. Сол себепті де әдебиет 

тарихын зерттеушілердің бұл жағдайды ылғи да басты назарда ұстап 

отырғандығы байқалады. Әдебиетті дәуірлерге бөлгенде, негізгі ұста-

ным ретінде тарихилық басшылыққа алынғанымен де оған қосымша 

көркемдік дамуды да қатар қолданып отырады. Мысалы, В. А. Луков 

шетел әдебиетінің ХУ11-Х1Х ғасырлардағы тарихын барокко, клас-

сицизм, сентиментализм, предромантизм, романтизм, реализм, нату-

рализм, символизм, модернизм, т. б. тарауларында да арнайы қарас-

тырған.                                                     

Тіпті  соңғы  зерттеулерде  әдебиеттің  тарихын  көркемдік  әдістің 

дамуымен, орын ауыстырып отыруымен түсіндіретін концепция кү-

шейіп  келеді.  Орыс  ғалымы  С.  С.  Аверинцев  осы  тұрғыдан  келіп, 

«мәдениеттің рефлекстілігі мен дәстүрлілігі» терминін енгізіп, әлем 

әдебиетінің тарихын үлкен үш дәуірге бөледі. Оның біріншісі «реф-

лексіз, дәстүрлі» әдебиетке ежелгі, У ғасырға дейінгі  уақытты жат-

қызған. Бұл кездің әдебиеті бүгінгі күнгі түсінігіміздей, әдебиеттің қи-

сынына келмейді; көркем туынды ретінде пікір туғызып, талданылып 

жатпаған. Екіншісі У ғасырдан риторика, поэтика, грамматика  пай-

да бола бастаған кезеңді қамтыса, үшіншісі осы кезден бүгінгі күн-

ге дейін созылады. Екіншісінде әдебиет «рефлексті, дәстүрлі» болса, 

соңғы дәуірде рефлекстілік сақталып, сыртқы әсерлердің салдарынан 

әдебиеттегі  дәстүр  жалғастығы  бұзыла  бастайды.  Әдебиет  тарихын 

бұлайша  жүйелеуден  әдебиет  деуге  әлі  келе  бермейтін,  элементтері 

жетілу,  қалыптаса  бастаған  кезін,  әдебиеттің  қалыптасып,  онымен  

бірге сөз өнерінің пайда болған және қазіргі жаһандану жағдайында-

ғы  дәуірлерін көреміз.    

Бұл,  әрине, еуропалық әдебиеттің тәжірибелеріне сүйене отырып, 

түйілген пікір болса керек. Өйткені, дәл осылайша дәуірлеу қазақ әде-

биетіне қолдануға келе бермейтін сияқты. Бір жағынан, Еуразияның 

кең даласында сайран салып, теңдесі жоқ көшпелілер мәдениетін жа-

саған,  екінші  жағынан,  Сыр  бойында,  Жетісуда,  Алтайда  гүлденген 

қалалар тұрғызып, мәдениеті өркендеп, әлемдік білім-ғылымға айтар-

лықтай үлес қосқан ғұламалар шыққан   қазақтың әдебиеті оның ғы-

лымы пайда болмай тұрып-ақ халықтық эстетика негізінде одан көп 

ғасырлар бұрын өмірге келгендігін айта кеткен лазым.                                                                                  

Әдебиеттің  тарихына  осы  рефлекс,  дәстүр  жағынан  келетін  бол-

сақ, қазақ және басқа да түркі халықтарына ортақ деп жүрген ежелгі 

дәуірдегі Орхон-Енисей сияқты сына жазуларынан бастап, одан арғы 

кездердегі әдеби мұра деп жүргеніміздің барлығы да көркем әдебиет-

ке  қойылар  талаптардың  үдесінен  шыға  бермейді.  Анықтаңқырай 

айтқанда, бұлардың көркемдік сыпатынан гөрі құжаттық, тарихилық, 

танымдық қызметі басым. Десек те бұлар – әдебиеттің бастауларында 

тұрған құнды мұралар.                                                                                         

Әдебиет тарихын зерттеушілер (Д. С. Лихачев, И. П. Еремин, В. В. 

Кусков, Н. И. Прокофьев, Н. К. Гудзий, т. б.) орыс әдебиетінің төл та-

рихын Х ғасырдағы түрлі шежірелерден, князьдардың бір біріне жаз-

35

ған хаттарынан, шіркеу жазбаларынан  бастап жүр. Қазақ әдебиетінің 

бастаулары бұдан да ары кездерден, біздің жыл санауымыздан бұрын-

ғы У-Х ғасырларда жатқандығын соңғы зерттеулер анықтап отыр. Қы-

тай, араб, парсы мұрағаттарында сақталынып қалған сақтар, ғұндар 

туралы жазбалар осы «рефлекссіз, дәстүрлі» әдебиет дәуіріне жатады. 

Бұлар – ұлыстың өзін сақтап қалуы үшін отан сүйгіштік рухта тәрбие 

беру, ел бірлігін сақтаған, елді жаудан қорғаған ерлердің ерлігін ер-

теңгі ұрпаққа жеткізу,  үлгі ету мақсатымен жазылған тарихи маңызы 

аса құнды мұралар. Сондықтан да бұларды зерттегенде, көркемдік жа-

ғынан гөрі тарихи танымдық, дидактикалық, тәрбиелік қызметтеріне 

көбірек мән берілгені жөн.           

Ал  қазақ  хандығы  құрылған  кезден  бермен  қарайғы  жыраулық, 

ақындық өнер де еуропалық әдебиетті дәуірлеу өлшемдеріне сия бер-

мейді. Арғы дәуір түгілі, ХУ-ХУ11 ғасырлардың өзінде де бізде әде-

биет болғанымен де оның хатқа түскен негізгі заңдылықтары, теория-

сы болған жоқ. ХУ ғасырдан бастап қазақтың төл әдебиеті өмір сүрді 

десек,  оның  ғылымы  осыдан  төрт  ғасырдай  кейін  ғана  (Шоқанның 

мақалалары) пайда бола бастады. Сына, түрлі құжаттық жазбалар әлі 

әдеби тұрғыдан пісіп жетілмеген болса,  одан кейінгі орта ғасырлық 

жазба әдебиет танымдық, дидактикалық бағытымен қатар көркемдік  

сипат ала түсті десек, қазақ хандығы құрылғаннан бергі дәуірдегі төл 

әдебиет сөз  өнеріне  қойылатын жоғары талаптар үдесінен көрінді. 

Енді  бұрынғыдай  әдебиет  атқарып  келген  танымдық,  дидактикалық 

қызметтермен бірге халықтың эстетикалық қажеттілігін өтеу міндеті 

де алға шықты. Осы кездерде қазақ халқының ешкімге ұқсамайтын, 

өзіне ғана тән ұлттық поэзиясы өмірге келді. Бірақ та бұл ешқандай 

да әдебиет туралы ғылымның көмегінсіз, халықтың ғасырлар бойғы 

дамуы барысында қалыптасқан эстетикалық талғамынан өтіп барып, 

ұлттық  дәстүр  ізімен  жасалынған  рухани  інжу-маржандар  болатын. 

Сондықтан да әдебиетті дәуірлеу мәселесінде шетелдік ғалымдардың 

жетістіктерін пайдалану барысында оған сын көзімен қарап, ойланар-

лық тұстары да баршылық  екені әрдәйім есте болғаны абзал.                                                                               

Әдебиет  тарихының  ертедегі  кездерінде  оның  көркемдік  сыпаты-

нан  гөрі  тарихи  құжаттық  жағы  басым  болғандықтан  да  оны  әдеби 

әдістердің  дамуы  тұрғысынан  жүйелеуге  келе  бермейді.  Егер,  қазақ 

әдебиетін көркемдік тәсілдің ауысуы бойынша, дәуірлеуге тырыссақ, 

онда ХУ ғасырдағы жыраулық дәстүрдегі ұлттық поэзиямыздан бас-

тап,  қазақ  әдебиетін  әдеби  әдістердің  дамуы  тұрғысынан  көркемдік 

дәуірлерге бөлуге болады. Қазақ хандығы кезінен бастап, бүгінгі күнге 

дейін қазақ әдебиеті негізінен реализм, сыншыл реализм, социалистік 

реализм  әдістерімен  жазылыпты.  Ара-тұра  натурализм,  романтизм, 

символизм,  формализм  сияқты  измдерді  де  шет-пұшпақтап  байқап 

көрді. Социализмнен көз жазып, тәуелсіздікке қарай бет алғалы  бері 

қайтадан жандана  түскен  ұлттық  дәстүр   мен  қазір Батыста  «мода» 

болып тұрған түрлі модернизм, постмодернизмдердің «дәмін татып», 

әлі бір тоқтамға келе алмай, тоқыраудан шыға алмай жатқан секілді.                           

36

Әдебиет  теоретигі  Н.  А.  Гуляев  әдебиетті  көркемдік  әдіс,  ағым, 

стиль  тұрғысынан  зерттеп,  оның  гуманистік  реализм,  классицизм, 

ағартушылық  реализм,  сентиментализм,  романтизм,  сыншыл  реа-

лизм,  ХХ  ғасыр  әдебиеті  мен  өнеріндегі  реалистік  емес  ағымдар, 

натурализм, модернизм, социалистік реализм даму сатыларынан өт-

кендігін дәлелдейді 

жүктеу/скачать 3,03 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: