Қазақстан республикасы денсаулық сақтау министрлігі

~137~ 
Қазіргі нарықтың маркетингтік зерттеулерді фирма, корпорациялардың 
кеңінен қолданғандығына қарамастан, олардың ешқайсысы өзінің өндірістік 
жəне коммерциялық қызметінің барлық салдарын дəл есептей алмайды.
Біріншіден, бұл тауар жəне ақша қайшылығымен байланысты екендігі 
белгілі. Қай кезде акша айналым құралы ретінде қолданылғанда, онда айырбас 
процесі Т
-
А
-
Т екі қарама
-
қарсы актіге үзіледі: 
1) 
сату Т
-
А болса, 
2) 
сатып алу А
-
Т болмақ. Тауарды сату деген сол мезгілде басқаны сатып алуды көрсетпейді: 
сатып алу кештеу басқа жерде болуы мүмкін немесе тіпті болмауы да мүмкін 
- 
ақша жинақтау құралы ретінде қолданылады. Алайда тауар өндірушілер өзара 
бір
-
бірімен байланысты. Мысалы: егер мата өндіруші келесі тоқыма партиясын 
сатып алуды кейінге қалдырса, онда тоқыма өндіруші мақта өндірушімен 
есептесе алмайды, ал ол мақта жинайтын комбайнды берушілермен, олар болса 
көлік
жасаушылармен (құрастырушылармен) есептесе алмайды жəне т.б. Бұндай 
жағдай жай тауар өндірісіне ғана тəн болғанмен, бұл құбылыс қазіргі жаппай 
өндірісте де кездесуі мүмкін. Сату мен сатып алу актісіндегі үзілістер де төлем 
төлемеу шынжырының туу пайда болуының нақты мүмкіндігі жатыр жəне 
сондықтан өндіріс құлдырауы пайда болады.
Екіншіден, бағалы қағаздардың тауар нарықтарындағы бағалардың 
үзіліссіз тербелуі осы нарықтағы сұраным пен ұсыным арасындағы 
диспропорцияның тұрақты пайда болуын байқатады. Егер осы диспропорциялар 
ұзақ, сипатқа ие болса, онда өндіріс мен
тұтыныс аясында да ұсыныс 
масштабының сұранымға өзгеруіне алып келеді.
Үшіншіден —
бұл капиталдың артық қорлануы. Өндірістің үлғаюы төлем 
сұранымымен салыстырғанда тым артық болып келеді. Сондықтан да 
экономикалық дағдарыстарды əдетте, артық өндіру дағдарысы деп те айтады.
Экономикалык дағдарыстар динамикасы артық өндірудің 
XIX-
шы 
ғасырдағы құбылысы 
1825 
жылдан бастап үнемі əрбір 
8-11 
жылдан соң пайда 
болып отырған: 
1825, 1836. 1847, 1857. 1866, 1873, 1882, 1891. 
Ал, ХХ
-
шы 
ғасырда дағдарыстар арасындағы мерзім 
8 
жылдан 
3-4 
жылға дейін қысқара 
бастады: 
1900. 1907, 1917, 1921, 1929-33, 1937-38. 
Əсіресе дағдарыстар 
арасындағы мерзім екінші дүниежүзілік соғыстан соң айқын байқала бастады: 
1945, 1953, 1957, 1960, 1969, 1973, 1979 
Экономикалық дағдарыстар аса тереңдемейтін болды, бірақ жиілеп кетті. 
Егер екінші дүниежүзілік соғысқа дейін экономикалық дағдарыстар негізінен 
Еуропа елдеріңде болса, осы соғыстан соң экономикалық дағдарыстардың 
орталығы Америка континентіне ауысты
, 
оның ішінде АҚШ
. 
Егер екінші дүниежүзілік соғысқа дейін экономикалық дағдарыстар 
негізінен əлемдік сипатқа ие болса, кейін экономикалық дағдарыс
бір мемлекетте 
пайда бола бастады. Екінші дүниежүзлік соғыстан соң экономикалық 
дағдарыстар негізінен ресми сипатқа ие болды. Мəселен, 
XX-
шы ғасырдың 
екінші жартысында артық өндірудің əлемдік экономикалық дағдарысы үш
-
ақ рет 
байқалды: 
1958, 1974, 1980 
жылдары, ал ХІХ
-
шы ғасырда бұдан 
3 
рет артық 
болды.
Артық өндіру экономикалық дағдарыстары екі қызметті атқарады: 
бұзушылық жəне сауықтырушылық. Сөйтіп өндіріс пен тұтынушы арасындағы 

~138~ 
қалыптасқан диспропорцияны бұзады. Өндіріс мына жағдайда тоқтайды: 
бағаның төмендеуі оның қызметінің пайдасыздығына ұрындырады жəне ол 
кəдімгі пайданы таппайды
. 
Шығар жол біреу ғана —
өндірістік қорларды 
жаңалау: көлік
, 
күрделі жабдықтарды жəне аз шығын жұмсайтын пайдалылық 
əрі пайда əкелетін өнім өндірісіне кірісу қажет.
«Бəсекелестік күрес, əсіресе техникадағы шешуші төңкерістер кезінде, ескі 
еңбек кұралдарын оның табиғи өрлеуіне дейін жаңасымен ауыстыруды талап 
етеді. Катастрофа, дағдарыстардың басты нəрсесі 
- 
кəсіпорындағы ірі 
жабдықтарды кең коғамдық масштабта мерзімінен ертерек жаңалауға 
итермелейді».
Өндірістік жəне оның негізігі капиталының жаңару мерзімі 
- 
бұл 
кезекті дағдарыстың материалдық негізін жасау мерзімі болып табылады.
ТМД елдерінде 1990
-
ыншы жылдары экономикалық дағдарыстың жаңа 
типі пайда болды 
- 
бұл өндіруі жетпеген дағдырыс. Себебі КСРО
-
ның құлауына 
байланысты бұрынғы одақтас республикалардың өзара экономикалық 
байланыстарының үзілуі жəне жаңадан егеменді мемлекеттердің құрылуы. 
Сондай
-
ақ статистикалық мəліметтердің көрсетуінше, өндіруі жетілмеген 
экономикалық дағдарыстың алғы шарттары КСРО
-
нын кұлдырауынан ұзақ 
уақыт бұрын қалыптаса бастаған, дəлірек айтсақ 70
-
ші жылдардың өзінде 
басталған. Сол кездің өзінде
К. Маркс
жанар
-
жағар жəне шикізат салалаларының 
өндірісінде құлдырау байқалған: көмір мен мұнай, темір рудасын өндіру 
қысқарған, шойын мен болат балқыту кеміген. Бұл экономикалық ұдайы өндіріс 
мүмкіндіктерінің тығырыққа тірелгендігін көрсетті жəне ол жағдай ауыл 
шаруашылығында байқалды. Нəтижесінде соңғы 
20 
жылда астық, картоп, 
көкөніс басқа да өнімді өндіру көлемі өзгеріссіз қалып, ал елдегі тұрғындар саны 
шамамен 
20%-
ға артты.

жүктеу/скачать 2,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: