Қазақ тілі лексика, фонетика, морфология мен синтаксис
п дыбысына аяқталып, оған көсемшенің -ып, -іп
жүктеу/скачать 3,22 Mb. Pdf көрінісі
|
Абуханов-лексика
- Бұл бет үшін навигация:
- , к, п дыбыстары өзгеріп, ғ, г, б
- § 19. Тоғыспалы ықпал
| п
дыбысына аяқталып, оған көсемшенің -ып, -іп жұрнағы жалғанса, түбірдің аяғындағы қатаң п дауыссыз дыбысы үнді у дауыссыз дыбысына айналады. Мысалы: шап — шауып, кеп — кеуіп, қап — қауып, сеп — сеуіп, жап — жауып. 2. К е й і н д і ы қ п а л д ы ң ж а з у д а е с к е р і л м е й т і н түрі: а) түбір сөз үнді н дыбысына аяқталып, оған ғ, г, б дауыссыз дыбыс- тарының бірінен басталған қосымша жалғанса, түбірдің соңындағы н дыбысы өзгеріліп ң не м дыбысының біріне айналып естіледі. Бұл өзгеріс жазуда ескерілмейді. Ж а з ы л у ы А й т ы л у ы жа н + ғ а жаңға бұры н -\- ғ ы бұрыңғы дүйсе н -\- б і дүйсембі ә) түбір сөз с, з дауыссыз дыбыстарының біріне аяқталып, қосымша ш, с дауыссыз дыбыстарынан басталса, с дыбысы өзгеріп ш дыбысына, п дыбысы өзгеріп с не ш дыбысына айналып естіледі де, жазуда ескерілмейді. Ж а з ы л у ы А й т ы л у ы а с + ш ы ашшы қа з -\- с а қасса кө з -\- с із көссіз б) Біріккен сөздің бірінші сыңары з дыбысына аяқталып, екінші сыцары ж дыбысынан басталса, з дыбысы өзгеріп ж дыбысына айналып естіледі. Жазуда ескерілмей, түбірі сақталып жазылады. Ж а з ы л у ы А й т ы л у ы Бо зж анов Божжанов Ора зж ан Оражжан в) біріккен сөздің бірінші сыңары н дыбысына бітіп, екінші сыңары б, п, ң, к, ғ, г дыбыстарының бірінен басталса, бірінші сөздің соңындағы н дыбысы не м , не ң дыбысына айналып естіледі де, жазуда ол өзгеріс ескерілмей, сөздердің бастапқы тұлғасы сақталып жазылады. Ж а з ы л у ы А й т ы л у ы Жа нғ али Жаңғали Жа нп ейіс Жампейіс Түрға нб ек Түрғамбек г) қатар айтылған екі сөздің біріншісі ң, к, п дауыссыз дыбыстарының біріне бітіп, екінші сөз я дауысты, я үнді, я ұяң дауыссыз дыбыстан басталса, бірінші сөздің соңындағы қ , к, п дыбыстары өзгеріп, ғ, г, б дыбыстарына айналып естіледі. Бұл өзгеріс жазуда ескерілмей, сөздердің бастапқы тұлғалары сақталып жазылады. Ж а з ы л у ы А й т ы л у ы Кө к ж иек көг жиек шола қ е ді шолағ еді шө п ә келді шөб әкелді кө к а ла көг ала ғ) қатар айтылған екі сөздің біріншісі з, с дыбыстарының біріне аякталып, келесі сөз ш, с, ж дыбыстарынан басталса, бұл дыбыстардың әсерінен бірінші 43 сөздін соңындағы з, с дыбыстары өзгеріп, ш, с, ж дауыссыз дыбыстарына айналып естіледі. Бұл өзгеріс жазуда ескерілмей, бастапқы тұлғалары сақталып жазылады. Ж а з ы л у ы А й т ы л у ы бо з ж орға бож жорға та с ш аптың ба? таш шаптың ба? қарбы з с атты қарбыс сатты д) қатар айтылған бірнеше сөздердің біріншісінің соңғы дыбысы, екіншісінің басқы дыбысы дауысты болып келсе, алғашқы сөздің соңындағы дауысты дыбыс түсіріліп айтылады. Ол өзгеріс жазуда ескерілмей, сөздердің бастапқы тұлғалары сақталып жазылады. Ж а з ы л у ы А й т ы л у ы торы ала ат торалат кісі асына сабыр (мақал ) кісасына сабыр келе ала ма екен келаламекен 23-жаттығу. Мына үзінділерде қара әріптермен жазылған сөздерді, түбірі мен қосымшасының арасына сызықша қойып, көшіріп жазыңдар да, ол сөздердегі ықпал заңын көрсетіңдер. Маржан, Маржан, қарағым! Маржан, Маржан, жүрегім! Күлімдейді қабағың. Қолыңда сенің күрегің. Түріліпті балағың. Жұмыста жүрсең білемін, Жалаңаш балғын балтырың, Жалаңаш жұмыр білегің. Не еткен сұлу, жарқыным! (С. С.) 24-жаттығу. Мына сөздерді орфографиялық ереже бойынша дұрыстап жазыңдар. Бұл сөздердің неліктен өзгеріп айтылатынын түсіндіріңдер. Келаламекен, ағешкі, торалайғыр, көссалалмай, көрсигеді, жүралмады, көгалат, алалмады, әкеппер, жашшүрек, . 25-жаттығу. Мәтінді окып шығып, сөз ішіндегі, сөз тіркестерінің аралығындағы ілгерінді ықпал мен кейінді ықпал заңы кездесетін сөздерді көрсетіңдер де, олардың айтылуы мен жазылуын салыстырыңдар. Уақыт өте ерте болатын. Көшеде мектепке асығып бара жатқан оқушылар кездеседі. Балалар сабақтарын жаттап барады. Жоғары сынып оқушылары әзіл-қалжың айтысады. Қыздар көздерін ұяла төмен түсіріп, олардың жанынан өтеді. Таяғына сүйенген кайыршы шал ішінен дұғасын күбірлеп айтып, аяғын сылти басады. Күз шұғыласы жанға жайлы тиеді. Хосейн қабырғаға сүйеніп тұрып, ойға кетті, мазасыз ойлар билеп барады. Ұйқыдан жаңа оянған қаланың ыңы-жыңы, шілденің түс кезіндегі шыбын- дарының беймаза ызыңындай жалықтырып жіберді. Хосейіннің еш нәрсе ойлағысы келмеді. Оған бәрі де жиренішті көрініп кетті. Тіпті жанынан өтіп жатқан әйелдердің жылы көзқарастары да оған ұнамай, қажытып жіберді. (И. Ж. Ә.) § 19. Тоғыспалы ықпал Көрші дыбыстардың бір-біріне тигізетін әсерінен туатын дыбыстық өзгерістер үнемі бір жақты бола бермейді. Кейде сөз тіркестері мен біріккен сөздің сыңарларының аралығында келетін дыбыстар біріне-бірі ілгерілі- кейінді әсер етіп, алдыңғы дыбыс кейінгі дыбысқа әсерін тигізіп, соңғы дыбыстың сапасын өзгертеді де, ол соңғы өзгерген дыбыс өзінен бұрынғы дыбысқа әсерін тигізеді. Мысалы, қазанқап деген сөз айтылуда келесі сөздің басындағы жүктеу/скачать 3,22 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|