Оқулық Қ.ӘБішев g è t э а І философия жоғары оқу орындары студенттері

§16. Крйшылық
Адамның дүниедегі болмысының айнымалы, бір қалыптағы зат 
емес, үнемі процесс екендігін айтқанбыз. Ол процестің негізгі та- 
биғаты адамның дүниеде болу жолы немесе тәсілі дедік. Бірақ адам- 
ның іс әрекеттік болмысы сыртқы бір ықпалмен емес, ең алдымен 
өзінің ішкі қайшылығымен өзгермелі. Өзгермелілік анық ішкі тепе- 
тендігінің абсолюттік, ақырғы болмауынан. Екінші жағынан ішкі тепе- 
тендік, өзіне өзі барабарлық болмаса адам болмысында ешқандай 
түрақтылық та болмас еді. Онда әр сэтте оның бүтін табиғаты басқа 
болып жатар еді. Яғни адам эр сәтте тап осы адам немесе әр сәтте ол 
өзіне өзі тең және әрі белгілі дәрежеде тепе-тең емес, ол біршама 
өзгерген, біршама баска адам. Сол сияқты оның жан жүйесінде, ой- 
лауында да екіжақтылық бар. Өз жан дүниесінде ол әр соттегі қал- 
пын, деңгейін сезінеді, өзінің жағдайын қалыптастырып қабылдай- 
ды, қанағат етеді, екіншіден оның үміт-армандары, үмтылатын н эр­
селер! ешуақытта бүгінгі бар болмысына сай емес, ол келешекті аңсай- 
ды, өзінің бар болмысының шеңберінен асып шығуға асық. Адам 
қарама-қарсы үмтылыстардың түтастығы. Бүл күнделік байқаулар- 
дан-ақ көрініп жүретін нәрсе. Болмыстың қайшылыққа қүрылған- 
дығын алғаш байқаған ол туралы ой қозғағандардың бірі философия 
тарихында грек ойшылы 
Гераклит
болатын. Дүниені үздіксіз калып­
тасу деп карағандыктан Гераклит оның әрбір кезеңін, қалпын екі 
жақтылықта көреді: дүниенің негізі - от, ол бірде жанып, бірде өшіп 
түрады.
Плутархтың баяндауынша Гераклит барлық нэрселер оттан 
шығып, отка кайта айналып жатады деп есептейді. Қайшылықты 
козғалыстың табиғатын айкындауда түңғыш ашқан гректердің Элей 
ойлау үрдісінің өкілі 
Зенон.
Бүл бағыттағылар болмыс өзгермейді, ал 
қозғалыс жоқ дегені мәлім. Оның үстіне қайшылық та болуға тиіс 
емес, қайшылыкты ой, ол - қателікке үшыраған ой. Осы түрғыдан 
өзінің “зымыраған оқ” атты апориясында Зенон былай дейді: са- 
дақтан тартылып әуеде үшып келе жатқан оқтың қозғалысы мағына 
жағынан не нәрсе? Оның маіынасы сол, садақтың оғы әр кас қағым 
сәтте кеңістікте белгілі бір орында түр, осы сәтте осы орында, келесі 
сәтте келесі орында, тағы сол сиякты. Оқтың үшкан жерінен жеткен 
жеріне дейінгі қозғалысы, кеңістікте орын ауыстыруы, Зенонның 
айтуынша, шын мәнінде, козғалыс емес, тыныштык қалыптарының 
жиынтығы. Олай болса козғалыс жоқ, тек тыныштық бар.
Зенон шындығында қозғалыстағы бір біріне кайшы екі жакты - 
үздіктілік пен үздіксіздікті - ашты, бірақ олардың бірлігін мойындау-
170

дан бас тартты, тек үздіктілікті ғана қалдырды.
Платон бүтіндіктің қарама-қарсы жақтарын ғана көріп, олар- 
дың ішкі біртектілігін көрсетпеу ақиқат емес, ол оңай, бірақ олардың 
бірлігін табу ең қиын нәрсе дейді.
Жаңа дәуірдің XVII-XVIII ғасырларында эмпирикалық филосо- 
фияның өкілдері (

жүктеу/скачать 8,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: