Яғни, мән мен күбылыс ішкі жіктелу қатынасы, жіктелу форма­

гэуелсіз алып қарауға, түсінуге болады деген соз емес. М эн қандай да 
болмасын дербес процестін негізгі жагы. Ягни, біз белгілі бір дербес, 
бір тектес құбылыстардың не нәрсе екендігін олардың тек ішкі мәнін 
анықтау аркылы біле аламыз. Мән мен қүбылыс тұтастықтың тең 
жақтары емес. Онын аныктаушы жагы - мән. Бірақ мән өзін тек 
құбылыстары аркылы анықтай алады. Қүбылыстар саналуан. Бір 
мәннің өзі көптеген формада көрінеді, дәлірек айтсақ, мән көріну 
формалары арқылы калыптасады, дамиды. Өйткені мән о бастан-ақ 
өзгермейтін нәрсе емес, оның озі белгілі калыптасу, жетілу және 
жогалу, өшу жолынан өтетін нәрсе. Сондықтан оның осы жолдан 
өтуінің орбір кезеңі көптеген формаларда іске асуы мүмкін нәрсе. 
Олай болса, мәнді тек түрақгы, ал күбылыстарды тек айнымалы де­
сек, ол шын диалектикалык көзкарас болмаган болар еді. М әннің 
барлық коріну формаларын өзгермейтін бір мәннің айнымалы түрлері 
деуге болмайды. Қүбылыс - мәннің әр сәттегі белгілі бір өзгерген 
түрі, оның баскаша бір даму не озгеру формасы. МәннІң өзі алаңсыз 
өзгермесе, оның көрінуі формалары да болмаган болар еді.
Ягни, мәнді тек көріну формалары аркылы, ал көріну формала­
рын тек мэн аркылы түсінуге болады.
Әлемнің, қогамдық дүниенің әрбір саласының дамуында сон- 
дыктан оның алгашқы, түңгыш формалары кейінгі жетілген, толыккан 
формалардың шеңберінде сакталады, бірак олардың мазмүны, аткара- 
тын функциясы түбірінен озгереді. Жетілген форма - ол барлык уақыт- 
та күрделі форма. Ол бір жагынан алганда форма, ал екінші жагынан
- мән. Себебі бүрынгы, өзіне дейінгі даму сатыларын ол өз күрамын- 
да сақтайды, бірақ оларды өз ерекшелігіне сай кайта күрады. Сөйтіп 
оларды озінің омір сүруінің озгеше бір формасына айналдырады.
Мүны Маркс, мысалы, капиталдың тарихта болган даму форма­
ларын зерттегенде көрсетті деуге болады. Капитал жалпы товарлы 
өндірістен туатыны белгілі. Товарлы өндіріс ерте заманнан, тіпті бірша- 
ма дамыган күлдык когамнан келе жаткан шаруашылық. Капитал 
(ягни, капитализм) оның жетілген классикалык формасы. Товарлы 
айырбас қатынастарында бір товар мен екінші товарды теңгерудің 
негізгі - оларга жүмсаган когамдық кажетті еңбек немесе қогамдык 
қажетті жүмыс уақыты, ягни қүн. Заттық касиеттері жагынан бір- 
біріне тіпті үқсамайтын товарларга ортақ нәрсе - оларга сіңген адам- 
дардың еңбегі. Олар еңбектің нәтижесі ретінде гана - товарлар. К а­
питал да осындай адамдар өндірген күндардан күралады. Екі товар 
одан бүрын жалпы алганда тек оз күны бойынша айырбасталып кел­
ген. Енді товарга айналган жүмысшының жүмыс күші де озін ондіру- 
ге жүмсалган күн бойынша сатылады жэне сатып алынады (жалпы 
алганда), бірақ жүмыс 
у а қ ы т ы н ы ң
шеңберінде жүмыс күшінің күны
193

ғана емес үстеме, қосымша күн да өндіріледі. Ол үстеме қүн жаңа 
өндіріске жүмсалады. Қүн заңы жалпы алғанда бүзылмайды: жүмыс 
күшіне өз қүны төленеді. Формасы жағынан бүрынғы товарлы айыр­
бас сақталған, бірақ процестің ішкі мәні түбегейлі озгерген. Екі то­
вар ондірушінің тең қатынасының орнына енді капиталдың үстемдік 
қатынасы пайда болады. Товарлы айырбас катынас өзінен кейінгі 
туған күрделі қатынастың көріну формасына айналады. Бүл жерде 
айта кететін нәрсе мән өзгермелі ме, әлде оның көріну формалары, 
яғни қүбылыстар өзгермелі ме, ол процестің нақты табиғатына бай­
ланысты. Тарихта пайда болған жаңа мән (жаңа катынастар) көп уақыт 
ескі қатынастардың формасында дамиды. Тиісті табиғаты болек каты­
настар сырткы көріну жағынан бүрынғы қатынастардың түрпатын 
сактайды, сол бүрынғы катынас болып көрінеді.
Қүбылыстың озі де сондыктан саналуан түрлерте болінеді. Соның 
негізгі бір түрі - 
көрініс
(“видимость” немесе “кажимость”). Көрініс 
ескірген форманың жаңа мәнді бүркемелеуінде ғана емес, жаңа мәннің 
өзіне етене формаларға да тән. Қоғамдык даму тарихында әсіресе 
капитализмнің, тіпті социализмнің тарихында да көрініс өзіне етене 
мәннің табиғатын керісінше, яғни алаңсыз өңі айналған түрпатта 
көрсетеді. Мысалы, жалдамалы жүмысшынын ондірген қосымша күны 
өзінің көріну формасында капиталистің жүмсаған каржысының та- 
биғи осімі сияқтанып түрады. Шын мәнінде қаржы, күн өзінен өзі 
өсіп, кобейе алмайды, оны адам еңбегі ғана .өсіре алады. Ал бірақ 
көріну сиқында капитал өзінен озі осіп жаткандай. Капиталистік 
өндіріс пен айырбас қатынастарында айналымға түскен қаржы иесіне 
қайтып оралғанда оның біршама өсімі сол процеске катысушылар- 
дың санасында каржының бір табиғи қажетіндей, озінен озі айқын 
қасиет болып корінеді. Корініс бүл процесте өзінің шын мәнін тіпті 
теріс көрсетіп түрады. Объективтік мән мен оның көрінісі бір-біріне 
қарама-қайшы болып түрған жағдайда көрініс көпшілік адамдардың 
санасында мән туралы жалған көзқарастар мен пікірлер тууына негіз 
болады. Яғни жалған көзқарастар тек ойлаудағы кателіктердің, тек 
дүрыс ойлай алмаудың ғана нәтижесі емес, олар ең алдымен шын 
өмірдің ішкі қайшылықтарынан шығады. Адамның ойы шын өмірдің 
сыртқы өңінен оның ішкі мәніне өте алмаса, ол міндетті түрде адасу- 
шылыққа душар болады. Болмыстың сырткы өңі, ол - күбылыстар 
әлемі.
Мән - өзінен туған күбылыстар әлемінің біртүтастығының негізі. 
Сол мәннің бір көріну түрінен екіншісіне ауысып, олардың бәріне 
тән ортақ, үқсас қасиеттер табумен біз олардың біртүтастығын негіздей 
алмаймыз. Біртүтастық қаншалықты бір-біріне үқсамайтын нәрсе- 
лердің түпкі тегінің бір екендігіне байланысты. Көріну формалары
194

түпкі бір тегінің дамуының әртүрлі іске асқан формалары, тіпті саты- 
лары.
Олай болса сыртқы болмыс дүниесінен біз ішкі мән дүниесіне 
ауысқанда оның бір ғана катынас емес, мәндік катынастардың түтас 
бір сатылы жүйесі екенін көреміз. Мән мен қүбылыс сол катынас - 
тардың жалпы анықтамасы не баламасы. М ән мен күбылыстың басқа 
сатыларын алсак олар: кайшылык, материя мен форма, мазмүн жэне 
форма, заң, бүтін мен бөлік, шындық және мүмкіндік, қажеттілік 
пен кездейсоқтық, себеп пен салдар т.б.
Таным процесінде біз мәнді оның қүбылыстарын біршама бөлек, 
дербес талдай аламыз. Бірақ соның өзінде де жалпы қандай да бол­
масын мәннің күбылысына, өзінің көріну формасына катынасы 
ретінде ғана. Мәнді қүбылыстардан алаңсыз бөліп, “таза” түрінде 
талдау жасау мүмкін емес, себебі ондай жағдайда мөннің өзі қүбы- 
лысқа айналады. Яғни мән өзінің мәндік қасиетінен айрылады. Се- 
бебі әрбір нақты көріну формасына ауысканда мән өзіне және өзге 
бір түрге бөлінеді. Өзге бір түр, мәннің өз түрі, өзінің басқаша бір 
іске асқан жолы.
Мән мен күбылыстың аракатынасын ашуда ежелгі грек фило­
софы Аристотель коп ой тарткан. Платонның мәңгілік идеялар дүни- 
енің түпкі мәні деген көзқарасын талдай келіп Аристотель мәні бо­
лып түрган заттан мән бөлек, мәңгі өмір сүре алмайды деген түжы- 
рымга ойыстаган. Жалпы ежелгі грек философиясында белгілі бір 
заттың мәні біреу-ақ, онда коп мән болуы мүмкін емес, сонымен 
қатар мән бөлшектенбейтін нәрсе деген козқарастар айтылган. Бүл 
ойлар философия тарихының, сөз жоқ, жетістіктеріне жатады.
Жаңа дәуірде мән мен оның күбылыстарының ажырамас байла- 
нысын жан-жақты зерттеген Г.В.Ф. Гегель болды. Гегельдің айтуын- 
ша әлемдік рух өзінің дамуында әуелі болмыс сатысынан өтеді. Бол­
мыс - процестің тікелей корінісі, нақты іске асу формасы. Әлемдік 
pyx озін озі тану үшін алдымен өзін сыртқы формада іске асыруы 
қажет. Тек сырткы болмыс түрінде іске асу аркылы оз мазмүнын та- 
ниды жэне дамытады. Сөйтіп оз мәніне бойлай алады.
Гегель мэн мен қүбылыстың диалектикалык бір-біріне оту про- 
цесі екенін корсете білді. Сонымен бірге мэн мен күбылыс жалаң бір 
катынас емес, теренде өтіп жататын қатынастардың түтас бір сфера- 
сы екенін де айтқан.
195

жүктеу/скачать 8,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: